Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga xizmat ко rsatuvchi bozor infratuzilmalari - Экономика - Рефераты

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga xizmat ко rsatuvchi bozor infratuzilmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.85546875 KB

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga xizmat ко rsatuvchi bozor infratuzilmalari Reja: 1. Infratuzilma tushunchasining mohiyati va mazmuni 2. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishda banklarning roli 3. 2009-2012-yillaaga mo’Ijallangan inqirozga qarshi choralar 4. Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo jalik subyektlari bo sh pul mablag larini jalb etish va bank xizmatlari turini rivojlantirish 5. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va investitsion faollikni oshirish, iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish jarayonida banklarning ahamiyati 6. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’yektlarini soliqqa tortish, ulardan olinadigan soliq turlari va soliq imtiyozlari 7. Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarida audit va auditorlik taftishini o tkazish 8. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini axborot bilan ta ’minlashni tashkil etish

1. Infratuzilma tushunchasining mohiyati va mazmuni Respublikamizda kichik tadbirkorlik subyektlarining samarali faoliyat yuritishi va rivojlanib borishi ko ' p jihatdan ular uchun yaratilgan shart - sharoitlarga bog liq . Kichik tadbirkorlik rivojiga qulay imkoniyat yaratuvchi shart - sharoitlar orasida infratuzilma xizmatini alohida ajratib ko ' rsatishlozim . Kichik tadbirkorlik subyektlarida ishlab chiqarish kengayib borishi bilan ularning texnik ta ’ mirlash , moddiy - texnika ta ’ minoti , mahsulotlarni saqlash , qayta ishlash va sotish , kommunikauiya va aloqa , maslahat va axborot kabi bir qator xizmat turlariga talabi ortib boraveradi . Chunki kichik tadbirkorlik subyektlariga yuridik shaxs maqomini berish bilangina ish bitmaydi . Ularning to ' laqonli faoliyatini faqat mukammal tashkil etilgan infratuzilma bo ' linmalari orqaligina tasavvur etish mumkin . Infratuzilma iqtisodiy tizimning bir qismini tashkil etib , u ishlab chiqarishning bir maromda faoliyat yuritishi uchun zarur shart - sharoitlar yaratadi . "Infratuzilma" so'zi lotin tilidan tarjima qilinganda "tuzilmadan tashqarida" ma ’nosini anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan infratuzilma mohiyatiga quyidagi izoh ko'proq mos keladi: "inson hayoti va ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida faoliyatlar almashinuvi ta’minlovchi tovar va xizmatlar yaratishda o'ziga xos mehnat jarayonlari majmuasi". Keyingi yillarda infratuzilma yuqori sur ’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Buni bir qator omillar bilan izohlash mumkin. Xususan, ishlab chiqarishning o'sish sur’atlari infratuzilmalar rivojidan oldinda bormoqda va bu iqtisodiyotning rivojlanishiga ham o'z ta’sirini o'tkazmoqda. Infratuzilma juda keng qarmovli tushuncha bo'lib, bu, awalo, ishlab chiqarish jarayoniga har tomonlama xizmat ko'rsatadigan xizmat turlarini yaratish bilan bogMiq. Infratuzilma bo'linmalari rivojlanib borishidan kichik tadbirkorlik subyektlari katta manfaat ko'radi, chunki bunday bo'linmalar ularni ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish bilan bogMiq ishlardan ozod etib, kuch-g'ayratini asosiy faoliyatiga qaratishga imkon yaratadi. Infratuzilma tomonidan yaratiladigan sharoitlarni o'z navbatida quyidagicha turkumlash mumkin:

• bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko'rsatuvchi moddiy texnika ta’minoti va tayyor mahsulotni sotish, axborotni yig'ish va qayta ishlash, buxgalteriya xizmati. Texnologik, boshqaruv masalalari bo'yicha maslahatxizmativaboshqalar; • ishchi kuchini takror ishlab chiqarish shart-sharoitlari ishchi va xizmatchilarning sog lig ini, ta’lim olishi va kasbiy tayyorgarligi, dam olishlariniqo'llab-quwatlash. Shu paytga qadar infratuzilmani ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmalar yigindisidan iborat deb qarab kelingan. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan iqtisodiy tizim kirib kelishi bilan ishlab chiqarish infartuzilmasi ko'lami kengayib, "bozor infratuzilmasi" va "instituuional infratuzilma" so'zlari iste ’molga kirib bormoqda. Bozor infratuzilmasi bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko'rsatuvchi tarmoqlarni o'z ichiga oladi. Uning tarkibiga yuk transporti, elektr, gaz va suv ta ’minoti, ombor xo'jaligi, aloqa, axborot, moddiy-texnika ta’minoti, mahsulotni tashish, saqlash va qayta ishlash, texnik xizmat ko'rsatish, marketing va reklama, axborot-maslahat, auditorlik, moliya-kredit va investitsion kabi xizmat turiari kiradi. Ijtimoiy infratuzilma ishlab chiqarish jarayonida ishchi va xizmatchilarga normal mehnat faoliyati yaratish va ishchi kuchini takror hosil qilish, shuningdek tadbirkorlarning turli maishiy xizmat turlariga talabiniqondirishuchun xizmat qiladi. Instituuional infratuzilma iqtisodiyot rivojlanishining optimal makroiqtisodiy nisbatlarini qo'llab-quwatlovchi va tartibga soluvchi sohalar faoliyat turlarini o'z ichiga oladi. Unga iqtisodiyotni tartibga solib tumvchi davlat va nodavlat boshqaruv organlari va boshqalar kiradi. Kichik va o'rta tadbirkorlik subyektlarini tartibga solib va qo'llab- quvvatlovchi bozor infratuzilmalarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Buni yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar tajbribasi ham tasdiqlaydi. Masalan, AQSHda 1953-yili Kichik va o'rta biznes ishlari bo'yicha ma ’muriyat (KBM) tashkil etilgan bo'lib, uning zimmasiga kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash bo'yicha barcha vazifalar (moliyaviy yordam, texnik va maslahat xizmati, davlat buyurtmalarini olishga ko'maklashish va boshqalar) yuklatilgan. KBM tarkibi uch bosqichdan AQSH poytaxtidagi shtab-kvartira, 10 ta hududiy boshqarma va 100 dan ortiq mahalliy bo'linmadan iborat.

Ular butun mamlakat bo'ylab keng tarqalgan tarmoqqa ega bo'lib, mahalliy davlat hokimiyati organlari, kollejlar, universitetlar, korxona va jamoat tashkilotlari bilan yaqin aloqada faoliyat yuritadi. AQSHda kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash bilan boshqa idoralar, xususan, Ichki ishlar vazirligi, Uy-joy qurilishi va shaharlar rivojlanishi vazirligi, milliy ilm fondi, Fermerlik bo'yicha ma ’muriyat, kichik biznesni rivojlantirish markaz va institutlari, savdo-sanoat palatasi kabi 2700 dan ortiq federal idorashugullanadi. Keyingi yillarda respublikamizda bozor infratuzilmalarini faol shakllantirish jarayoni boshlandi. Bu jarayonning natijalari sifatida kichik tadbirkorlik subyektlariga xizmat ko'rsatuvchi brokerlik idoralari, kichik ulgurji va chakana savdo tuzilmalari, lizing, konsalting kompaniyalari, axborot-maslahat markazlari, injiniring, auditorlik firmalari, sug urta kompaniyalari, transport-ekspeditsiya korxonalari, axborot-reklama byurolari va boshqa turli xil infratuzilmalar tizimi faoliyat yuritadi. Biznes-maktab tadbirkorlar, kichik korxonalarning rahbarlari, kichik korxonalar uchun mutaxassislar, ishsizlar, o'z ishini ochmoqchi bo'lgan boshqa fuqarolar, kichik tadbirkorlikning rivojlanishi uchun mas ’ul xizmatchilarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni amalgaoshiruvchituzilma. Oquv-amaliy markazlari kichik tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash va bozor iqtisodiyoti uchun kadrlar tayyorlashning keng miqyosli dasturini amalgaoshiruvchituzilma. Biznes-inkubatorlar maxsus tanlab olingan kichik korxonalarni o'z maydonlariga joylashtiruvchi va ularga maslahat, o'qitish va ofis xizmatlariniko'rsatuvchituzilmalar. Ijtimoiy-amaliy markaz ish bilan band bo'lmagan aholi va ishsizlar o'rtasida kichik tadbirkorlikni rivojlantirish orqali yangi ish o'rinlarini yaratish bilan shug ullanuvchi, odatda bandlik markazlari qoshida tashkil etiluvchituzilma. Texnopark o'z hududida kichik innovatsion korxonalarni yaratish va rivojlantirish orqali ilmiy salohiyatdan foydalanish va ishlab chiqilgan texnologiyalarni tijoratlashtirish maqsadida tashkil etiluvchi tuzilma. Biznes-markaz tadbirkor va ishbilarmonlarga servis xizmatlari ko'rsatuvchi tuzilma.

Konsalting ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko'rsatish sohasida ixtisoslashgan firmalarning o'z mijozlariga maslahat xizmati ko'rsatish va texnikaviy loyihalarni ekspertiza qilish bilan bog liq iqtisodiy faoliyat. Auditorlik kompaniyasi turli yo'nalishdagi firmalarning bozor va biznes sohasidagi imkoniyatlarini aniqlab beruvchi moliya-xo'jalik faoliyatini yalpi taftishi bilan shug ullanuvchi muassasa. Sugurta kompaniyasi sug urtalovchi rolida maydonga tushuvchi, ya ’ni sug urta hodisasi ro'y bergan chog da sug urtalangan shaxsning zararlarini qoplash majburiyatini o'ziga oluvchi tashkilot. Buning natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining mamlakatimizda yangi ish o'rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatidagi natijalari salmoqli bo'lib bormoqda. Kichik biznes subyektlariga xizmat ko'rsatuvchi infratuzilmalar hali ham kichik biznes subyektlarining o'sib borayotgan talab va extiyojlarini to'liqqondiraolmayapti. Birinchidan, kichik biznesni rivojlantirishga tadbirkorlarning bilim va tajribalari etishmasligi, shuningdek, ularni axborot va maslaxat bilan ta ’minlash tizimlari faoliyatining takomillashmaganligi to'siq bo'lmoqda. Ko'pincha, joylarda qishloq tadbirkorlariga zarur bo'lgan tashkiliy-uslubiy yordamlar ko'rsatilmayapti. Maslahat markazlarining vazifalarini takomillashtirish, tadbirkorlarga amaliy yordam ko'rsatish, ya’ni ta’sis xujjatlarini ishlab chiqish, biznes rejalar tuzish, kredit olishga arizalar berish, buxgalteriya hisobi va hisobotlarini tashkil etish, auditorlik tekshiruvlarini o'tkazish va boshqa maslaxat xizmatlari ko'rsatishda ko'maklashishdir. Ikkinchidan, kichik biznes subyektlarining moddiy-texnika resurslaridan, xom ashyo va materialman, lizing, mayda ulgurji savdo va servis xizmati tarmog idan foydalana olish imkoniyatlarini kengaytirish lozim. Uchinchidan, tashqi bozorga chiqishida, ya ’ni eksport shartnomalarini ro'yxatdan o'tkazish va bojxuiia u.ganlanda hisobga olish, tovariar va xizmatlarni chet elga sotishda yordam ko'rsatish borasidagi qator muammolarni bartaraf etish zarur. Tortinchidan, kichik biznes korxonalarining xom ashyo va materiallardan foydalanish, tayyor mahsulotlarni sotish imkoniyatlarini kengaytirish, tashkil qilish

uchun mayda ulgurji bozorlar, yarmarkalar tizimini kengaytirish, ulgurji bozorlar qoshida moddiy-texnika ta ’minoti, ijara, saqlash, transport xizmati ko'rsatish bo'limlarini tashkil etish yo'llari orqali savdo mexanizmlarini takomillashtirish zarur. 2. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishda banklarning roli Bozor iqtisodiyoti o'tilishi tufayli mamlakatda yangi moliyaviy siyosat ishlab chiqildi va hukumat tomonidan real hayotda amalga oshirilmoqda. Jamiyatdagi har bir iqtisodiy faoliyatning boshlanishi davlatning yaqindan turib bergan moliyaviy yordami tufayli rivojlanib, takomillashib boradi. Jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab-quwatlashda banklarning rolini oshirib borishga alohida e ’tibor beriladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining asosiy faoliyati banklar bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular olib borayotgan faoliyat xomashyoni sotib olish, ishlab chiqarilgan tovariar, ko'rsatiladigan xizmatlarga haq to'lash, ishlovchilarni ish haqi bilan ta ’minlash, turli toifadagi korxonalar, firma va boshqalar yuridik shaxslar bilan bo'ladigan iqtisodiy munosabatlar, ya’ni olingan foyda va daromaddan soliq to'lash, transport, kommunal xizmatlar uchun to'lovlarning barcha turiari banklar orqali, o'z navbatida, olinadigan kreditlar va boshqa hisob-kitoblar ham banklar orqali amalga oshadi. Alohida ta ’kidlash kerakki, mamlakatimiz mustaqillikka erishgunga qadar bank va banklar bilan boladigan turli iqtisodiy munosabatlar unchalik oshkora etilmas edi. Jahon xo'jaligining muhim xo'jalik yuritish qismi bo'lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini barcha faoliyati banklar bilan bog langanligi bugungi kunda hammaga ma’lumdir. Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlarda, masalan, AQSHda bank tizimining faoliyati nihoyatda rivojlangan bolib, tadbirkorlikning aktiv iqtisodiy faoliyat yuritishida banklar barcha mulk shaklidagi korxonalarga kompleksravishdaxizmatko'rsatadi. Bugungi kunda mamlakatimiz 30 ta bank faoliyat yuritib, shundan 3 tasi davlat banklari, 13 tasi aksiyadorlik tijorat banklari, 9 tasi xususiy banklar, 5 tasi xorijiy kapital ishtirokidagi banklar hisoblanadi. Keyingi yillarda tijorat banklari faoliyatining kengayib borishi o'z navbatida ular

tomonidan berilayotgan kreditlar, banklardagi depozitlar va umumiy kapital hajmiga ham sezilarli ta ’sir etmoqda (2.1-jadval). 2.1-jadval O zbekiston Respublikasi tijorat banklarining kreditlari, depozitlari va umumiy kapitali, mlrd. so'm Korsatkichlar 2005-v. 2006-v. 2007-y. 2008-v. 2009-y. Kreditlar 3876.0 4104,2 4777.6 6374,4 8558.2 Depozitlar 1688,7 2544,5 3829,2 5771,6 8703,1 Shujumladan: -yuridikshaxslar depozitlari 1239,2 1866,2 2834,6 4127,6 5953.2 -jismoniyshaxslar depozitlari 449.5 678,3 994.6 1644,0 2749.9 Umumiy kapital 930.9 1070,1 1502.6 2104,3 3010,4 Jadval ma ’ lumotlaridan korinadiki , 2005-2009- yillar mobaynida tijorat banklari kreditlari hajmi 2,2 marta , depozitlari hajmi 5,2 marta , umumiy kapitali 3,2 martaoshgan . Banklarimiz kapitalining yetarlilik darajasi 23 foizdan oshadi. Bu esa banklar monitoringi bilan shug ullanadigan xalqaro Bazelb qo'mitasi tomonidan belgilangan xalqaro standartlardan qariyb 3 barobar ko'pdir. Umumiy aktivlari mamlakatimiz bank tizimining 90 foizdan ortig ini tashkil etadigan 14 ta tijorat banki «Fitch Reytings», «Mudis» va «Standart end Purs » kabi yetakchi xalqaro reyting kompaniyalarining «barqaror» degan yuqori reyting bahosini olishga muvaffaq bo'ldi. Hozirgi kunda banklarning umumiy aktivlari aholi va yuridik shaxslar hisobraqamlaridagi mablag'lar miqdoridan 2 barobardan ham ortiq bo'lib, bu ularning to'liq himoyasi va to'lovlarning o'z vaqtida amalga oshirilishini kafolatlaydi. Bank tizimining umumiy joriy likvidligi banklarning tashqi to'lovlar bo'yicha joriy majburiyatlaridan 10 barobar ko'pdir. Boshqacha aytganda, respublikamiz bank tizimining mustahkam himoyasi yaratilgan. Bank tizimining mustahkamlanishi va unga

nisbatan aholi ishonchining ortishi natijasida omonatlar hajmi sezilarli ravishda ortib bormoqda. Faqat o'tgan yilning o'zida aholi omonatlari miqdori 1,7 barobar oshdi. Rasmdan ko'rinadiki, 2003-2010-yillar mobaynida aholi daromadlari hajmi 16 barobardan ko'proq oshgan. Keyingi yillarda banklarning kredit portfeli tarkibi tubdan o'zgarib bormoqda. Agar 2000-yilda kredit portfelining qariyb 54 foizi tashqi qarzlar evaziga shakllangan bo'lsa, 2009-yilda banklarimiz jami kredit portfelining 84 foizi ichki manbalar hisobidanshakllantirilgan. Bugungi sharoitda esa bunday ijobiy o'zgarish iqtisodiyotimizning istiqboldagi taraqqiyoti uchun g'oyat muhim ahamiyatga ega. Aytish kerakki, tashqi qarzlar aksariyat hollarda uzoq muddatga, faqat iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini modernizatsiya qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini qo'llab-quvvatlash bo'yicha investitsiya loyihalarini moliyalash uchun jalb etilmoqda. Tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini qo'llab-quwatlash borasida e ’tiborli jihatlardan biri CTzbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 10-noyabrdagi 4051-sonli «Mikrokreditbank» aksiyadorlik tijorat bankining tadbirkorlik subyektlarini qo'llab-quwatlash borasidagi faoliyatini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to g risida »gi Farmoniga muvofiq: - tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun 18 oygacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 200 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrokreditlar bo'yicha maksimal stavkani yillik 5 foizdan 3 foizga; - kichik biznes subyektlari faoliyatini kengaytirish va aylanma mablag larini to'ldirish uchun 24 oygacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 500 barobari miqdoridagi mikrokreditlar bo'yicha Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkasining 100 dan 50 foiziga; - kichik biznes subyektlari uchun 3 yilgacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 2000 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrolizing xizmatlari bo'yicha maksimal stavkani yillik 7 foizdan 5 foizga tushirildi. Kreditlashda bunday ahamiyatli imtiyozlarning belgilanishi mazkur soha vakillari tomonidan kreditga talabning va ayni paytda ularga berilayotgan kredit hajmining

yildan-yilga oshib borishiga olib kelmoqda (2.2-jadval). 2.2-jadval O zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan kichik biznes subyektlariga berilgan kreditlar dinamikasi, mlrd. so m Korsatkichlar 200 5-y. 200 6-y. 20 07-y. 200 8-y. 20 09- 20 10-Banklar tomonidan kichik 419 ,9 547 ,4 74 3,7 125 0,7 18 51,7 27 00,0 Shu jumladan: 45, 4 64, 9 110 ,0 202 ,5 32 2,1 48 5,0Kichik biznes subyektlariga Jadvaldan ko'rinadiki, 2010-yilda kichik biznes subyektlariga ajratilgan kreditlar hajmi 1,4 barobar ko'paydi va 2 trln. 700 mlrd. so'mni tashkil etdi. Jumladan, mikrokreditlar hajmi 485 milliard ortib, bu ko'rsatkich 2009-yilga nisbatan 1,5 barobar ko'paydi. Shu o'rinda tijorat banklari kreditlari to'g'risida so'z borganda ularning maqsad yo'nalishlari jihatidan tarkibi ham takomillashib borayotganligini ta ’kidlash lozim (2.3-rasm). Узбекистан тижорат банклари томонидан берилган кредитлар ва инвестицион кредитлар, млрд. сўм 2005 2006 2007 2008 2009 __________ йиллар ___ ___ О Банк кредитлари ■ "Банкларнинг узок муддатли кредитлари 2.3-rasm. O zbekiston tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar va investitsion kreditlar miqdori Banklarning investitsiya maqsadlariga yo'naltirilgan kreditlarining umumiy kredit

portfelidagi ulushi qariyb 70 foizni tashkil etdi, iqtisodiyotimizning real sektoriga yo'naltirilgan kreditlarining umumiy hajmi esa 2009-yilda 2000-yilga nisbatan 14 barobar oshdi. So'nggi o'n yilda iqtisodiyotning real sektorlarini kreditlashga yo'naltirilgan ichki manbalar 25 barobardan ziyodroq ko'paydi. 2.3-rasmdan ko'rinadiki, 2009-yilda jami bank kreditlari tarkibida uzoq muddatli kreditlarning ulushi 78,3 foizni tashkil etgan. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko'rinadiki, mamlakatimizdagi bank-moliya sohasining tobora mustahkamlanib borishi amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar moliyaviy ta ’minotining kuchayishi, iqtisodiyot real sektorining har tomonlama qo'llab-quvvatlanishiga hamda barqaror iqtisodiy o'sish sur’atlarining ta’minlanishiga zamin yaratmoqda. Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalardan iborat bo'lib, passiv operatsiyalar pul mablag'larini ma ’lum bir yo'nalishga safarbar etishga qaratilgan . Banklar passiv operatsiyalar orqali jamg armalar va vaqtinchalik bo'sh turgan mablag'larni ishlab chiqarishga safarbar etib, foyda oladi. Aktiv operatsiyalar turli xarakterdagi kreditlarni berish operatsiyalari bilan bog'liq bo'lib, quyidagi elementlari bo'yicha turkumlanadi: - muddatlari bo'yicha kreditlar qisqa, o'rta va uzoq muddatga mo'ljallangan. - kreditlar hajmi bo'yicha kichik, o'rta, yirik miqdorda har bir mijozga individual va moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda beriladi; - ayrim turiari bo'yicha maxsus kafolatni talab etuvchi, garov evaziga beruvchi kreditlar mavjud. - kreditlarning turiari bo'yicha, ya ’ni davlat, tijorat, xalqaro va boshqa turiari bo'yicha berish. - qarzni turiari bo'yicha yuridik va jismoniy shaxslarga berish. Vaqtinchalik foydalanish uchun, iste ’mol uchun, qarzlarni to'lash uchun, eksport va import operatsiyalarini bajarish uchun beriladigan kreditlar. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari o'z faoliyatida turli banklar bilan muomalada bo'ladi. Bu jarayon oldingilaridan farqli ravishda ancha murakkab hisoblanadi, chunki awalgi jarayonlar,

asosan, korxonalar orqali bank o'z faoliyatini olib borganligi bilan xarakterlanadi. Tadbirkorlik faoliyati shakllanishi tufayli banklar xususiy mulk egalari va kichik korxonalar faoliyati bilan bog'liq operatsiyalarni bajarishga o'z mablag'larini safarbar etibboradi. Tadbirkorlarning banklar bilan bo'ladigan operatsiyalarida ko'pgina erkinliklar berilganligi shunda namoyon bo'ladiki, xususiy tadbirkor o'z jamg'armasini O'zbekistonning turli banklaridagi o'z hisob schyotida saqlash, kredit va kassa operatsiyalarini bajarish huquqiga ega. Banklar bilan tadbirkorlar o'rtasidagi munosabatlarda amal qilayotgan qonun va shartnomalarga asosan pul o'tkazish yo'li bilan hisob-kitoblar olib borish mumkin. Banklar tadbirkor schyotida pul mablag'lari, qimmatli qog'ozlar va boshqa muhim ahamiyatga ega hujjatlarni saqlashni kafolatlab beradi. Banklar tadbirkorlar va mijozlar bilan bo'ladigan operatsiyalarda pul egasi tomonidan topshiriq qog'ozi bankka kelib tushishi bilan 12-13 soat davomida keyingi operatsiyalarni bajarishi zarur. Mulk egalari hisobiga pul o'tkazish shaharda 4 ish kunida, viloyatda 5 ish kunida, respublika ichida 10 ish kunida bajarilishi lozim. Agar bu qonun shartlari buzilsa, mijozga yillik foiz miqdorida bank jarima to'laydi. Bank mijozlarning arizasiga binoan ularga tegishli operatsiyalarni bajaradi. Banklar tadbirkorlarni Respublika Markaziy banki tomonidan kiritilgan o'zgarishlar, qoidalar ayniqsa, hisoblar bo'yicha naqd pulsiz tarzdagi operatsiyalar bo'yicha o'zgarishlardan xabardor qiladi. Bank mijozga kechikib o4kazgan operatsiyalari uchun, pulni noto'g'ri jo'natganligi uchun, aybdor sifatida, har bir kun uchun o'tkazilayotgan summaning 3 foizi miqdorida jarima to'laydi. Bankning aybi bilan hisob hujjatlari yo'qolsa, mijozga hujjatda ko'rsatilgan summaning har bir kuni uchun 3 foiz miqdorida jarima to'lanadi. Tadbirkorlar bilan bank o'rtasida kredit berish bo'yicha operatsiyalar ikki tomon o'rtasida imzolangan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Operatsiyalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun har bir tadbirkor «Banklar va bank faoliyati to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi qonunlarini chuquro'rganib,ungarioyaetishilozim. Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik korxonalarining hayoti va iqtisodiy faoliyati

valyuta operatsiyalari bilan bog liqligi ma ’lum. Tadbirkorlik korxonalari tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda ham milliy valyuta, ham xorij valyutasida operatsiyalarni bajarishiga to'g'ri kelmoqda. Ayniqsa, tashqi savdo jarayonlari bevosita valyuta operatsiyalari bilan bog liq. Valyuta operatsiyalari valyuta kursi bo'yicha ikki tomon valyutasi nisbati solishtirilgan holda amalga oshiriladi. Xalqaro maydonda AQSH dollari valyuta kotirovkasida baza sifatida qabul qilingan. Boshqa mamlakatlar valyutasi, kurs bo'yicha, AQSH dollariga qiyoslab boriladi. Dollar kursi abadiy bo'lmay, u ham o'zgarib turadi. Bu o'zgarish har kuni ham bo'lishi mumkin. Shuning uchun banklar kursni bank faoliyat boshlash yoki yopilish vaqtidagi kurslar bo'yicha hisob-kitob ishlari olib boradi. Valyuta kursining o'zgarib borishi haqida har hafta matbuotda jadval berib boriladi. Bu axborot tadbirkorlarning iqtisodiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Valyuta operatsiyalarida asosiy o'rinni kredit, qimmatli qog ozlar, valyutani foyda olish maqsadida sotib olish va sotish kabilar egallaydi. Xo'jalik yuritish jarayonida xususiy mulk egalari valyuta hisob-kitob schyotiga ega bo'lish huquqini olib, erkin tarzda valyutani sotib olishlari ham mumkin. Tadbirkorlar ham, xorij firmalari va tadbirkorlari bilan savdo qilishi uchun valyutani erkin sotib olish huquqiga ega. Umuman, bozor iqtisodiyoti jahondagi rivojlangan mamlakatlarning muomaladagi valyutalarini mamlakat ichki bozorida harakatlanishi uchun huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Tadbirkorlar valyuta bilan bogTiq faoliyatlaridan samarali foydalanib, xorij valyutasiga yangi texnika va zamonaviy texnologiya xarid qilib, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish korxonalarida xizmat sifatini oshirish, ishlab chiqarish sohasida sifatli tovariar ishlab chiqarib, uni sotishdan katta foyda olish imkoniyatlariga egabo'ladilar. 3. 2009-2012-yillaaga mo Ijallangan inqirozga qqrshh ihoralar dasturida belgilangan ustuvor vazifalarni amalga oshirishda bank tizimining tutgan o’rni Barcha sohalarda bo'lgani kabi moliya bozorida, shu jumladan, bank sektorida o'tkazilayotgan islohotlar natijasida sezilarli siljish va o'zgarishlar amalga oshirilmoq

da. Bu o'zgarishlar mustaqillik yillarida jahon andozalariga mos keladigan bank tizimini bosqichma-bosqich Ьа Ф о etish bilan hamohang tarzda davom ettirilmo qda. Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlaridan biri moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat yurituvchi bank tizimi hisoblanadi. Shuning uchun mustaqil davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti, avvalo, mazkur mamlakatda Ьа Ф о etilgan va muntazam ravishda takomillashtirib boriladigan bank tizimi faoliyatiga bog liqdir. Banklaming o'ziga xos xususiyati shundaki, ular o'z mablag lari bilangina emas, balki omonatchi va kreditorlar, aksiyadorlar hamda mijozlar ularga ishonib topshirgan mablaglar bilan, ya ’ni keng jamoatchilik bilan ishko'radi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank tizimi eng zarur jamoatchilik muassasalari tizimlaridan biri ekan, har qanday bankning muvaffaqiyatsizligi butun jamiyat miqyosida pul taklifi qisqarishi, to'lov tizimi buzilishi hamda hukumat yirik va kutilmagan majburiyatlarining vujudga kelishi kabi salbiy makroiqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. O'zbekiston Respublikasining ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayoni ko'pgina muhim iqtisodiy islohotlarning tarkibiy qismi sifatida bank tizimida ham chuqur o'zgarishlarni amalga oshirilishi va iqtisodiyotni pul-kredit vositalari orqali tartibga solishning bir butun mexanizmi yaratilishini taqozo etmoqda. Prezidentimiz tomonidan belgilab berilgan 2009-yilda mamlakatni ijtimoiy-i qtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalarini amalga oshirish yuzasidan ko'rilgan chora-tadbirlar natijasida iqtisodiyotni barqaror, muvozanatli va izchil rivojlantirishning belgilangan prognozlariga erishildi hamda makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning mutanosibligi ta ’minlandi. Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan qat ’iy pul-kredit siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga qaratildi. Hukumat tomonidan 2009-2012-yillarga mo'ljallab qabul qilingan Inqirozga qarshi kompleks chora-tabdirlar dasturi respublika bank-kredit tizimida inqiroz ta ’sirini yumshatish va bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Jahonning ko'plab mamlakatlarini qamrab olgan moliyaviy inqiroz ko'lami

kengayotganiga qaramay, O'zbekiston bank tizimi ishonchliligi va barqaror rivojlanayotgani, xorijiy moliyalashtirish manbalariga qaram emasligi va tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta ’siriga berilmaslik xususiyatiaribilanajralibturdi. SHuni ta ’kidlash lozimki, 2009-yilda «Asia Alliance Bank» xususiy ochiq aksiyadorlik tijorat banki tashkil etilishi bilan respublika bo'yicha jami tijorat banklari soni 30 taga etdi. 2010-yilning boshidanoq, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2010-yil 9-yanvardagi qaroriga muvofiq «Hi-Tech Bank» xususiy yopiq aksiyadorlik tijorat bankiga bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya berildi va O'zbekistondagi jami tijorat banklari soni 31 taga yetdi. «Hi-Tech Bank» xususiy yopiq aksiyadorlik tijorat bankining ustav kapitali 5,25 mlrd. so'mdan ko'proq miqdorda shakllantirilib, uning 51 foizi jismoniy shaxslarning mablag lari hisobiga to'g ri keladi. Ushbu yangi bankning ochilishi mamlakatimiz Prezidentining «Xususiy aksiyadorlik tijorat banklari tuzishni rag'batlantirish chora- tadbirlari to'g risida»gi Farmoni talablari izchil amalga oshirilayotganining yana bir tasdigidir. Iqtisodiy rivojlanishning o'sishi bank kreditining qoMlanilish ko4amini kengaytirib boradi. Kredit faqatgina har kunlik faoliyat bilan bog liq ishlab chiqarish va muomala jarayonining qisqa muddatli ehtiyojlari uchun emas, balki uzoq muddatga kapitalga ehtiyojni qoplashga yo'naltiriladi. Bank kreditining manbai faqat vaqtincha bo'sh mablaglar va kapital bo'lib qolmay, kredit asosida chek-depozit emissiyasi ham amalga oshiriladi. Bank tomonidan beriladigan kredit miqdori mavjud jamg armalardan ko> bo'lsa, bank chek- depozit emissiyasini amalga oshirishimumkin. Bank tizimining muomalaga kredit pullarini chiqarishi depozitlar yaratish yo'li bilan to'laqonli pullar o’rnini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi. Respublika bank tizimini avtomatlashtirish va kompyuterlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida nafaqat bankning ichki ehtiyojlari uchun foydalaniladigan axborot tizimi va lokal dasturlar majmui, balki iqtisodiyotning moliyaviy faoliyatini ta ’minlovchi yaxlit milliy to'lov tizimi yaratildi. 4. Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo jalik subyektlari bo sh pul

mablag larini jalb etish va bank xizmatlari turini rivojlantirish Banklar tomonidan aholiga ko'rsatilayotgan xizmatlar ko'lamini kengaytirish, zamonaviy texnologiyalar asosida qulayliklar yaratish maqsadida amalga oshirilib kelinayotgan bir qator chora-tadbirlar ham mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida o'z aksini topmoqda. Prezidentimiz «Bankdan tashqari pul aylanmasini keskin qisqartirish va pul muomalasini mustahkamlash, milliy valyuta barqarorligini oshirish, chakana savdo va xizmat ko'rsatish sohasida hisob-kitoblarni amalga oshirishda plastik kartochkalardan foydalanishni kengaytirish masalalari bundan buyon ham e’tiborimiz markazida bo'lishi darkor», deb ta’kidlab o'tganedi. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Banklardagi depozit hisobvara qlardan naqd pul to'lovlarini uzluksiz ta’minlash kafolatlari to'g risida»gi 2005-yil 5-avgustdagi 147-sonli qarori talablarini ijro etish borasida bank tizimi tomonidan amalga oshirilgan bir qator chora-tadbirlar aholining bank tizimiga ishonchi yanada oshishiga olib keldi. Ma ’lumki, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 28- noyabrdagi 4057-sonli Farmoniga muvofiq, fuqarolaming tijorat banklari depozit hisobvara qlaridagi omonatlari ulaming miqdoridan qat’iy nazar to'liq qaytarilishining davlat tomonidan kafolatlanganligi aholining bank tizimiga ishonchi yanada mustahkamlanishiga xizmat qildi va bu jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari hajmining oshishiga ijobiy ta’sir ko'rsatdi. Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 13-fevraldagi 1-sonli majlis bayoni talablaridan kelib chiqqan holda, aholining bo'sh pul mablag'larini banklardagi omonatlarga jalb etilishida hamda omonatdagi mablag'lami ularning birinchi talabiga ko'ra berilishida qonun buzilishiga yo'l qo'ymaslik, omonatchilarning haq-huquqlari himoya qilinishini ta ’minlash borasida tizimli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi va banklarning mazkur faoliyatlari ustidan nazoratning yanada kuchaytirilganligi ham aholi bo'sh pul mablag larini bank omonatlariga jalb qilishni yanada jadallashtirdi. Ayniqsa bunda Prezidentimizning 2009-yil 6-apreldagi «Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo'jalik subyektlari bo'sh pul mablag'larini jalb etishni yanada

rag'batlantirish qo'shimcha chora-tadbirlari to'g' risida»gi qarorlari muhim omil bo'lmoqda. Ushbu vazifadan kelib chiqqan holda, bank tizimida aholiga ko'rsatilayotgan zamonaviy bank xizmatlari turlarini kengaytirish, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini keng joriy etish, jumladan plastik kartochkalardan foydalanishni rivojlantirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar ко 'rib borildi. Amalga oshirilgan ishlar natijasida, 2010-yil 1- yanvar holatiga tijorat banklari tomonidan savdo va xizmat ko'rsatish shoxobchalariga o'matilgan terminallarning umumiy soni 60631 tani, kartochkalar umumiy soni 6058,9 mingtani, shundan oylik ish haqi loyihalaridagi kartochkalar soni 3546,7 mingtani tashkil qildi. Korporativ kartochkalar soni 14,1 mingtani tashkil qildi. Plastik kartochkalar hisobvara qlariga 3846 mlrd. so'mlik mablag'lar o'tkazildi. O'z navbatida, plastik kartochka va terminallar yordamida amalga oshirilgan o'tkazmalar hajmini yildan-yilga yuqori sur ’atlarda oshirib borish ko'zda tutilgan. Shunga ko'ra, amaldagi barcha tegishli me’yoriy hujjatlarga, shu jumladan, Markaziy bankning naqd pul muomalasiga taalluqli yo'riqnomalariga tegishli o'zgartirish va qo'shimchalar kiritildi. Naqd pul muomalasida mavjud bo'lgan barcha cheklovlar bekor qilinishi esa naqd pul va naqd pulsiz hisob-kitoblarni birxillashtirish borasida qo'yilgan muhim qadambo'ldi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida naqd pul muomalasi yanada mustahkamlanib, naqd pul mablag'larining bankdan tashqari aylanmasini qisqartirishga zamin yaratdi. Shuningdek, xo'jalik yurituvchi subyektlarning banklardagi depozit hisobvara qlaridan naqd pullarning uzluksiz berib borilishi to'liq ta ’minlab borildi. Ta ’kidlash lozimki, mamlakatimiz hukumati tomonidan bank tizimida plastik kartochkalar miqdorini oshirish va aholini plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblarini amalga oshirishni rag batlantirish borasida bir qancha imtiyozlar berilmoqda. Shulardan biri plastik kartochkalarga xizmat ko'rsatadigan prouessing markazlari va bankomatlarni keltirish hamda ularni o'rnatish borasida bojxona to'lovlaridan 2020- yilga qadar ozod qilish chora-tadbirlari belgilangan. Monetar siyosatning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda, Markaziy

bank pul-kredit siyosatining bilvosita dastaklaridan keng foydalangan holda pul taklifi o'sishining asosiy manbai bo'lgan oltin- valyuta zahiralarining oshishi hisobiga muomalaga chiqarilgan pul massasi hajmini boshqarish choralarini ko'rib bordi. Markaziy bank tomonidan pul-kredit sohasida amalga oshirilgan aniq chora- tadbirlar natijasida o'tgan yilda pul agregatlari belgilangan prognoz ko'rsatkichlari doirasida, ya ’ni pul massasining yalpi ichki mahsulot hajmining o'sishiga muvofiqligi ta’minlandi. Monetar siyosat borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iste ’mol mahsulotlari narxlariga monetar omillarning ta’sirini bartaraf etdi, inflyatsiya darajasi esa prognoz ko'rsatkichdan oshmadi va 7,4 foizni tashkil qildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 28-noyabrdagi 4057-sonli Farmoniga muvofiq fuqarolarning tijorat banklari depozit hisobvara qlaridagi omonatlari ularning miqdoridan qat ’iy nazar to'liq qaytarilishining davlat tomonidan kafolatlanganligi aholining bank tizimiga ishonchining yanada mustahkamlanishiga va pirovard natijada jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari hajmining oshishiga ijobiy ta’sirko'rsatdi. Xalqaro banklar tajribasini o'rgangan holda «Tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda majburiy zahiralarni deponentlash tartibi to'grisida»gi Nizomga o'zgartirishlar kiritib borildi. Banklarning barqarorligini yanada mustahkamlash va ularning likvidligini tartibga solish maqsadida 2008-yilning 1-dekabridan boshlab, tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy zahiralar fondiga o'tkazmalari bo'yicha me’yor milliy va xorijiy valyutada jalb qilingan depozitlar uchun bir xil, ya’ni 15 foiz qilib belgilandi. Shuningdek, majbuiiy zahiralarga deponentlanadigan mablaglari hisoblash metodologiyasi ham takomillashtirib borildi. 2009-yilda bank tizimini isloh qilish jarayonida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 28-iyuldagi 1166-sonli qaroriga asosan pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib chiqqan holda va tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli depozitlar jalb qilishni ragbatlantirish maqsadida 2009-yilning 1- sentyabridan boshlab, tabaqalashtirilgan majburiy zahiralar normasi joriy etildi. Respublika bank Kengashining 2009-yil 15-apreldagi 2-sonli qaroriga muvofiq,

foiz stavkalarini yuridik shaxslarning banklardagi 6 oydan ortiq muddatga joylashtirilgan depozitlari uchun qayta moliyalash stavkasining 75 foizidan kam bo'lmagan miqdorda, aholining 1 yildan ortiq muddatga joylashtirilgan depozitlari uchun Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining 150 foizidan kam boMmagan miqdorda hamda jismoniy shaxslarning plastik kartochkalardagi mablag'lari uchun Markaziy bank qayta moliyalash stavkasidan kam boMmagan miqdorda belgilash yuzasidan tavsiyalar berildi. Narxlar o'zgarishining amaldagi va kutilayotgan darajasini hisobga olgan holda 2009-yilda qayta moliyalashtirish stavkasi 14 foiz darajasida ushlab turilganligi banklararo bozordagi foiz stavkalarning barqaror bo'lishini ta ’minlamo qda. Bu esa o'z navbatida, tijorat banklarining depozit va kredit foiz stavkalarining pasayishiga olib keldi. Monetar siyosatning 2010-yilga mo'ljallangan asosiy yo'nalishlari hamda inflyatsiyaning amaldagi va kutilayotgan darajasidan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi o'zgartirilmadi. Bu holat respublika banklar tizimi barqarorligidan dalolat beradi. 5. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va investitsion faollikni oshirish, iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish jarayonida banklarningahamiyati Ayni paytda banklarning kredit portfeli tarkibida jiddiy o'zgarishlar yuz bermoqda. Jahon moliyaviy-iktisodiy inqirozi davom etayotganiga qaramay, banklarimiz tomonidan iktisodiyotning real sektori korxonalarini faol qo'llab- quwatlashga alohida e ’tibor berildi. Joriy yil boshiga kelib jami kredit qo'yilmalari miqdori 8,5 trln. so'mdan oshib ketdi. Tijorat banklari kapitallashuv darajasining ortishi iqtisodiyotning real sektorida investitsion faollikning o'sishini ta ’minlashda bank kreditlarining ahamiyati ortishiga olib keldi. Birgina korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirish uchun jami 2,4 trln. so'm miqdorida investitsion kreditlar ajratildi. Tijorat banklarining uzoq muddatli kreditlari ulushini oshirish bo'yicha ko'rilgan

choralar tufayli 3 yildan ortiq muddatga berilgan kreditlarning banklar kredit portfelining umumiy hajmidagi ulushi hozirgi paytda 69 foizga etdi va so'nggi o'n yilda 28 barobar ko'paydi (5.1-rasm). Ushbu tendenuiyani yaqin istiqbolda izchil oshirib borish vazifasi belgilab olingan bo'lib, banklar tomonidan berilgan kreditlar tarkibida investitsiya kreditlarining ulushi ortib borishi, mamlakatimizdagi keng qamrovli investitsiya siyosatni olib borishda banklarning ahamiyati ortishi natijasi oTaroq ularning yirik investitsiya muassasalariga aylanishiga olib keladi. Banklar aktivlari tarkibida spekulyativ tavsifdagi kreditlarning kamayishi va resurslarni real iqtisodiyotga kiritish hisobiga respublikamizning istiqboldagi rivojlanishida banklar hissasining yanada ortishiga olib keladi. O'z navbatida banklarning kapitallashuv darajasini oshirishga davlat qo'yilmalaming manzilliligi ortishini ta ’minlaydi. Iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlami yanada chuqurlashtirish, korxonalaming investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy investitsiyalarni, awalo to'g ridan- to'g ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta qurollantirish, yangi ish o'rinlarini shakllantirish va bular asosida milliy iqtisodiyotining barqaror va dinamik rivojlanishini ta ’minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi PrezidentiniiiB 1213- bunli «O'zbekiston Rcbpublikabimng 2010-yilga investitsion dasturi haqida»gi qarori tasdiqlangan bo'lib, ushbu dastur asosidagi kapital qo'yilmalarni moliyalashtirish manbalari tarkibida bank tizimi investitsion kreditlarning ahamiyati yuqori bo'lmoqda. Ushbu jadval ma ’lumotlariga ko'ra, 2010-yilgi investitsion dasturda belgilangan kapital qo'yilmalarning umumiy hajmi 18220,3 mlrd. so'mni tashkil etib, uning 8,4 foizi tijorat banklari kreditlari hisobiga moliyalashtiriladi. Shundan, «Qishloq qurilish bank» ATBning imtiyozli kreditlari 256,0 mlrd. so'mni tashkil qilib, asosan ushbu kreditlar qishloq joylarida uy-joy qurilishiga sarflanishi mo'ljallangan. Buni quyidagi jadval ma ’lumotlari orqali ko'rishimiz mumkin. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 19-noyabrdagi 4010-sonli

«Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish to'g'risidagi tartibni tasdiqlash to'g'risida»gi Farmoyishi bilan iqtisodiy nochor korxonalarning moliyaviy qobiliyatini tiklash bo'yicha bir qator imtiyozlar ( ко maklar) berilgan. Yuqorida qayd etilgan me ’yoriy hujjat orqali tijorat banklariga ham muayyan imkoniyatlar berilgan. Jumladan: -bankrot korxona negizida ustav jamg armasi 100 foizgacha bo'lgan yangikorxonatashkiletish; -bankrot korxonaning tugatilishi munosabati bilan unga avval berilgan, qoplanmagan krediti, shu jumladan hukumat kafolati bilan berilgan kredit summasini bank kengashining qarori bilan hisobdan chiqarish; -bankrot korxona uchun malakali boshqaruv kompaniyasini tuzish va jalbqilish; -bankrot korxonani tugatish bahosida sotib olib, uning faoliyatini tiklab, qaytadan bozor bahosida sotish va h.k. Ayni paytda mazkur jarayonning samaradorligi va ta ’sirchanligini ta’minlash maqsadida tijorat banklari balansiga o'tkazilgan bankrot korxonalarni tiklash, texnik va texnologik modernizatsiya qilish va ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, zarur bo'lganda korxonani to'liq rekonstrukiiiya qilish orqali faoliyat yo'nalishini o'zgartirish, strategik hamkorlik va investorlarni jalb qilishni nazarda tutuvchi biznes- rejalarni ishlab chiqishbelgilangan. Tijorat banklarining likvidligini tartibga solgan holda, 2009-yilda belgilangan makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga erishish, shuningdek milliy valyutaning barqarorligini ta ’minlash maqsadida Markaziy bank tasarrufida bo'lgan barcha bozor dastaklarini qo'llash ko'lamini kengaytirdi. Bank tizimi likvidligini tartibga solish dastagi sifatida 2009-yil davomida Markaziy bank tomonidan muntazam ravishda keng qo'llanildi. Shuningdek, Moliya vazirligi tomonidan muomalaga chiqarilgan Davlat o'rta muddatli obligatsiyalari va Markaziy bankning obligatsiyalari bilan birlamchi va ikkilamchi bozorlarda oldi-sotdi operatsiyalari amalga oshirib borildi. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda Markaziy bank boshqaruvi asosida bank tizimida bir qancha amaliy ishlar olib borildi. Banklar kapitallashuv darajasi va bank

likvidligining oshirilishi pirovardida ularning moliyaviy barqarorligini ta ’minlash uchun mustahkam zamin yaratadi. Shu bilan birgalikda keng ko'lamli islohotlarni amalga oshirishda banklarning investitsiya kreditlari orqali ishtirokini ta’minlashni faollashtirishda ularning barqaror resurs bazasini shakllantiradi. O'zqishloq qurilishbank, Mikrokreditbank, Xalq banki, Agro bank, Asaka banki va Qishloq qurilish banki ustav kapitallariga davlat mablaglari yo'naltirildi. Natijada 2009-yilning o'zida tijorat banklarining nizom kapitali 43 foizga oshdi va bu o'z navbatida bank kapitallarini xalqaro tartibga solishining Bazel-2 standartlari bo'yicha belgilangan me ’yordan banklarimiz kapitallarining yetarlilik darajasi 3 martadan ko'proqni tashkil qildi. So'nggi ikki yilda tijorat banklarining umumiy kapitali 2 barobar ko'paydi va bugungi kunda 3 trln. so'mdan oshib ketdi. Bu ko'rsatkich 2008 yilga nisbatan 212,8 mlrd. so'm yoki deyarli 77 foizga oshgan. Garchi aksiyalar emissiyasi soni 21 tadan 13 taga kamaygan bo'lsada, umumiy emissiyalar hajmi oshishi hisobiga o' ЛасЬа emissiya hajmi 13,2 mlrd. so'mdan 37,6 mlrd. so'mga o'sdi. O'zbekiston Respublikasi tijorat banklari uchun 2009-yil o'ziga xos islohot va o'zgarishlarga boy bo'ldi. Bunda respublika tijorat banklarining barqarorligini ta ’minlash va moliyaviy inqirozga qarshi kurashish borasida mamlakatimiz Prezidenti tomonidan qabul qilingan qaror va 2009-2012- yillarga mo'ljallangan Inqirozga qarshi choralar Davlat dasturi muhim ahamiyatkasbetdi. E ’tiborlisi shundaki, tijorat banklari aksiyalari birjada doimiy kotirovka qilinmoqda va uning natijalari tegishli nashrlarda muntazam e’lonqilibborilmoqda. Investitsiyalashning uzoq muddatli resurs bazasini mustahkamlash, shuningdek jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarini bartaraf etish maqsadida tijorat banklarining kapitallashuv darajasini yanada oshirish maqsad qilib qo'yilgan edi. Bu borada, 2009-yil davomida tijorat banklari tomonidan jami 489,2 mlrd. so'mlik 13 ta qo'shimcha aksiyalar emissiyasi amalgaoshirildi(5.2-rasm). Узбекистон Республикои тижорат банклари томонидан амалга оширилган кушимча

акциялар буйича янги эмиссия хажмининг узгариши, млрд. сум то 400,0 300.0 200.0 100,0 0,0 - 2007 йил 2008 йил 2009 йил

5.2-rasm. O zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan amalga oshirilgan qo shimcha aksiyalar bo yicha yangi emissiya hajmining o'zgarishi 2010-yilda tijorat banklarining jami kapitalini kamida 20 foizga oshirish va yaqin 2 yilda banklar jami banklar kapitali darajasini YalMga nisbatan 10 foizga yetkazish ko'zda tutilmoqda. 2010-yilda tijorat banklari tomonidan yana 250 mlrd. so'mlik qo'shimcha aksiyalar muomalaga chiqarilib, banklar ustav kapitallarining oshirilishi kutilmoqda. Masalan, Xalq banki keyingi 4 yil davomida o'z ustav kapitalini 10 mlrd. so'mdan awal 100 mlrd. so'mga, keyin 200 mlrd. so'mgacha oshirishni mo’ljallamoqda. 2009-yildagi bank sohasidagi islohotlardan yana biri shuki, endilikda barcha mulkchilik shaklidagi tijorat banklari korporativ obligatsiyalar chiqarish huquqiga ega bo'lishdi. Bu o'z navbatida respublika obligatsiyalar bozorining rivojlanishiga ijobiy tabsir ko'rsatadi, shuningdek tijorat banklarining «Toshkent» Respublika Fond birjasidagi ishtirokini ham jadallashtiradi. 2009-yilda «Toshkent» Respublika Fond birjasidagi savdolarning deyarli 44 foizini respublika tijorat banklarining aksiyalari tashkil qildi va 39,4 mlrd. so'mga teng bo'ldi. Ushbu summaning 37,1 mlrd. so'mi nodavlat banklar va ustav kapitalida davlatning ulushi «nazorat paketi»ga teng bo'lmagan banklar hisobiga to'grikeladi. 2008-2009-yillarda qo'shimcha emissiya qilingan aksiyalarning tarkibida imtiyozli aksiyalar sonining hissasi oldingi yillardagi 1,1-2,2 foizdan 0,6-0,7 foizgacha pasaydi. Ushbu holat qo'shimcha emissiyalarda davlat ishtirokining oshganligi, ya ’ni davlat tomonidan banklardagi nazoratni olishga bo'lgan qiziqishning yuqoriligi bilan izohlanadi. Markaziy bank tomonidan ichki valyuta bozorini yanada rivojlantirish va erkinlashtirish, uning doimiy barqaror faoliyat yuritishini ta ’minlash yuzasidan tegishli chora-tadbirlar amalga oshirib borildi. O4gan yillar ichida mamlakatda iqtisodiyotning strategik ahamiyatga ega tarmoqlarini shakllantirishga qapatilgan samarali iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi,

barqaror iqtisodiy o'sish, valyuta mablag' larining doimiy tushumi manbalari va yetarli darajada valyuta zahiralarini shakllantirish orqali milliy valyutaning xarid quwatini chetdan olinadigan qarz mablag larisiz saqlab turishga zamin yaratildi. Joriy yilda Markaziy bank pul-kredit siyosatining bilvubita dastaklaridan foydalanishni yanada kengaytirish bilan bir qatorda, o'zgaruvchan foiz stavkalarini tezkor boshqarish davom ettirildi. 2010-yil 1-yanvar holatiga O'zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan jami 293 ta milliy valyutadagi va 118 ta xorijiy valyutadagi omonat turiari aholi, korxona va tashkilotlarga taqdim etilmoqda. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan tarkibiy o'zgarish, awalo, bank tizimi bilan bevosita bog'liq bo'lib kelmoqda. Shuning uchun ham bank kreditlaridan samarali foydalanish, ularning eng qulay shakllaridan, jumladan, iste ’mol va ipoteka kreditidan foydalanish ham muhim masalalardan biri bo'lib qolmoqda. Hozirgi kunda respublikamiz aholisi uchun iste ’mol va ipoteka kreditining turli variantlari joriy etilgan bo'lib, respublika tijorat banklari tomonidan aholining ushbu kreditlarga ehtiyojlarini qondirishga alohida e ’tibor qaratilgan. Chunki, iste’mol kreditlarining berilishi aholi uchun respublikada ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlarini sotib olish uchun keng imkoniyatlar yaratib bersa, ipoteka kreditlari yosh oilalar va boshqa toifadagi aholining uy-joy bilan ta’minlanish darajasini oshiradi. 2010-yil 1-yanvar holatiga O'zbekiston banklari Assotsiatsiyasiga a ’zo 19 ta tijorat banki tomonidan 40 dan ortiq turdagi iste’mol krediti joriy etilgan bo'lib, ular 6 oydan 3 yilgacha muddatga beriladi. 2009- yilning oktyabrb- поуаЬгь oylari davomida 11 ta yangi turdagi iste’mol kreditlari muomalaga chiqarildi. Bundan tashqari ba’zi banklar tomonidan amaldagi iste’mol kreditlarining shart va talablariga biroz o'zgarishlar kiritildi. Hozirda 20 ta tijorat banklari tomonidan 37 ta turdagi ipoteka krediti joriy etilgan bo'lib, ular 3 yildan 15 yilgacha muddatga beriladi. Ipoteka krediti uy-joy sotib olish, qurish va oldindan sotib olingan uy-joylarni ta ’mirlash uchun ajratiladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-iyuldagi 670- sonli «Banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalashdagi

investitsiya jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish chora-tadbirlari to'g'risida» gi va 2007-yil 7-noyabrdagi 726-sonli «Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo'sh pul mablag'larini bank aylanmasiga jalb etish chora-tadbirlari to'g'risida»gi qarorlariga muvofiq banklarning minimal ustav kapitallari miqdoriga o'zgartirishlar kiritildi. Ushbu qarorlarga muvofiq yangi tashkil etilayotgan tijorat banklarining minimal ustav kapitali 2008-yilning 1-yanvaridan boshlab, quyidagicha miqdorda belgilabq o'yildi: -tijorat banklari uchun so'm ekvivalentida 5 mln. yevro miqdorida; -xususiy banklar uchun so'm ekvivalentida 2,5 mln. yevro miqdorida. 2010-yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab-quwatlash maqsadida 2009-yildagiga nisbatan 1,4 barobar ko'proq kredit resurslarini ajratish ustuvor yo'nalish qilib belgilandi. Bugungi kunda bank faoliyati barqarorligining asosi bo'lgan Markaziy bank nochor banklarni aniqlash va ularga iqtisodiy madad berish, ularning sinishiga yo'l qo'ymaslik chora-tadbirlarini ko'rmoqda. Bu o'z navbatida tijorat banklari moliyaviy barqarorligining oshirilishi hamda aholining bank tizimiga ishonchini yanada mustahkamlanishiga imkon yaratmoqda. 5.3-rasm. 2010-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalariga kredit resurslari ajratish miqdorining o sishi Respublikamiz bank amaliyotida kreditlash shakllaridan keng foydalanish mijozlarning kreditlarga ehtiyojlarini to'laroq qondirish, banklarning kredit operatsiyalari ko'lamini kengaytirish, kredit riskini ma ’lum darajada minimallashtirish va nihoyat banklarning kredit operatsiyalaridan oladigan daromadlari oshishiga olib keladi. So'nggi yillarda mamlakatimiz tijorat banklari hamda yangi tashkil topayotgan kredit institutlari o'rtasida teng va beg'araz raqobat vujudga kelmoqda. Bu esa tijorat banklari boshqaruv strategiyasining to'g'ri tanlanganligi, aktivlarning ishonchli jo^ashtirilgauligi, uiajbunyatlami bajarish va likvidlilikni ta ’minlashda ijobiy natijalarga erishish zarurligi hamda shu asosda yuqori daromadga erishish mumkinligidan darak bermoqda.

6. Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarini soliqqa tortish, ulardan olinadigan soliq turiari va soliq imtiyozlari Mulk shakllaridan qat ’iy nazar, barcha korxonalar O'zbekiston Respublikasining «Korxonalar, birlashma va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to'g risida»gi qonuniga muvofiq davlat va mahalliy budjetlarga soliqlar to'laydilar. Soliqlar budjetga tushadigan pul va qonun bilan belgilangan majburiy munosabatlardir. Bu munosabatlar soliq to'lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar) bilan davlat o'rtasidagi munosabatlarni ifoda etadi. Soliqlar, awalo, davlatning vazifalarini moliyaviy mablag'lar bilan ta ’minlash zarurligidan kelib chiqadi. Davlat oldida turgan umumiy-ijtimoiy zaruriy vazifalarga hozirgi sharoitda quyidagilar kiradi: - aholining kam ta ’minlangan tabaqalari (talabalar, pensioner lar, nogironlar va boshqalar)ni ijtimoiy himoya qilish; -mamlakat mudofaasini ta ’minlash; - mamlakat fuqarolarining tinch mehnat qilishi va erkin yashashi muhofazasini ta ’minlash; - mamlakat ichida uzluksiz ijtimoiy, madaniy tadbirlar (maorif, sog liqni saqlash, madaniyat, ijtimoiy ta ’minot va boshqalar) ni amalga oshirish; - xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalarni o'rnatish; - bozor infratuzilmasini yaratish va hokazo. Bu vazifalarni amalga oshirish nihoyatda ko'p moliyaviy resurslarni talab etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu resurslarni faqat soliqlar va soliq xarakteriga ega to'lovlar orqali amalga oshirish mumkin. Amaldagi qonunchiliklarga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi hududida soliq va yigimlar O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan belgilanadi va bekor qilinadi. O'zbekiston Respublikasi hududida quyidagi soliq va yig imlari amal qiladi: -umumdavlat soliqlari; -mahalliy soliq va yigimlar.

Umumdavlat soliqlarga quyidagilar kiradi: - yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig i; - jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig i; -qo'shilganqiymat solig i; -aksiz solig'i; - yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq; - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. Mahalliy soliq va yig imlarga quyidagilar kiradi: -mol-mulk solig i; -yersolig i; - avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun soliq; - savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig'im, shu jumladan, ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig imlari; - yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro'yxatga olganlik uchun yig im; - avtotransport to'xtash joyidan foydalanganlik uchun yig im; -obodonchilikishlari uchun yig im; - ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun yig im; - boshqa mahalliy ahamiyatga ega bo'lgan yig imlar. Mahalliy soliq va yig imlar mahalliy budjetga o'tkaziladi. Soliq nimaga olinsa, o'sha narsa soliq obyekti bo'ladi. Soliq obyekti 3 guruhga boMinadi: tovar aylanmasi, daromad va mulk. Soliq obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo'yilgan me ’yori soliq stavkasi deb yuritiladi. Bu stavka qat’iy summalarda yoki foizlarda obyektga nisbatan qo'llaniladi. Soliq stavkalari proporuional, progressiv va regressiv ko'rinishlarda bo'lishi mumkin. Proporsional soliq stavkasi usulida foyda yoki aylanmaga ega yuridik va jismoniy shaxslar bir xil ulushda soliq to'laydilar. Bu erda soliq stavkasi qat ’iy o'rnatilgan bo'lib, mutanosib ravishda olinadi. Masalan, korxona asosiy fondlarining o'rtacha yillik qiymati 200 mln. so'm bo'lib, undan undiriladigan soliq stavkasi 2 foiz

belgilanganda, soliq summasi hisobot yili uchun 4 mln. so'mni (200 mln. x 2:100) tashkil etadi. Daromad yoki foyda ortib borishi bilan soliq stavkasi ham ortib borishi ko'zda tutilgan bo'lsa, bunday stavkalar progressiv soliq stavkalari deyiladi. Buni biz O'zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo'lmaganlardan olinadigan daromad solig'i stavkasida yaqqol ko'rishimiz mumkin. Regressiv soliq stavkasi usulida daromad o'sishi (oshishi) bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmi ko'payishi yoki eksportga mahsulot ishlab chiqarish ko'payishi bilan soliq stavkasi kamayib boradi. Demak, bunday korxona budjetga kam soliq to'lay boshlaydi. Regressiv soliq stavkalari biror faoliyat yoki sohada mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish yoki o'z foydasidan biror turdagi xarajatni kamaytirishni rag'batlantirish maqsadida qo'llaniladi. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan ayrim mahsulotlar aksiz solig'iga tortiladi. Aksiz ba ’zi iste’mol tovarlari qiymatiga ustama qo'yiladigan egri soliqdir. Egri soliq deb atalishining sababi uning budjetga to'lovchilari aksiz osti tovarlarini ishlab chiqarib sotuvchilardir. Ammo haqiqiy soliq to'lovchilar mahsulot yetkazuvchilardan tovarlarni sotib oluvchilar, ya’ni iste ’molchilardir. Shuning uchun bu soliq ba’zi mamlakatlarda iste’mol soligi deb ham ataladi. Aksiz s o l i g i stavkasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlanadi. Aksiz solig'i stavkalarini O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilash haryilgi budjetning asosiy ko'rsatkichlari belgilanganda ko'rsatiladi. Biroq yil davomida aksiz stavkalariga o'zgartirishlarkiritibborilishimumkin. Aksiz solig'i to'lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar, mulk shaklidan qat ’iy nazar, shu tovarlarni eksportga chiqarsalar, aksiz solig'i to'lashdan ozod bo'ladilar. Qizil Yarimoy jamiyati korxonalari ishlab chiqargan tovarlardan kelgan daromadlarini jamiyatning Ustavida ko'zda tutilgan vazifalarni bajarishga sarflasa, u holda ular ham aksiz s o l i g i to'lashdan ozod bo'ladi. Aksiz soligM summasi ikki xil formula bilan aniqlanadi. Agar tovariar mamlakat ichida ishlab chiqilsa va sotilsa, aksiz solig i summasi quyidagi formula yordamida

aniqlanadi: ASS = STO* A/100; bu yerda, ASS - aksiz solig i summasi, so m. STO - soliqka tortiladigan aylanma, so'm. A-soliqstavkasi,%. Agar tovariar boshqa mamlakatlardan tashib keltirilsa va sotilsa, aksiz solig i summasi quyidagi formula bilan aniqlanadi: STO = F*AM00/(100-A); bu yerda, STO - soliqqa tortiladigan aylanma, so'm. F - keltirilgan tovarlarning faktura qiymati, so'm. A -soliq stavkasi, %. Aksiz soligM budjetga ikki xil muddatda har kuni va har o'n kunda to'lanadi. Birinchi usul vino-aroq mahsulotlarini sotuvchilarga tegishli. Bu usulda to'lov tovarlarning haqiqiy aylanmasi amalga oshgandan so'ng uning uchinchi kunida to'lanadi. Ikkinchi usulda aksiz osti tovarlari sotuvchi korxonalarning haqiqiy aylanmasidan har o'n kun o'tishi bilan soliq to' lanadi,ya ’ni: - birinchi o'n kunlik uchun shu oyning 13-sanasiga; - ikkinchi o'n kunlik uchun shu oyning 23-sanasiga; - uchinchi o'n kunlik uchun kelgusi oyning 3-sanasiga soliq to'laydi. Aksiz solig'iga tortiladigan mahsulot ishlab chiqaruvchi mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovini hisoblash chog'ida soliqqa tortiladigan baza aksiz solig i summasiga kamaytiriladigan tartib o'rnatildi. YAngi tashkil etilayotgan mikrofirma va kichik korxonalarga yagona soliq to'lovini to'lash muddatini bir yilga kechiktirish, kechiktirilgan summani imtiyozli davr tugagandan keyin teng ulushlarda 12 oydavomida to'lash huquqiberildi. Ilgari mikrofirma va kichik korxonalarga yagona soliq to'lash bo'yicha berilgan soliq imtiyozlari yagona soliq to'lovini to'lash chog'ida saqlab qolindi. Yagona soliq to'lovini to'laydigan mikrofirma va kichik korxonalar qonun hujjatlariga muvofiq ijaraga olingan yer maydonlari uchun budjetga ijara haqi to'lashdan ozod qilindi. jzbekiston Respublikasi Prezidentinin g 2005-yil 20-iyundagi PF- 3620-sonli

«Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag'batlantirish borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi Farmoniga asosan kichik biznes subyektlarini jadal rivojlantirishni yanada rag'batlantirish hamda uning mamlakat iqtisodiyotidagi ulushini tubdan oshirish maqsadida 2005-yilning 1-iyulidan boshlab, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq, budjetdan tashqari Pensiya jamg'armasi, Respublika yo'l jamg'armasi va Maktab ta’limi jamg'armasiga majburiy ajratmalar to'lash o'rniga yagona soliq to'lovi joriyetildi. Mazkur farmonga binoan, yagona soliq to'lovi hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunigacha har chorakda to'lanishi belgilab qo'yilgan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 11-apreldagi PF-3594-sonli «To'g'ridan-t o'g'ri xorijiy xususiy investitsiyalarni jalb etishni rag'batlantirish borasida qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi Farmoniga binoan, 2005-yilning 1-iyulidan boshlab, to'g'ridan-to'g'ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan iqtisodiyot tarmoqlari korxonalari asosiy faoliyati bo'yicha daromad (foyda) solig'i, mulk solig'i, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va hududlarni obodonlashtirish solig'i, ekologiya solig'i, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq to'lashdan, shuningdek Respublika yo'l jamg'armasiga majburiy ajratmalar to'lashdan ozod qilindi. To'g'ridan-to'g'ri xususiy xorijiy investitsiyalar hajmi quyidagicha bo'lganda mazkur soliq imtiyozlari: - 300 ming AQSA dollaridan 3 million AQSA dollarigacha 3 yil muddatga; - 3 million AQSH dollaridan 10 million AQSH dollarigacha 5 yil muddatga; - 10 million AQSH dollaridan ortiq bo'lganda 7 yil muddatga beriladi. Shuningdek, Farmonda ko'rsatilgan soliq imtiyozlari quyidagi shartlar asosida qo'llanilishi belgilab qo'yilgan: - mazkur korxonalarni ortiqcha ishchi kuchi bo'lgan mintaqalar Qoraqalpogiston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida, shuningdek Navoiy, Andijon, Namangan va Fargona viloyatlarining qishloq aholi

punktlarida joylashtirish; - xorijiy investorlar tomonidan to'g ridan-t o'g ri xususiy xorijiy investitsiyalarni O'zbekiston Respublikasining kafolati berilmagan holda amalgaoshirish; - korxonaning ustav kapitalida xorijiy ishtirokchilarning ulushi kamida 5O foizni tashkil etishi lozim; - ushbu korxonalar davlat ro'yxatidan o'tkazilgandan keyin to'g ridan-t o'g'ri xususiy xorijiy investitsiyalarni kiritish; - xorijiy investitsiyalarni erkin almashtiriladigan valyuta yoki yangi zamonaviy texnologik uskuna tarzida qo'yish; - mazkur imtiyozlarning qo'llanish muddati davomida imtiyozlardan olingan daromadni korxonani yanada rivojlantirish maqsadida qayta investitsiyalashga yo'naltirish. Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida bir qator soliq imtiyozlari belgilandi. Xususan, 2010-yilda kichik biznes subyektlari uchun belgilangan yagona soliq to'lovi 8 foizdan 7 foizga pasaytirilgan bo'lsa, 2011- yilda esa bu ko'rsatkichni 6 foizga tushirish moMjallangan. 1996-2011-yillar mobaynida kichik biznes subyektlari uchun belgilangan soliq stavkalari 38 foizdan 6 foizga yoki 6,3 martaga qisqardi. Kelgusida tarmoq yo'nalishlariga ко ra kichik biznes subyektlari uchun quyidagi soliq imtiyozlari belgilangan: • 2014-yil 1-yanvargacha yangidan tashkil etilayotgan ta’mirlash- qurilish tashkilotlari soliqlarning barcha turlaridan va ayrim majburiy ajratmalarnito'lashdanozodqilingan; • 2012-yilning 1-yanvarigacha go'sht va sutni qayta ishlashga ixtisoslashgan mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovi stavkasi 50 foizga kamaytirilgan, chetdan olib kelinadigan texnologiya uskunalari bojxona to'lovlaridan ozod qilingan; • 2012-yilning 1-yanvarigacha 15 xildagi nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mikrofirmalar va kichik korxonalar foyda solig'i, mulk solig'i va yagona soliq to'lovlaridan ozod qilingan;

• 2012-yilning 1-yanvargacha respublika yo'l jamg armasiga majburiy ajratmalar to'lashdan; ishlab chiqarishda foydalaniladigan uskunalarini import qilishda bojxona to'lovlaridan ozod qilingan. 7. Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarida audit va auditorlik taftishini o tkazish Tadbirkorlarning iqtisodiy faoliyat yuritishlarida moliyaviy va buxgalteriya hisob-kitoblarini to'g'ri amalga oshirishlarida auditorlik firmalari ham muhim rol o'ynaydi. Auditorlik firmalari bozor infratuzilmasining eng muhim elementlaridan biri bo'lib, mulkdorlar va davlatning mulkiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida mustaqil moliyaviy nazoratni amalga oshiradi. O'zbekistonda audit O'zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to'g'risida»gi qonuni asosida amalga oshiriladi. Audit xo'jalik yurituvchi subyektlarni mustaqil ekspertiza va moliyaviy hisobotini tahlil etuvchi tashkilotdir. Buni shunga vakil qilingan shaxslar auditorlar (auditorlik firmalari) bajaradilar Auditning asosiy maqsadi moliyaviy va xo'jalik operatsiyalarining to'g'riligi va ularning O'zbekiston Respublikasi qonunchiligi va boshqa me ’yoriy hujjatlariga nechog'lik mosligini aniqlash, bularning to'la- to'kisligi, aniq - ravshanligi, buxgalteriya hisobi yoki boshqa moliyaviy hisob yuritishga qo'llanilayotgan talablarga nechog'lik monandligini aniqlashdan iboratdir. Audit tarkibiga yana konsalting, ya’ni mijoz bilan shartnoma tuzib, xizmatlar ko'rsatish ham kiradi. Auditorlik faoliyati xo'jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati ustidan maxsus vakolat olgan davlat idoralarining nazorati o'rnini bosmaydi. Auditning asosiy «harakatlanuvchi shaxsi» auditor va auditorlik firmasidir. Auditor belgilangan tartibda auditorlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqini olgan hamda auditorlik kasbi ro'yxatiga kiritilgan mutaxassisdir. Auditorlik firmasi yuridik va jismoniy shaxs tomonidan tuzilib, belgilangan tartibda ro'yxatdan o'tgach, ustaviga ko'ra auditorlik xizmati ko'rsatish bilan shug'ullanuvchi tashkilot. Auditorlik firmalari kichik korxonalar, mas ’uliyati cheklangan jamiyatlar va boshqa korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllarida ochilishi mumkin, ochiq turdagi

aksiyadorlik jamiyatlari bundan mustasno. Quyidagilarga auditorlik tekshiruvini o'tkazish ta ’qiqlanadi: - tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyektning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari bilan yaqin qarindosh bo'lgan shaxs; -tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyektda shaxsiy-mulkiy manfaatlari bo'lgan shaxs; -xo'jalik yurituvchi subyektning rahbarlari, muassasalari yoki mulkdorlari; -tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt yoki uning filiallari xodimi; -davlat hokimiyati va boshqaruvi idoralarining mansabdor shaxslari; -kreditorlar, investorlar va boshqa manfaatdor shaxslar. Auditorlar va auditorlik firmalari davlat ro'yxatidan o'tib, litsenziya olganlaridan keyin faoliyat boshlaydi. Auditorlar va auditorlik firmalari qonunda belgilab qo'yilgan tartibda O'zbekiston Respublikasining Adliya Vazirligida Davlat ro'yxatidan o'tadi. Auditorlik faoliyati bilan shug ullanish huquqi uchun litsenziya davlat ro'yxatidan o'tgandan keyin beriladi. Ularni berish tartibini O'zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi belgilaydi. Auditorlar (auditorlik firmasi) quyidagi huquqlarga ega: - xo'jalik yurituvchi subyektning hisobotini audit qilish va tuzilgan shartnomaga binoan konsalting xizmati ko'rsatish; - O'zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to'g'risida»gi qonuni va boshqa me’yoriy hujjatlar talablariga binoan tekshiruvning shakl va usullarini mustaqil belgilash; - tekshirilayotgan obyektda ham, uchinchi shaxslar qo'lida ham bo'lgan, tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyektlarning mulkiy holati va faoliyatiga daxldor hujjatlar bilan tanishish imkoniyatiga ega bo'lish; - o4kazilayotgan tekshirish yoki ko'rsatilayotgan auditorlik xizmati munosabati bilan tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt rahbarlari va boshqa xodimlaridan, shuningdek uchinchi shaxslardan og'zaki yoki yozma tarzda zarur izohlar olish; - litsenziyadan mahrum etish haqida qaror qabul qilinganida sudga ariza bilan

murojaat etish va hokazo. Auditor (auditorlar firmasi) ning burchlari: - auditor tekshiruvini sifatli, mukammal o'tkazish, tekshiruvlar o'tkazish bilan aloqador boshqa auditorlik xizmati ko'rsatish; - tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga tekshiruv vaqtida aniqlangan qonunchilikning buzilish hollari va buxgalteriya hisoboti yuritish hamda moliyaviy hisobotni tuzishga qo'yilgan talablarning buzilish dalillari haqida ma ’lumot berish; - o'z vazifalarini bajarish chog'ida ma ’lumotlarni sir saqlash. Mijozga zarar etkazadigan ma’lumotlar faqat sudning talabi bilan oshkor qilinishi mumkin; - uzrli sabablar bo'lmasa, o'z faoliyatini to'xtatmaslik, uni oxiriga yetkazishvaxulosachiqarish; - mabodo ishi va xulosalarida xolis va obyektiv bo'lishning imkoni bo'lmay qolsa, o'z faoliyatini to'xtatish. Auditorni mijoz bilan shartnoma tuzgan auditorlik firmasi xo'jalik yurituvchi subyekt mulkdorlari bilan kelishilgan holda tayinlaydi. Xo'jalik yurituvchi subyekt mulkdorlari qarori bilan yoki audi-torni tayinlagan yuridik shaxsning qaroriga ko'ra, auditor chaqirib olinishi mumkin, auditor bu haqda barvaqt yozma tarzda, uning xizmatidan voz kechish sabablarini ko'rsatib xabardor qilinadi. Tekshiruv vaqtida yoki buyurtmaga ko'ra, boshqa ishlar qilinayotganida xizmatdan voz kechilsa, xo'jalik yurituvchi mulkdor auditor xizmatigahaqto'lashishart. Surishtiruv organi, proquror, tergovchi va sud topshirig'i bilan auditorlik tekshiruvi o'tkazilsa, xarajatlar tekshirilayotgan xo'jalik subyekti zimmasiga tushadi, uning qo'lida yetarli mablag' bo'lmasa, tekshiruvni tayinlagan organ zimmasiga tushadi. Agar xo'jalik yurituvchi subyekt qo'lida zarur mablag' bo'lsa-yu, tekshiruv xarajatlarini to'lashdan bo'yin tovlasa, prokuror auditor yoki auditorlik firmasining

mulkiy manfaatlarini himoya qilib tegishli sudga murojaatqilishishart. Xo'jalik yuritish subyektining rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari auditorning talabi bilan quyidagilami bajarishi shart: - moliyaviy-xo'jalik faoliyatiga daxldor hujjatlarni berishi; - og'zaki yoki yozma tarzda izohlar berishi; - tekshirilayotgan obyektning moliyaviy-x o'jalik faoliyatini sifatli ekspertiza qilish uchun boshqa zarur shart-sharoitlarni yaratishi. «Auditorlik faoliyati haqida»gi qonun va boshqa qonun hujjatlarining qoidalarini auditorlik tekshiruvi vaqtida buzganlik uchun auditor va auditorlik firmasi javobgar hisoblanadi va quyidagi javobgarlikka tortiladi: - O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mulkiy va ma ’muriy javobgarlikka; - litsenziya huquqini to'xtatib qo'yish yoki auditorlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqini beradigan litsenziyadan mahrum etishgacha (litsenziya bergan organ qaroriga muvofiq) boMgan intizomiy jazolar beriladi. Auditor faoliyatini tartibga solib turish uchun qonunchilikda auditorlar palatasini ochish nazarda tutilgan. O'zbekistondagi aksariyat auditorlik firmalarini auditorlarning o'zlari tashbbuskor bo'lib tuzgan, ammo mustaqil audit o'tkazish uchun ularning soni yetarli emas. Bu muammoni hal etish uchun Davlat mulk qo'mitasi tashabbusi bilan 1996- yilning may oyida qimmatli qog'ozlar bozori qatnashchilariga maslahat-auditorlik va axborot xizmati ko'rsatish uchun maxsus agentlik «Konsauditinform» tashkil etildi. Hozirgi kunda qo'shma korxonalar auditi, hissadorlik jamiyatlari auditi, investitsiya fondlarining auditi va sug'urta kompaniyalarining auditi shakllandi. 8. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini axborot bilan ta ’minlashni tashkil etish Biznes faoliyatini yetarli va aniq axborotlarsiz amalga oshirish mumkin emas. Bu axborotlar biznes uchun zarur ma ’lumotlar, xabarlar majmuasidan iborat bo'ladi. Axborot ishlab chiqaruvchilar, tovarni sotuvchilar va xaridorlar o'rtasidagi aloqa shaklidir.

Ishbilarmonlar asosan turli xil axborotlar statistik, moliyaviy, operativ, tashkiliy axborotlar, farmoyish tarzidagi axborot, buxgalterlik, marketing axboroti, ta ’minot, xodimlar bo'yicha, ma’lumotga oid axborot va boshqa axborotlar bilan ishlaydilar. Axborotlar yana ichki va tashqi, dasturiy va me’yoriy axborotlarga bo'linadi. Ichki axborot kichik korxona yoki savdo tashkiloti ichki materiallaridan iborat bo'ladi hamda korxona faoliyati, uning texnik iqtisodiy ko'rsatkichlarini moddiy va mehnat xarajatlari hajmi, naqd pul harakati, debitorlik va kreditorlik qarzlari haqidagi ma ’lumotlarni o'zida aksettiradi. Tashqi axborotlar mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste ’molchilar, hokimiyat idoralari, banklar, raqobatchilar va boshqa tashkilotlar bilan bo'ladigan aloqalarni ifodalaydi. U tovarlarni sotish va xarid qilish shartlari haqidagi tashqi muhit xabarlaridan iborat bo'ladi. Foydalanish vaqti bo'yicha axborotlar operativ, davriy va uzoq muddatli, o'zgarish darajasi bo'yicha birlamchi va ikkilamchi axborotga bo'linadi. Tadbirkorlikda iqtisodiy axborotlar yetakchi rol o'ynaydi, chunki ular tovar ishlab chiqarish, moddiy boyliklarni taqsimlash, ayirboshlash va iste ’mol qilish jarayonidagi munosabatlarni aks ettiradi. Kichik korxonalar uchun fan-texnika axborotlarning roli ham muhim, ular ishlab chiqarishni ilmiy-texnik taraqqiyot asosida rivojlanishni aks ettiradi. Doimiylik darajasi bo'yicha axborotlar doimiy, shartli-doimiy va o'zgaruvchan bo'ladi. Doimiy axborot o'z ma ’nosini uzoq vaqt davomida o'zgartirmaydi (shaharlar, korxonalar, savdo tashkilotlari nomlari, tovar turiari va boshqalar haqidagi axborotlar). Shartli-doimiy axborotlar ma ’lum vaqt davomida o'z ma’nosini saqlab turadi. Unga mahsulot tayyorlash uchun texnik shartlar, me’yorlar, tarif miqdorlari, lavozim, ish haqi va hokazolar kiradi. O'zgaruvchan axborotlar xarid qilish va sotishning o'sishini aks ettiradi. Ular qaror qabul qilish uchun doimo tezlik bilan qayta ishlashni talab qiladi, aks holda, ulami olishdan ma ’no qolmaydi. Har qanday axborot hujjatlarda aks ettiriladi. Hujjat axborot tarqatuvchivositadir.

Nafaqat ishbilarmonlar, balki bu hujjatlarni o'quvchi, ulardan foydalanuvchi, ulami qayta ishlovchi va saqlovchi odamlarning mehnat xarajatlari hujjatning shakllariga bog liq. Biznesda keraksiz hujjatlarning bo'lishimumkinemas. Axborotlar oqimi muvaffaqiyatli biznes uchun kerakli aloqalarni ta ’minlaydi. Bunday aloqalar tovar ishlab chiqaruvchilar va ularning iste’molchilari, mahsulotlarni sotuvchilar va xaridorlar, turli muassasalar o'rtasidazarurdir. Axborot almashish kichik biznes faoliyati va xususiy tadbirkorlikning eng murakkab muammolaridan biridir. Samarali ishlayotgan ishbilarmonlar aloqa va axborot vositalaridan o'z o'rnida unumli foydalanayotgan kishilardir. Ular aloqa va axborot jarayonlarining mohiyatini tushunadilar, og'zaki va yozma muomalaning uddasidanchiqaoladilar. Aloqa jarayoni ikki yoki undan ortiq kishilar o'rtasida axborot ayirboshlash jarayonidir. Aloqa qilish jarayonining asosiy vazifasi almashuv mavzui bo'lgan axborotni tushunishni ta ’minlash. Ammo axborot almashinuvining o'zi axborot almashinuvida ishtirok etayotgan ishbilarmonlarning aloqalari samaradorligiga kafolat bermaydi. Axborot almashinuvi jarayonida to'rtta element ishtirok etadi: axborot jo'natuvchi, xabar-axborotning o'zi, kanal-axborotni uzatuvchi vosita va axborot oluvchi. Bu zaminiy elementlarning ishi aniq yo'lga qo'yilgan bo'lishi, axborot buzilgan bo'lmasligi kerak. Axborot almashuvi chog'ida ikki tomon (sotuvchi va xaridor) muhim rol o'ynaydi. Agar sotuvchi tovar narxini aytsa, bu faqat axborot almashinuvining boshlanishi. Axborot almashuvi samarali boMishi uchun xaridor tovarni shu narxga xarid qilishga rozi ekanligini sotuvchiga xabar qilishi lozim. Agar bir tomon axborotni taqdim etsa va boshqa tomon uni buzmasdan qabul qilsa, u holda axborot almashinuvi sodir bo'ladi. SHu bois aloqa jarayoniga alohida e ’tibor berishi kerak. Aloqa texnikasi turli-tumandir. Biznesda aloqa texnikasi vositalaridan biri kompyuterlashtirishdir. Kompyuterlashtirishning ahamiyati bozor munosabatlariga o'tish,

ishbilarmonlarning jahon bozoriga chiqish munosabati bilan taqqoslab bo'lmaydigan holda o'smoqda. Ma ’lumki, jahon amaliyotida kompyuterlashtirish kundalik va muhim texnika bo'lib qolgan. Kompyuterlar yordamida biznes-rejalar tuziladi, mehnatga haq to'lash ishlari amalga oshiriladi, bozorlar tadqiq qilinadi, chakana va ulgurjisavdolaro'rganiladi. Aytilganlardan kelib chiqib, xulosa qiladigan bo'lsak, axborot biznesda, kichik va xususiy tadbirkorlikda katta ahamiyatga ega bo'lib, ular qabul qilinayotgan qarorlaming manbai hisoblanadi. Haqiqatda axborotlarsiz, kerakli ma ’lumotlarsiz hech kirn ishlay olmaydi. Qabul qilinayotgan qarorlaming amaliyligi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning samaradorligi axborotlar sifatiga, uni o'z vaqtida yigish, uzatish va qayta ishlashga bog'liq. Axborotlar majmui tadbirkorlik faoliyati axborot tizimini tashkil qiladi. Tadbirkorlik faoliyatining axborot tizimi o'z ichiga kerakli axborotlar, hujjatlar, biznes tadqiqotlari tizimi, aloqa kanallari va texnik vositalarni qamrab oluvchi murakkab axborot tuzilmasidir. Tadbirkorlar o'z ish kunlarini kichik va xususiy korxonalar, savdo korxonalari ishi haqidagi ma ’lumotlar, mahsulotlarga buyurtmalar va mahsulotni ortib-jo'natish haqidagi teleks hisobotlari bilan tanishish, haqiqiy va reja ko'rsatkichlarining o'zaro munosabatlari, ishlab chiqarish xarajatlarini o'rganishdan boshlaydilar. Ular mahsulotlarni joriy va o'tgan vaqtda sotilishi, tovar-moddiy zahiralar, mehnatni tashkil qilish va unga haq to'lash, transportda tashish va aholiga boshqa xizmatlar ko'rsatish haqidagi axborotlarni sanoqli daqiqalarda oladilar. Bunda ularga hisoblash texnikasi va axborotlarni qayta ishlash jarayonini kompyuterlashtirish yordam beradi. Yig’ilgan va qayta ishlangan axborotlar tadbirkorlarga boshqaruv qarori qabul qilishda yordam beradi. Samarali ishlayotgan korxonalar yig ilayotgan axborotlar sifatini oshirish va miqdorini ko'paytirishga yetarli darajada kuch sarflaydilar. Ular o'z xodimlarini sodir bo'layotgan voqealarni qayd qilish va ular haqida xabar qilishga o'rgatadilar hamda buning uchun taqdirlaydilar. Firma ulgurji va chakana sotuvchilar va boshqa ittifoqchilarini muhim xabarlarni uzatishga rag batlantiradi. Ishbilarmonlarga raqiblari haqida axborotlar zarur. Bunday axborotlarni raqiblar

tovarlarini xarid qilish orqali «ochiq eshiklar kuni»da, ixtisoslashtirilgan ko'rgazmalarga borganda olishlari mumkin. Raqiblar haqidagi ma’lumotlarni ularning hisobotlarini o'qib va hissadorlar majlislarida ishtirok etib, raqib korxona xodimlari, raqiblarga mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan suhbatlashib ham olish mumkin. Raqiblarning reklamalari yig indisi, ularning reklama xarajatlari va ular foydalanayotgan reklama vositalari to'plamini olish uchun reklama byurosining pullik xizmatlariga murojaat qilinadi. Tadbirkorlarga mijozlar, dilerlar va bozorda harakat qiluvchi raqobatchilar haqida ma ’lumotlar kerak. Bozor munosabatlariga o'tish yanada kengroq va sifatliroq axborotlar olish zarurligini shart qilib qo'yadi. Tadbirkorlar uchun xaridoming tovar xususiyatlariga munosa- batlarini oldindan bashorat qilish borgan sari qiyinlashmo qda va ular tadqiqotlarga murojaat etmoqdalar. Ishbilarmonlarga borgan sari ko'proq axborotlar kerak bo'ladi va ularga doimo axborot etishmaydi. Shuning bilan bir vaqtda, ishbilarmonlar kerakli aniq va foydali ma ’lumotlarni yetarli miqdorda yig a olmayotganliklaridan shikoyat qiladilar. Ba ’zi korxonalarda joriy axborotlarni yigish va tarqatish bo'yicha maxsus bo4imlar yoki laboratoriyalar tashkil etilgan. Bu bo'lim xodimlari kerakli axborotlarni qidirib topish uchun eng muhim nashrlar, gazeta va jurnallarni ko'zdan kechiradilar va ishbilarmonlarga maxsus tayyorlangan axborot varaqalarini jo'natadilar. Bunday xizmatlar tadbirkorlarga kelib tushayotgan axborotlar sifatini keskin oshirishga imkon beradi. Ishbilarmonlarda, qoidaga ko'ra, o'z kuchlari bilan biznes tadqiqotlari o'tkazish uchun vaqt va ko'nikma mavjud emas, shuning uchun ular bunday tadqiqotlarni buyurishga majburlar. Korxona shartnoma asosida tadqiqot o'tkazishga qandaydir ilmiy tadqiqot instituti yoki oliy o'quv yurtiga buyurtma berishi mumkin. Yirik korxonalar o'z tadqiqot bo'limlari va laboratoriyalarini ochishlari mumkin. Bo'lim xodimlari orasida muhandislar, iqtisodchilar, souiologlar, psixologlar, biznes bo'yicha mutaxassislar bo’lishi maqsadga muvofiqdir.

Biznes tadqiqotlari tizimi quyidagilarni o'z ichiga oladi: -bozorni tadqiq qilish; - reklama vositalari va e ’ lonlari samaradorligi ; - xodimlarningishgafaolligi ; - raqiblartovarlari ; - narx - navosiyosati ; - tovar assortimentlari ; - xalqaro bozorlarni o ' rganish ; - axborotlar bilan ta ’minlashni tadqiq qilish; - xodimlar bilan ishlash siyosati va xodimlarning faoliyatini baholashni o'rganish va hokazo. Tadqiqotchilar tadqiqotning dastlabki bosqichida muammoni aniq belgilashlari va tadqiqot maqsadini belgilab olishlari kerak. Axborotlarni yig'ish ancha og'ir va mas ’uliyatli ishdir. Muammoni mujmal yoki noto'g'ri belgilash ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lmagan xarajatlarga olib keladi. Aniq qo'yilgan maqsad muammoni hal etish asosidir. Tadqiq otning keyingi bosqichida buyurtmachini qiziqtirayotgan axborot turi va uni eng samarali yig'ish yo'lini aniqlash zarur. Tadqiqotchi ikkilamchi yoki birlamchi axborotlar yoki ikkalasini bir vaqtda yig'ishi mumkin. Ikkilamchi axborot avval boshqa maqsadlar uchun yigilgan mavjudaxborotdir. Quyidagilar ikkilamchi axborot manbalarini tashkil etadi: -korxonalarninghisobotlari; - bo'lg'usi tadqiqotlar to'g'risidagi hisobotlar; - davlat muassasalarining nashrlari; - korxona, muassasalarning balans hisobotlari; -statistikma ’lumotlar; - birjalarma’lumotnomalari; - gazeta va jurnallar, radio, televidenie eshittirishlari va h.k. Ikkilamchi axborot tadqiqotning boshlang'ich nuqtasi bo'lib xizmat qiladi. U arzon tushishi va olinishi osonligi bilan ajralib turadi. Ammo tadqiqotchiga kerakli ma ’lumotlar eskirgan, noaniq, to'liqsiz yoki ishonchsiz holda etib kelishi mumkin. Bu holda tadqiqotchining yanada ko'proq mablag'lar va vaqt sarflashi orqali birlamchi axborot yig'ishiga to'g'rikeladi. Birlamchi axborot aniq maqsad uchun birinchi marta yig iladigan axborotdir.

Birlamchi axborot yig ishning uchta usuli bor: 1.Kuzatishusuli. 2.Tajribausuli. 3.So'rov usuli. Kuzatish birinchi axborot yig'ishning eng asosiy uslublaridan biri bo'lib, unda tashkilotchi odamlar va vaziyatlar ustidan bevosita kuzatish olib boradi. Kuzatish foydali g'oyalarga, raqiblar tajribasini o'rganishga olib kelishi mumkin. Ma ’lumot yig'ishning boshqa usuli tajriba. Tajriba tadqiqotlari o'zaro taqqoslanayotgan subyektlar guruhini tanlash, bu guruhlar uchun turli xil holatlarni yaratish, taqqoslanayotganlar ustidan nazorat va kuzatilayotgan farqlarning darajasi va ahamiyatini belgilashnitalab qiladi. Bunday tadqiqotning maqsadi kuzatish natijalarini ziddiyatli izohlashlarni saralash yo'li bilan sabab-natija munosabatlarini ochib tashlashdaniborat. So'rov tajriba-sabab-natija aloqalarini aniqlashda tadqiqot o'tkazishning eng qulay usulidir. Biznes tadqiqotchisi ishga kinshishdan oldin ish rejasini ishlab chiqishi kerak. Rejada kimdan so'rash kerakligi, so'rovga qancha miqdordagi odamlarni jalb qilish zarurligi, so'raluvchilami qanday tartibda tanlab olish, ishni bajarish muddati va hokazolar belgilangan bo'lishi kerak. Tadqiq otchi o'zi uchun qanday axborotlar zarurligi va bular ko'proq kimlardabo'lishinihalqilishi kerak. Tadqiqot rejasini ishlab chiqish va axborotlarni yig'ish tadqiqotning eng qiyin va ahamiyatli bosqichidir. Bunda kerakli axborotlarni qaerdan olish, birinchi navbatda kimlardan so'rashni aniqlash kerak bo'ladi. Ba ’zi bir so'raluvchilar uyda ham, ishda ham bo'lmasliklari mumkin. Boshqa birovlar so'rovda ishtirok etishdan bosh tortishlari, yana birlari esa g'araz bilan, samimiy bo'lmagan holda javob berishlari mumkin. Bulardan tashqari, belgilangan axborotlar bo'lgan hujjatlar bilan tanishishda ham qiyinchiliklar vujudga keladi. Tadqiq otning keyingi bosqichi yigilgan axborotlarni tahlil qilish, ya ’ni olingan ma’lumotlar majmuasidan eng muhim ma’lumotlar va natijalarni ajratib olishdir.

Yigilgan axborotlar olingan ma’lumotlarni statistik yoki iqtisodiy-matematik uslub orqali qayta ishlash yo'li bilan tahlil qilib, o'rganiladi. Biznes faoliyatini axborot bilan ta ’minlashning asosiy vazifasi barcha martabadagi ishbilarmonlarga o'zlarini qiziqtiradigan barcha masalalarga doir ma’lumotlarni o'z vaqtida yetkazib berishdan iboratdir. Axborotlarga ehtiyoj kichik biznes va xususiy tadbirkorlik axborotlar bilan ta ’minlanishining asosiy sharti hisoblanadi. Ehtiyoj esa tadbirkorlarning bajarayotgan ishlarini hisobga olgan holda kichik tadbirkorlikning maqsadi hamda vazifalaridan kelib chiqib aniqlanadi. Axborotlar hajmi, ularning turiari, ularda qayd qilingan kerakli ma’lumotlarning miqdori, ko'rsatkichlarini aniqlash, axborotlar bilan ta’minlash tizimi tashkilotchilarining birinchi navbatdagi ishi hisoblanadi. Tadbirkorlar samarali ishlashi uchun yetarli miqdordagi axborotlar bilan ta’minlangan bolishlari kerak. Axborot t o ' g r i , ishonchli va aniq bo'lishi, o'z vaqtida kelib tushishi lozim. Har bir kichik korxonada hujjatlami o'rganish jarayonida doimiy, o'zgaruvchan va hosila axborotlar, ularning davriyligini, qaror qabul qilishda ishlatilishini aniqlash kerak. Hujjatlami bajarilayotgan biznesning u yoki bu xizmatlariga tegishli ekanligini aniqlash uchun texnik, rejaviy, moliyaviy, me ’yoriy, dasturiy va hokazo yo'nalishlar bo'yicha guruhlarga ajratish mumkin. Hujjatlami bunday turkumlash hujjatlar harakatining umumiy qonuniyatini aniqlash, hujjatlarning tuzilishi, ma ’lumotlarni qayta ishlash ketma-ketligini, xodimlarni ish bilan band qilish darajasi hamda hisoblash texnikasinibelgilashgaimkonberadi. Shunday turkumlash asosida hujjatlar aylanuvi tahlil qilinadi. Bu esa ma ’lumotlarni qayta ishlash tizimining umumiy ko'rsatkichlarini aniqlash va uni takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishga imkon beradi. Hujjatlarning shakllanishi va harakati qonuniyatini hisobga olgan holda hujjatlar aylanuvi tasvirini ko'rish mumkin. Tasvirlar hujjatlarning tarkibi va qayta ishlanishini batafsil tadqiqot qilish natijalarini umumlashtirish bo'ladi. Ular yordamida bajarilayotgan ish turiari, hujjat shakllari va xodimlar vazifalari orasida mavjud aloqalar va o'zaro bir-birlarini almashtirishni grafik shaklida ko'rgazmali tasvirlash mumkin bo'ladi.

Axborot oqimlarini tashkil qiluvchi manbalar: - axborot manbalari va iste ’molchilarni aniqlash; -hujjatlarniishlabchiqish; - axborotlarni yig'ish, uzatish, qayta ishlash va saqlash uchun texnik vositalarni aniqlash hamda hujjatlarni tuzish; - rasmiylashtirish, ro'yxatdan o'tkazish, muvofiqlashtirish va tasdiqlash tartiblarini belgilashni o'z ichiga oladi. Kichik biznesni axborot bilan ta ’minlashni tashkil qilishda mavjud hisoblash va perfokartali texnikalarning mavjudligi, axborotlarni yig'ish, qayta ishlashni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish darajasidan kelibchiqishkerak. Texnik vosita qancha mukammal bo'lsa, biznesmen, ishbilarmon mehnatini tashkil qilish shunchalik samarali bo'ladi. Kichik biznesni axborot bilan ta ’minlashni ikki asosiy sinfga boTish mumkin: tashkil qilish texnik vositasi va hisoblash mashinalari. Tashkil qilish texnik vositalariga axborotlarni olish va qayta ishlash, nusxa ko'chirish va ko'paytirishga mo'ljallangan turli xil uskunalar, moslamalar, mashinalar hamda aloqa vositalari kiradi. Bunga yana axborot tashuvchilar va xizmat ko'rsatish vositalari, xizmat xonalari asbob-uskunalarini ham kiritish mumkin. Ishbilarmonlar o'z ishlarida ko'plab oddiy qurol va moslamalardan: qalamlar, ruchkalar, schyotlar, idora daftarlari, jadvallar, grafiklar, va hokazolardan foydalanadilar. Kichik biznes faoliyatini axborot bilan ta ’minlashni tashkil qilish, hujjatlarni saqlash vositalari: tokchalar, javonlar, karto-tekalar, magnit tasmalari, magnit va lazer disklarini ko'zda tutadi. Aloqa vositalarining: telefon, teleks, direktorlik va dispetcherlik kommutatorlari, radioaloq a, chaqirish va avariya signal berish qurilmalari va hokazolarning mavjudligi hammuhimdir. Biznesda xilma-xil idishlar, tarozilar, soatlar, hisoblagichlar va axborot datchiklari, turli xil oTchov asboblari, yozuv va nusxa ko'chirish mashinalari ham muhim ahamiyatga ega. Biznesda ma ’lumotlarni qayta ishlash uchun yuzlab turdagi hisoblash mashinalaridan foydalaniladi. Bu mashinalarni quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:

-hisoblash-klavishli mashinalar; -hisoblash-perfokartali mashinalar; -elektron-hisoblash mashinalari. Hisoblash-klavishli mashinalar eng sodda arifmetik amallarni bajarishga imkon beradi. Hisoblash-perfokartali mashinalar qo'shish, olish, ko'paytirish va bo'lishni hamda eng murakkab amallarni bajaradi. Elektron -hisoblash mashinalari murakkab mantiqiy operatsiyalarni: taqqoslash, keyingi amalni tanlash, ishlab chiqarilgan dasturlar bo'yicha murakkab hisoblarni bajarish qobiliyatiga ega. Biznesda texnik vositalardan foydalanishni tashkil qilish shakllari turli-tuman. Kichik korxonalarda mashina-hisoblash stansiyalari tashkil qilinadi. Ko'pgina ishbilarmonlar axborot-hisoblash markazlari xizmatlaridan xo'jalik shartnomalari asosida foydalanadilar. Axborotlar bilan ta ’minlashni tashkil qilish axborotlarni yig'ish, uzatish va qayta ishlash bilan mashg ul xodimlar mehnatini ham tashkil qilishni ko'zda tutadi. Unumli mehnat uchun quyidagilar zarur: - ishchi o'rinlarini tashkil qilish va ularga xizmat ko'rsatish; - mehnatni aniq taqsimlash va birlashtirish; - mehnat jarayonlarini mexanizauiyalashtirish va avtomatlashtirish, xodimlar mehnati va hayotining qulay sanitariya -gigiyena sharoitlarini yaratish. Tadbirkor tomonidan qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari xususiyatlarining tahlili tadbirkorning axborotga ehtiyojini aniqlash uchun obyektiv asos bo'ladi. Qaror qabul qilish uchun turli-tuman axborotlar kerak. Bular, awalo, biznesni ta ’riflovchi ichki axborotlardir. Moddiy va mehnat zahiralari, ishlab chiqarish texnologiyasi, mahsulotlarning tannarxi, korxona ichida yuklarni tashish, xodimlar mehnatiga haq to'lash, ulaming malakalarini oshirish va boshqalar shunday axborotlardan bo'lishi mumkin. Bunday axborotlar operativ xarakterga ega bo'lib, mahsulot ishlab chiqarish va sotishni hamda biznesning iqtisodiy ko'rsatkichlarini aks ettiradi. Ichki axborotdan tashqari tadbirkorga tashqi axborot ham kerak bo'ladi. U keng

doiradagi ma ’lumotlardan iborat bo'lib, ishbilarmonga bozor, tovariar narxlari, transport xarajatlari, eng yangi uskunalar va ilg'or texnologiya, biznesning uni qiziqtirgan sohasidagi fan va amaliyot yutuqlari, raqiblari haqida ma’lumotlar beradi. Bulardan tashqari har bir ishbilarmon soliqlar, tadbirkorlik haqidagi qonunlar, mehnat qonunchiligi va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaxshi bilishi kerak. Tadbirkorga yana ijtimoiy-psixologik axborotlar: -tabiiy muhitning ekologik holati;

- mahsulot iste'molchilarining yashashi va maishiy sharoitlaro haqidagi axborotlar ham kerak. Tadbirkor qo'yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda eng zarur axborotlarni tanlab olishi, ular bilan tanishishi, keraksiz va kam ahamiyatga ega ma ’lumotlarni tashlab yuborishi hamda u yoki bu masala bo'yicha boshqaruv qarorini ishlab chiqishi zarur. Ishbilarmon axborot bilan bog liq o'z ishini hamda axborotlarni tayyorlovchi o'z xodimlari mehnatini samarali tashkil qilishi kerak. Aks holda rahbarga tasodifiy ma ’lumotlar etib borishi mumkin. Tadbirkorga axborot xizmati ko'rsatishni tashkil qilishda eng asosiy ortiqcha ma ’lumotlarni saralovchi ishonchli filbtrni yaratishdir. Tadbirkorning yordamchilari ana shunday filtr bo'lishlari kerak. Qisqa xulosalar Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining asosiy faoliyati banklar bilan chambarchas bogliq bo'lib, ular olib borayotgan faoliyat xomashyoni sotib olish, ishlab chiqarilgan tovariar, ko'rsatiladigan xizmatlarga haq to'lash, ishlovchilarni ish haqi bilan ta ’minlash, turli toifadagi korxonalar, firmalar va boshqa yuridik shaxslar bilan bo'ladigan iqtisodiy munosabatlar, ya’ni olingan daromaddan soliq to'lash, transport, kommunal xizmatlari uchun barcha turdagi to'lovlar, shuningdek olinadigan kreditlar va boshqa hisob-kitoblar banklar orqali amalga oshiriladi. Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalardan iborat bo'ladi. Passiv opreratsiyalar pul mablag larini ma ’lum bir yo'nalishga safarbar etishga qaratilgan bo'ladi. Aktiv opeiabiyalai turli xaiakterdagi kreditlar berish bilan bog'liqdir. Soliqlar qonun bilan belgilangan, budjetga majburiy to'lanadigan pul to'lovlaridir. Soliqlar, avvalo, davlatning vazi-falarini moliyaviy mablag'lar bilan ta ’minlash zaruratidan kelib chiqadi. O'zbekiston Respublikasida umumdavlat va mahalliy soliqlar amal qiladi. 2005-yilning 1-iyulidan boshlab, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq tizimijoriyetilgan.

Tadbirkorlikning iqtisodiy faoliyat yuritishiari, moliyaviy va buxgalteriya hisob-kitoblarini to'g'ri amalga oshirishlarida auditorlik xizmati muhim o'rin tutadi. Auditning asosiy maqsadi korxonalarning moliyaviy va xo'jalik operatsiyalari to'griligi va O'zbekiston qonunchiligiga mosligini aniqlashdan iborat.

Похожие

Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarish

Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yuritish shakllari