Kashfiyotning ahamiyatini baholash - Экономика - Рефераты

Kashfiyotning ahamiyatini baholash

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

325 KB

Kashfiyotning ahamiyatini baholash Reja: 1. Kashfiyotning tijorat ahamiyatini baholash 2. Kashfiyotning ilmiy –texnik ahamiyatini baholash 3. Kashfiyotning texnik-iqtisodiy ahamiyatini baholash

1. Kashfiyotning tijorat ahamiyatini baholash Odatda, har qanday yangilik, kashfiyot insonlarning intellektual salohiyati mahsuli hisoblanib, ma’lum bir turdagi masalalarni ijobiy hal yetilishiga qaratiladi. Shu boisdan ularning ahamiyatini baholash alohida ahamiyat kasb etadi. Kashfiyotning ahamiyatini baholashni o‘rganishda uchta asosiy guruhga bo‘lib olamiz, ya’ni: 1. Kashfiyotning tijorat ahamiyati. 2. Kashfiyotning ilmiy-texnik ahamiyati. 3. Kashfiyotning texnik-iqtisodiy ahamiyati. Kashfiyotni tovar sifatida baholashda, masalan litsenziyani sotib olish va sotish holatida, nafaqat uning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga, foydaga ta’sir yetibgina qolmasdan, kashfiyotni foydalanishga tayyorlash darajasiga ham bog‘liq bo‘lib qoladi. Kashfiyotni foydalanishga tayyorgarlik darajasi uning tijorat muvaffaqiyati yehtimolliligi bu bazis kashfiyotga nisbatan seriyalab ishlab chiqarish jarayoni oldida o‘zida imkoniyatlarni saqlanib qolishidir. Agar kashfiyotning tijorat ahamiyatini baholash davrida, uning yutuqlari(afzalliklari) boshqalarga nisbatan belgilovchi ma’lumotlar bo‘lmasin, pirovard natijada, ushbu kashfiyotdan foydalanib seriyalab ishlab chiqarilgan mahsulot yevaziga olinadigan foyda minimal(past) bo‘ladi. Kashfiyotlarning tijorat muvaffaqiyati uning barcha bosqichlarida bir xil bo‘lmaydi. Uning miqdoriy tijorat muvaffaqiyati yehtimolligi 0,25 – 1,0 orasida tebranib turadi. Yeng past daraja uning “g‘oya” bosqichida bo‘lsa, yeng yuqori darajasi, undan foydalanish bosqichida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, foydalanishga tayyorgarlik darajasi tebranishi quyidagi jadvalda keltirilgan.

I бо y оле jadval Kashfiyotdan foydalanishga tayyorgarlik darajasi tebranishi № Kashfiyotning foydalanishga tayyorgarlik darajasi Ahamiyati 1 2 3 1 . “G‘oya” bosqichida 0,25 2 . “ITI” bosqichida 0,5 3 . “TKI”bosqichida 0,75 4 . Seriyalab ishlab chiqarishda foydalanish 1,0 “G‘oya” bosqichi muallifning chop yetilgan ishlarida ifoda yetiladi, bu yyerda yeksperimental tekshirishlar mavjud bo‘lmaydi. “ITI” bosqichida g‘oyadan uning tajriba nusxasi yoki maketi yuzaga keladi. O‘z navbatida, tijorat muvaffaqiyati yehtimolligi kashfiyotning “G‘oya” bosqichidan yuqori bo‘ladi. “TKI” bosqichida kashfiyot sinovdvan o‘tadi, asosli ma’lumotga yega bo‘ladi. Buni asosi sifatida patent xizmat qilishi mumkin. Kashfiyotning tijorat ahamiyatini quyidagi ko‘rinishda aniqlashimiz mumkin: (1+ K )xByon B PKOM = Z Zbo

Agar kashfiyotning foydalanishga tayyorgarlik darajasi bazis obyyektga nisbatan taqqoslaganda, tijorat ahamiyatini baholash, texnik –iqtisodiy ahamiyati bilan yakun qilinadi. V Vyon = ybo, yoki RKOM = PT E. Agar, B Byon> ybo so‘zsiz tijorat ahamiyati bazis kashfiyotnikiga nisbatan yuqori bo‘ladi. Agar kashfiyotning tayyorgarlik darajasi bazis nusxa darajasidan past bo‘ladigan bo‘lsa, ya’ni: B Byon Ј ybo Har qanday holatda yuqori texnik iqtisodiy sharoitda tijorat tavakkalchiligi darajasini baholash zarurdir. Bu tavakkalchilik, birinchi navbatda, kashfiyotning yeng yuqori tayyorgarlik darajasiga olib chiqilishiga bog‘liq. Bu yyerda kamchiliklar ham yuzaga kelishi mumkin, qaysiki bu imkoniyatli avzalliklarni ham yuvib ketishi (puchga chiqarishi) mumkin. Yuqorida aytilganlardan hulosa qiladigan bo‘lsak, tijorat ahamiyatini baholash jarayoni quyidagi blok–sxemada beriladi. Bu yyerda har bir bosqichda amalga oshirilgan hisob–kitoblar o‘zining murakkabligi bilan farq qilmaydi. Ushbu hisoblarni amalga oshirish uchun baholanayotgan kashfiyot va bazis nusxasi bo‘yicha boshlang‘ich ma’lumotlar kerak bo‘ladi. Kashfiyotning tijorat ahamiyatini baholash yuzasidan boshlang‘ich ma’lumotlar: 1) Baholanayotgan mahsulot uchun ehtiyoj. № Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar nomi Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar ulushi koyeffitsiyenti 1 2 3

1 P1 K1 2 P2 K2 3 P3 K3 … . …… ……. n Pn Kn Jami: K=1,0 2) Foydalanishga tayyorgarlik darajasi koyeffitsiyenti № Kashfiyotning foydalanishga tayyorgarlik darajasi Tijorat muvaffaqiyati yehtimolligi 1 2 3 1 . “G‘oya” bosqichida 0,25 2 . “ITI” bosqichida 0,5 3 . “TKI”bosqichida 0,75 4 . “Ishlab chiqarishga joriy etish” 1,0

Kashfiyotni tijorat ahamiyatini baholash jarayoni Kashfiyotning tijorat ahamiyatini baholash Kashfiyotning foydalanishi ko‟zda tutilgan bo‟lsa mahsulotning texnik – iqtisodiy ko‟rsatkichlari tartibini aniqlash Mahsulotning texnik – iqtisodiy ko‟rsatkichlari hissasi koeffitsientini aniqlash Taqqoslash uchun analogni tanlash Kashfiyotni analogi bilan texnik – iqtisodiy ko‟rsatkichlariga ta‟sirini taqqoslash Tayyorlangan mahsulot xarajatlarini kashfiyot analogi bilan taqqoslash Analogga nisbatan kashfiyotning texnik – iqtisodiy ko‟rsa tkichlarini baholash Kashfiyotning foydalanishga tayyorgarlik darajasini taqqoslash Kashfiyotning tijorat ag „ amiyatini analogga nisbatan baholash

3) Taqqoslama tahlil . № Taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlar Baholanayotgan mahsulot Bazis nusxa Taqqoslash natijalari 1 2 3 4 5 1 Yaxshi, yomon 2 Me’yor darajasida 3 Tayyorgarlik bosqichlari 4 Mahsulot birligi ishlab chiqrish xarajatlari Kashfiyotning tijorat ahamiyatini baholash sxemasi. 1. Taqqoslanayotgan analog(namuna) nusxaga nisbatan texnik samarasi bahosi. 2. , бу йерда 1 – mahsulot texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari ulushi koyeffitsiyenti, almashtirish jarayonida o‘zgaradi. 3. Agar bo‘lsa, bazis nusxaga nisbatan mahsulot texnik– iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilaydi. 4. Taqqoslanayotgan namunaga nisbatan kashfiyotning texnik – iqtisodiy samarasini baholaymiz. Рэфф Р ТЗ = 3 оп /3 об Bu yyerda, - kashfiyotdan foyalanish yevaziga tayyorlangan mahsulot birligiga harajatlar; - базис kashfiyotdan foydalanish yevaziga tayyorlangan mahsulot birligiga harajatlar. =1+(

Agar ≥1 bo‘lsa, kashfiyotdan foydalanish jarayonida mahsulot realizatsiyasi(sotish) foyda bazis kashfiyotga nisbatan ortadi. 5. Kashfiyotning bazis nusxasiga nisbatan tijorat ahamiyati bahosi quyidagicha hisoblanadi: ВОП у Р =Ркомм м об Ву Bu yyerda, kashfiyotning tijorat muvaffaqiyati(yutug‘i) yehtimoli. – bazis kashfiyotning muvaffaqiyati(yutug‘i) yehtimoli. Agar ≤0,75 bo‘lsa, tijorat nuqtayi nazaridan istiqbolli . =0,25 bo‘lsa, kashfiyot hali “G‘oya” bosqichida. =0,5 bo‘lsa, kashfiyot “ITI” bosqichida =0,75 bo‘lsa, kashfiyot tajriba konstruktorlik ishlari bosqichida =1,0 bo‘lsa, kashfiyot sanoat ishlab chiqarishga joriy yetilishi davrida. 2. Kashfiyotning ilmiy –texnik ahamiyatini baholash Kashfiyotlarning ilmiy–texnik ahamiyati ularni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar texnik–iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri orqali aniqlanadi. Bu ta’sir boshqa kashfiyotga nisbatan taqqoslanganda yoki turdosh mahsulotda foydalanganda ko‘rinadi. Bu yyerda taqqoslash uchun asos qilib olingan kashfiyot bazis kashfiyot(namuna) deb ataladi. Bazis(namuna) kashfiyoti yetib bu boshqa bir qator ilg‘or yutuqlarga yerishgan, baholanayotgan kashfiyot o‘rniga joriy yetilishi kutilayotgan, xoxlagan kashfiyotni olishimiz mumkin. Bu yyerda ushbu sohada oxirgi yutuqlarga yerishilgan ilmiy – texnik yangiliklarni bazis yetib olinishi maqsadga muvofiqdir.

“Kashfiyotning patent tadqiqotlari o‘tkazishdagi ahamiyatini qiyosiy baholash” ishida kashfiyotdan foydalanishning foydali natijasi taklif yetilgan. Qaysiki, bu bazis kashfiyot texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilaydi(yomonlashtiradi). Baholash quyidagi hisob formulasi orqali amalga oshiriladi: Рэфф =е Кi Bu yerda, – bazis kashfiyotni almashtiruvchi baholanayotgan kashfiyotni foydalanish natijasi. – texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlar ulushi koyeffitsiyenti. Demak, foydalanishimizda kutilayotgan kashfiyot bazis bilan taqqoslanganda texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilaydi(mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshiradi, mehnat unumdorligini o‘sishiga olib keladi, mavjud manbalardan samarali foydalanishni ta’minlaydi). Taqqoslash jarayonida bazis(namuna) kashfiyotning texnik darajasi ( ТУ ) 1 ga teng deb olinadi. ( ) Shunga ko‘ra yangi kashfiyotning foydalanishida texnik daraja quyidagi tartibda aniqlanadi: K my = +1 е К i Bu yyerda, – yangi baholanayotgan kashfiyot texnik darajasi. – koyeffitsiyentlar ulushi yig‘indisi mahsulot texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlari. Bu ko‘rsatkich foydalanish jarayonida ijobiy va salbiy tomonga o‘zgarishi mumkin.

3. Kashfiyotning texnik-iqtisodiy ahamiyatini baholash Eng yaxshi kashfiyotni tanlab olishda taqqoslanayotgan variantlar orasidan texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri yyetarli emas. Bu yyerda foydali natijani baholashda ulardan foydalanishni mahsulot ishlab chiqarish harajatlariga ta’sirini ham inobatga olish lozim. Chunki, texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri oxirgi holatda bahoda o‘z aksini topsa, harajatlarga ta’siri mahsulot tannarxida ko‘rinadi. Bu yyerda harajatlarning ortishi sotish bahosini oshirish hisobiga qoplanishiga olib keladi. Kashfiyotning texnik – iqtisodiy ahamiyati bazis(namuna) kashfiyotga nisbatan taqqoslangan quyidagi nisbat bilan baholanadi. 1+е Кi Р =mэ 3 oп 3бо Bu yyerda: – Baholanayotgan kashfiyotdan foydalanish yevaziga mahsulot ishlab chiqarish harajatlari. – Bazis (namuna) nusxasidan foydalanish yevaziga mahsulot ishlab chiqarish harajatlari. Ushbu nisbat yekspert baholash usuli orqali aniqlanadi. Bu yyerda mutaxassis texnolog–yekspertlar xizmatiga tayaniladi. Shunday qilib kashfiyotning texnik – iqtisodiy ahamiyati(bazis obyyektga nisbatan taqqoslangan) o‘zgarishlar, mahsulot ishlab chiqarishga nisbatan harajatlarning ortishi yoki kamayishi orqali baholanadi. Mahsulot texnik darajasi sotish bahosi bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq. Ishlab chiqarish harajatlari mahsulot tannarxini aniqlaydi. Bu yyerda kashfiyotdan foydalanishni foydaga ta’sirini ham baholashimiz mumkin. Hammamizga ma’lum foyda sotish bahosi (S) bilan tannarx (C) o‘rtasidagi farqdir.

П=Ц  C Tajriba nusxasi tannarxi ( C он ) bazis ( Ц он ) bazis (namuna) obyyektidan foydalanish bahosini mahsulot texnik darajasiga ta’siri orqali baholanadi. Tson = TsoбхКmyоn Tajriba nusxasi tannarxi bazis kashfiyoti foydalanish jarayonidagi mahsulot tannarxini harajatlarning nisbiy munosabati orqali aniqlanadi. Yuqoridagi ifodalarga asoslanib kashfiyotdan foydalanish yevaziga olingan foyda nisbatan quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: Yuqoridagi formulalar asosida shuni ko‘rsatishimiz mumkinki, texnik – iqtisodiy koyeffitsiyentlar ahamiyati Pme nisbat sifatida aniqlangan 1,0 dan katta yoki teng bo‘lsa, bu yyerda П мэ =1 bo‘ladi. Kashfiyotdan foydalanish yevaziga olingan foyda, mahsulot birligini realizatsiyasi yevaziga olinadigan foydaga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, nisbat kashfiyotning texnik – iqtisodiy ahamiyatini baholash mezoni bo‘lib xizmat qiladi. = × = ×  × = ×

Kashfiyotlar orasida yeng yaxshisini tanlab olish Kashfiyotlarning ahamiyati (samarasi)ni aniqlash borasida ko‘plab yondashuvlar mavjud. Ular orasidan tan olingan yondashuvlardan biri kashfiyotdan foydalanishi yevaziga olinadigan manfaatdorlik hisoblanadi. Bu yondashuv “haqiqiy bahosi” nomi bilan yuritilib quyidagi formula orqali aniqlanadi: ҲК = Bu yyerda, HK – kashfiyotning haqiqiy qiymati, – kashfiyotdan foydalanganlikni texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini hisobga olish koyeffitsiyenti. –kashfiyotdan foydalanish hajmini ifodalovchi koyeffitsiyent. – ishlayotgan topshiriqni murakkablik darajasini ifodalovchi koyeffitsiyent. – o‘zgaruvchanlik darajasini hisobga oluvchi koyeffitsiyent. Kashfiyotni qiymatini baholashning ushbu usulini kamchiligi shundaki, barcha koyeffitsiyentlarni aniqlash munozaralari harakterga yega. Masalan: kashfiyot obyyektining alohidalik belgilarini, kashfiyot obyyektining barcha belgilariga nisbati. Ko‘p hollarda kashfiyotlarning qiyosiy ahamiyati iloji boricha samarali variantini aniqlashdan iborat. Yeng samarali kashfiyotni tanlash muammosi, ularning alternativ variantlariga bog‘liq. Bu masalada Cherchmen va Akofomlarning qarashlari alohida ahamiyat kasb etadi. U quyidagi formula orqali aniqlanadi. П= Bu yyerda P– Loyihaning taniqligi

П эфф –Muvaffaqiyat sharoitida loyihadan foydalanish. В у – Loyiha muvaffaqiyati yehtimolligi. З –Loyihani amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan harajatlar. Loyihaning foydaliligi ( П эфф ) uning amalga oshirish jarayonida olingan ijobiy natijasi orqali aniqlanadi. Bu natija pul ko‘rinishida ham ifodalanishi mumkin. Loyihani muvaffaqiyat yehtimoli amalga oshirishga talab yetilayotgan vaqt bilan aniqlanadi. Bu yondashuvga asosan qiyoslanayotgan loyihalar orasida yuqori samaraliligi qisqa vaqt orasida kam harajatlar bilan yuqori natijaga yerishishini ifodalaydi. Kashfiyot o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra, aniq muammoni yyechishga qaratilgan bo‘lsa, u loyiha ham sanaladi. Bu sabablarga ko‘ra kashfiyotning ahamiyatliligi kashfiyot mezonlari orqali ham aniqlanishi mumkin. Baholash faoliyatining xorijiy tajribalari Oldingi markazlashgan rejali boshqarish davrida davlat mulkining yagona hukmronligi sharoitida yuqoridagi kasbga, ya’ni mulkni baholovchi mutaxassisga ehtiyoj bo‘lmagan. Bu yyerda davlat o‘zining statistika boshqarmasi, texnik inventarizatsiya byurosi va boshqa organlari orqali aktivlar qiymatini o‘zlari aniqlab berganlar. Ma’muriy buyruqbozlik usulidan voz kechilib, iqtisodiy usullar roli oshirilgan sharoitda mulk shakllari takomillashtiriladi. Xususiy va boshqa nodavlat mulk yuzaga keldi. Biznes korxona, ko‘chmas va intellektual mulklarni baholashda mutaxassislarni ishtirok etishi, oldi–sotdi jarayonida aniq qiymatga tayanishda tegishli malakaga yega bo‘lgan, mutaxassis ishtiroki talab yetiladi. Xalqaro tajribalar shuni ko‘rsatadiki, turli shakldagi mulklarni baholashda mustaqil(bo‘ysunmaydigan) baholovchi mutaxassis ishtirok yetmasa, bitimning bir tomoni qoida bo‘yicha asossiz bo‘lib qoladi. Bu holatlar xususiylashtirishning birinchi bosqichida barcha davlatlarda kuzatilgan.

Turli mamlakatlarda baholovchi mutaxassisni shakllantirishda turlicha yondashilgan. Shuning uchun har bir mamlakatda baholovchi mutaxassisga ish tajribasiga alohida ye’tibor qaratilgan bo‘lsa, ikkinchi bir mamlakatda oliy ma’lumotga yega yekanligi talab yetilgan yoki boshqa bir mamlakatlarda umuman uning teskarisi. Masalan: AQSH baholovchi mutaxassisga universitet, kollej darajasidagi ma’lumotning mavjudligi talab yetilgan. O‘z kasbini ulug‘lovchi baholovchi mutaxassis bazis ma’lumotiga yega bo‘lishi bilan bir qatorda baholovchilarning jamoatchilik tashkiloti va davlat tuzilishida o‘tkazilgan turli o‘quv yig‘in seminarlari va kurslarda doimiy ravishda faol ishtirok etadi. Shu bilan bir qatorda, umumiy talablar ham mavjud bo‘lib, barcha mamlakatlarda baholovchi mutaxassislardan talab yetilgan, ular ishtirokisiz mulk bozorida harakat qilishi mumkin emas. Bunday talablarga: a) maxsus bilim; doimiy ravishda bilim saviyasini oshirib borishi va bozor yuzasidan zaruriy bilimni shakllanganligi; b) ish tajribasi(3–10 йил). Baholovchi yekspert mutaxassis yuqori darajada umumiy ma’lumotga yega bo‘lishi zarur(iqtisodiyot, huquq, qonunshunoslik, bank, moliya, soliq, buxgalteriya hisobi, qurilish, yyer tuzilishi va boshq.). Undan ko‘zlangan maqsad o‘z sohasi bo‘yicha huquqiy va me’yoriy hujjatlarni yaxshi bilishi zarur.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlangan. 1995 - yil 21 - dekabr № 163-1 va 1996-yil 29-avgust №256-1 [ko‘chirma] –T.: 2. «Iqtisodiѐt va huquq dunѐsi» 1999- yil. O ‘ zbekiston Respublikasi « Ixtirolar modellar va sanoat namunalari haqida » gi Qonuni 1994- yil 6- may , – Т oshkent .: « Iqtisodi ѐ t va huquq dun ѐ si » 1999 yil . 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ma’suliyatlar va xizmatlarni sertifikatlash to‘g‘risida»gi Qonuni 1993-yil 28-dekabr №1006-xi,Toshkent.: «Iqtisodi ѐ t va huquq dun ѐ si» 1999-yil. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni 1993- yil 28-dekabr №1002-xi,-Toshkent.: «Iqtisodi ѐ t va huquq dun ѐ si» 1999-yil. 5. I.A.Karimov. Istiqlol imkoniyatlari va islohotlar samaralari. Xalq so‘zi. 2009- yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoyishi “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy chora tadbirlar to‘g‘risida. Toshkent 2009yil 9-dekabr. 7. A.Abdullayev, Q.Muftaydinov, X.Aybeshov “Kichik biznesni boshqarish” darslik. Toshkent Moliya 2003y.

Похожие

Invеstitsion loyihalarni baholash

Innovatsiya samaradorligini baholash

Korxonaning ishonchliligini baholash

Boshqaruv samaradorligini baholash

Кашфиётнинг аҳамиятини баҳолаш