Jinoyat sodir etgan shaxslar orasida jinoyatlar profilaktikasining pedagogik jihatlari - Экономика - Рефераты

Jinoyat sodir etgan shaxslar orasida jinoyatlar profilaktikasining pedagogik jihatlari

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

39.7236328125 KB

Jinoyat sodir etgan shaxslar orasida jinoyatlar profilaktikasining pedagogik jihatlari Reja: 1. Jinoyat sodir etadigan shaxslar turmush tarzining pedagogik tavsifi. 2. Turli toifadagi huquqbuzarlarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishda ularning individual xususiyatlarini inobatga olish. 3. Jinoyatlar profilaktikasining pedagogik jihatlari.

Jinoyat sodir etadigan shaxslar turmush tarzining pedagogik tavsifi Jinoyatchi shaxsini ilmiy jihatdan o’rganish o’z mazmun-mohiyatiga ega bo’lib, bu muammoga pedagogika fani o’z ehtiyoji nuqtai nazaridan yondashadi. Birinchidan, jinoyat sodir etuvchi shaxslar deyilganda, aqli raso shaxslar tushuniladi. Boshqacha aytganda, aqli raso shaxslar qatoriga ijtimoiy xavfli qilmish sodir etish vaqtida ruhiy betobligi yoki vaqtinchalik ruhiy tushkunligi oqibatida o’z xatti-harakatlariga javob bera olmaydigan shaxslar kiritilmaydi. Bu borada huquqshunoslik fanida ham o’ziga xos yondashuv mavjudligi barchaga yaxshi ayon. Ikkinchidan, jinoyatchilar o’z harakatlari bilan jinoyat qonunida jinoyat tariqasida qayd etilgan ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki ehtiyotsizligi natijasida sodir etadilar. Bu qilmishlar qonun asosida, ya’ni zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat yoki tavakkalchilik holatlari ssifatida farqlanishi lozim. «Jinoyatchi shaxsi» tushunchasi esa o’ziga xos ravishda jinoyatchining ijtimoiy belgilarini ifodalaydi, ya’ni shaxsning «ijtimoiy qiyofasi»ni ochib berishga xizmat qiladi. «Jinoyatchi shaxsi» va «jinoyatchi» atamalari xususida fikr yuritilganda «shaxs» va «odam» tushunchalari o’rtasida mavjud farqqa e’tiborni qaratish lozim. Chunki «odam» – nisbatan kengroq tushuncha, «shaxs» esa uning faqat ijtimoiy xususiyatlarini ifodalaydi va odamning rivojlanishi davomida asta-sekin shakllanadi. Qisqacha qilib aytganda, odamning «shaxsi» tug’ilganidan so’ng shakllana boradi. Shunga ko’ra, shaxs nafaqat ijtimoiy xislatlarni o’zida mujassamlashtiradi, balki ushbu mujassamlashgan xislatlar o’zaro bog’liq va birbirini to’ldirib turadi. Ko’rinib turibdiki, shaxs ijtimoiy tushuncha va, tabiiyki, uning shakllanishida ijtimoiy hayot birlamchi o’rinni egallaydi. Shaxsning jinoiy xatti-harakatlar sodir etish jarayoni ham o’ziga xos bog’lanishlar asosida kechadi. Ya’ni, jinoiy faoliyat jismoniy va ruhiy

bog’lanishlar hosilasidir. Shuning uchun ham jinoyat sodir etuvchi shaxs o’z jismoniy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda jinoiy faoliyatni amalga oshiradi. Masalan, talonchilik, qaroqchilik kabi jinoyatlarni sodir etishga ko’p hollarda o’z kuchi va imkoniyatlariga ishongan yoshlar jazm qiladilar. Biroq, bu holat shaxsning maqsadi bilan ham uzviy bog’liqdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, jinoyatchilik ruhiypsixofizologik qilmish sifatida biror-bir toifaga kiritilmasligi lozim. Jinoyat sodir etadigan shaxslarni oddiy fuqarodan farqlashda ularning maqsadlari, moslashishlari, ehtiyojlari, qiziqishlari, nuqtai nazarlari, ijtimoiy ko’nikmalari kabilar inobatga olinadi. Bir so’z bilan aytganda, ijtimoiy hayot tarzi tufayli yuzaga kelgan ko’nikmalar shaxsning asosiy xususiyatlarini ifodalaydi. Shuning uchun ham umumlashgan holda aytish mumkinki, kriminogen shaxslar jamiyatda yashash jarayonida belgilangan me’yoriy tizim talablariga mos bo’lmagan ong va xatti-harakatlarni o’zida mujassamlashtirgan odamlardir. Jinoyat sodir etuvchi shaxslar o’ziga xos shakllangan turmush tarziga ega, ijtimoiy shart-sharoitlarga moslashgan bo’ladilar. Shuning uchun ham ularni «zarar keltiruvchi shaxslar» deb aytish noo’rindir. Shu bilan birga, ularga «o’tmish qoldirgan illat» deb qarash ham noto’g’ridir. Chunki bu kabi illatlar shaxs ruhiyatida u yashayotgan ijtimoiy sharoit orqali shakllanishini unutmaslik zarur. Binobarin, shaxs ijtimoiy hayot davomida shakllanadi. Pedagogika, kriminologiya va boshqa fanlarda jinoyatchining shaxsiga o’ziga xos tomondan yondashiladi. Zotan, shaxs jamiyatda mavjud umumiy turmush tarzi bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. Ijtimoiy hayotning bir bo’lagi bo’lgan shaxs qarashlarida jamiyatiga bo’lgan munosabat o’ziga xos tarzda kechadi. Jinoyatchining jamiyatga bo’lgan munosabatida o’ziga xos salbiy jihatlar mavjudligini ko’rish mumkin. Masalan, ish joyida jamoa a’zolari bilan munosabatida kelishmovchiliklarning mavjudligi, mehnatga munosabati va qadriyatlarni (moddiy, ma’naviy, madaniy) mensimasligi, atrofdagilarga nisbatan munosabatidagi nomutanosibliklar shular jumlasidandir.

Umuman olganda, jinoyat sodir etadigan shaxs jamiyat a’zosiga xos bo’lgan odamiylik belgilariga mos kelmagan xatti-harakatlari bilan ajralib turadi. Jinoyatchi shaxsiga xos bo’lgan belgilar va xususiyatlarning o’ziga xos ruhiy yoki biologik holatlari, irsiy hamda yashash davrida yuzaga kelgan kasalliklar oqibatlari natijasida shakllangan xatti-harakatlari bir qator ijtimoiy va tabiiy fanlar tomonidan atroflicha o’rganiladi. Ma’lumki, jinoiy faoliyat jinoyatchining shaxsi va ijtimoiy sharoit o’rtasidagi o’zaro sababiy bog’lanish asosida yuzaga keladi. Jinoyat sodir etadigan shaxslarni o’rganishdan asosiy maqsad – jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlarni, shuningdek, jinoyatchilikning oldini olishda zarur bo’ladigan usul hamda vositalarni ilmiy jihatdan asoslash va zarur tavsiyalar berishdan iborat. Shaxsning u yoki bu salbiy xatti-harakatlarni sodir etishdagi imkoniyatlari ijtimoiy sharoit bilan bog’liq. Shaxs mavjud sharoit va imkoniyatidan foydalangan holda o’z maqsadini amalga oshirishga jazm qiladi. Shaxsga oid xususiyatlar tizimi quyidagi tartibda belgilangan: – ijtimoiy-demografik va jinoiy-huquqiy belgilari; – ijtimoiy holatlar (ijtimoiy yashash tarzidagi yuzaga keluvchi o’zaro munosabatlari); – ma’naviy-ruhiy va tarbiyaviy xususiyatlari. Ushbu belgilar bir-biri bilan o’zaro bog’liq va bir-birini to’ldirib boradi. Xususan, shaxsning ijtimoiy-demografik belgilari (yoshi, ma’lumoti, kasbi, yashash joyi kabilar) uning jamoatchilik hayotida tutgan o’rnini belgilash va ma’naviy shakllanishi bilan uzviy bog’liq holda kechadi. Ma’naviy-ruhiy va tarbiyaviy xususiyatlari esa uning shakllanishiga ta’sir etgan ijtimoiy holatlar qanday kechganligini ifodalaydi, qolaversa, shaxsning ijtimoiy hayotda tutgan o’rni va uning tarbiyasi bilan bog’liq vazifalarni baholashga ham imkon yaratadi. Shaxs ijtimoiy hayotdagi salbiy holatlar, sabablar tufayli jinoyat yo’liga kiradi, ta’sir etuvchi tashqi sharoit (ba’zida shaxs bu kabi salbiy holatlarga o’zining aqliy

darajasining pastligi tufayli ham tushib qolishi mumkin) oqibatida jinoyat subyekti bo’lib qoladi. Bunday ta’sir doirasiga tushib qolish va unga nisbatan qarshilik ko’rsatish har bir shaxsda uning ma’naviy qarashlari, tarbiyasi, bilim va hissiyot darajalariga bog’liq ravishda kechadi. Bu o’rinda gap shaxsning kompleks belgilari xususida emas, balki jinoyatchi shaxsining shakllanishida o’ziga xos o’rin tutgan tizim to’g’risida bormoqda. Shuning uchun ham aynan shaxsga xos bo’lgan belgilari tizim va ularning o’zaro aloqadorligi alohida ko’rib chiqiladi. Jinoyat sodir etadigan shaxsga xos bo’lgan turli xususiyatlar va tipik belgilarni o’rganish huquqiy , ijtimoiy-ruhiy va tarbiyaviy yo’nalishlar orqali olib boriladi. Shuning uchun ham shaxsda jinoiy xatti-harakatlarni yuzaga keltiruvchi, jamiyat manfaatlariga yot bo’lgan qarashlar, ko’nikmalar, odatlar va moyilliklar, o’z mohiyatiga ko’ra o’zgacha tus olgan salbiy ehtiyojlar, ularning qasdi va maqsadlarini atroflicha tahlil etish katta ahamiyatga egadir. Shu orqali jinoyatchining shaxsida mavjud bo’lgan salbiy ijtimoiy munosabatlarni aniqlash imkoniyati yuzaga kelishi mumkin. Har bir jinoiy holat shaxsning tarbiyasi, bilim darajasi, hissiyoti, irodasi va ma’naviy sifatlariga bog’liq ravishda kechishini inobatga olish zarur. Aynan shu asosida ijtimoiy hayotda jinoyatchining shaxsi va jinoiy faoliyat o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlash mumkin. Ma’naviy hamda huquqiy dunyoqarashi va sodir etgan aniq jinoyati asosida jinoyatchi shaxsi boshqa shaxslardan farqlanadi. Jinoyatchini jamiyat va davlat o’rtasida mavjud uzviy bog’liqlik rishtalaridan ayrimlarini «ixtiyoriy uzgan» shaxs, deb ta’riflash mumkin. Jinoyat sodir etgan shaxsni o’rganish, uni shakllantiruvchi ijtimoiytashkiliy tizimning xususiyatlarini hisobga olish davr talabidir. Ushbu ijtimoiy tizim quyidagilardan iborat: – ijtimoiy-demografik; – jinoiy-huquqiy;

– ijtimoiy-ruhiy; – ijtimoiy-ma’naviy va tarbiyaviy. Sanab o ’ tilgan har bir yo ’ nalishda quyidagi omillarni e ’ tiborga olish maqsadga muvofiqdir : 1. Ijtimoiy - demografik ( ya ’ ni aholishunoslik ) yo ’ nalishi o ’ z ichiga shaxsning jamiyatda tutgan mavqei , aholining ma ’ lum bir qatlamida o ’ ziga xos o ’ rin egallashini bildiradi . Ijtimoiy - demografik xususiyatlar asosida , ya ’ ni shaxsning jinsi , yoshi , ijtimoiy va oilaviy ahvoli , ma ’ lumoti , kasbi va hokazolar orqali fuqarolarning qaysi qatlamida jinoyat turlari oshganligi yoki kamayganligini aniqlash mumkin . Ba’zan jinoyat sodir etgan shaxslarning ma’lumot darajasi o’rtacha emasligini ham ko’rish mumkin. Iqtisodiy yoki harbiy sohada jinoyat sodir etuvchi shaxslarda oliy, hatto maxsus tayyorgarlikdan o’tganlik darajalari mavjudligi kuzatiladi. Ko’rinib turibdiki, bunday vaziyatlarda shaxsning shakllanishida birinchi galda biologik emas, balki ijtimoiy omillar ta’sir qilmoqda. Shaxsning oilaviy va ijtimoiy kelib chiqishini o’rganish orqali uning bir qator kriminogen holatlarini ham idrok etish mumkin. Chunki ayrim jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning shakllanishida aynan shu holatlar katta o’rin tutadi. Tabiiyki, bunday bog’lanishni ilmiy jihatdan to’g’ri anglash jinoyatlarning oldini olishdagi chora-tadbirlar rejasini to’g’ri ishlab chiqishga imkon yaratadi. 2. Jinoyatchining shaxsi jinoiy-huquqiy jihatdan o’ziga xosligi va shaxs harakatlarida qaysi turdagi jinoyat sodir etganligi, ishtirokchilik shakli, retsidiv jinoyat hamda tayinlangan jazo turi va hajmi kabilar mavjudligini e’tiborga olgan holda ta’riflanadi. 3. Ijtimoiy-ruhiy tomondan ta’rif berishda jinoyatchi shaxsiga xos bo’lgan «jinoyatchi va uning yashash tarzi» qoidasi asosida xulosa chiqarish mumkin. Bunda jinoyatchi shaxsining shakllanishiga bevosita aloqador, ya’ni shaxsning insoniylik xislatlariga salbiy ta’sir etuvchi nomaqbul sharoitni e’tirof etish lozim. Zotan, bunday nomaqbul sharoit insonni jinoiy yo’lga kirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Agar shaxs «jinoyatchilar olami»

ta’siriga tushib qolsa va irodasi zaifligi tufayli ushbu sharoitdan chiqib keta olmasa, oqibatda jinoyat yo’liga kirishga majbur bo’ladi. 4. Shaxsning ijtimoiy-ma’naviy, tarbiyaviy xususiyatlari ham o’ziga xos sharoit ta’sirida shakllanadi. Shaxsning o’zini tutishi, xulqi, tarbiyalanganlik darajasi, shu jumladan jinoyat yo’liga kirishi ma’lum bir mazmun va mohiyatga ega, ya’ni shaxsning ichki ma’naviy olami uning xatti- harakatlarida ifodalanadi. Binobarin, shaxsning harakatlari ruhiyatining ko’zgusidir. Shaxsning tarbiyalanganligi uning xulqiga oid sifatlarida mujassamlashadi, ya’ni shaxsning ichki dunyosi, odob-axloqi yaxshilikni yomonlikdan ajratish, burch va sadoqat, vijdonan yondashuv kabi vaziyatlarda to’g’ri yo’l tutishi bilan baholanadi. Shaxsning shakllanishida ushbu xislatlar bevosita ta’sir ko’rsatadi. Jinoyat sodir etuvchi shaxslarning barqaror yo’nalganligi ularning muhim tipik xususiyati hisoblanadi. Shu asosga ko’ra, quyidagi jinoiy tiplarni ajratish mumkin: 1) axloqqa zid xatti-harakatlari ustunlik qiladigan jinoyatchilar; 2) jinoiy xatti-harakat motivlari ustunlik qiladigan jinoyatchilar; 3) muayyan hodisalar, muayyan shaxslar, guruhlar, huquq bilan muhofaza etiladigan qadriyatlarga barqaror yomon munosabatda bo’lgan jinoyatchilar; 4) jinoiy xatti-harakati g’azablanish holati (disforiya), yuqori ruhiy hayajon (affektatsiya), jamiyatdan begonalashuv (autiklik), ijtimoiy begonalik hissi tufayli yuzaga keladigan jinoyatchilar. 5) utilitar ehtiyojlari haddan tashqari ortib ketgan sharoitda ularni qonuniy yo’l bilan qondirish mumkin bo’lmaganida gedonistik (soddalazzatlanish) jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchi; 6) barqaror g’ayriaxloqiy mayllar, ijtimoiy salbiy ehtiros va intilishlarga ega bo’lgan maniyak jinoyatchilar. Ko’p hollarda ular alkogolizm va narkotiklarga bog’liqlikka, psixopatologik xususiyatlar va jinsiy buzuqlikka chalingan bo’ladilar.

Jinoyatchi shaxsining barcha og’ir motivatsion yo’nalishlari uning jinoiy xatti- harakatiga xos barqaror usullar, tegishli uquv va ko’nikmalari bilan bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, shaxsning jinoiy xatti-harakati muayyan jinoiy ahamiyatga ega bo’lgan quyidagi xususiyatlar tizimi orqali hosil bo’ladi: – shaxsning jinoyatga berilganlik darajasi; – jinoiy xatti-harakatlar qaratilgan obyekt; – jinoiy motivlarining ustunligi; – jinoyat sodir etishning barqaror, yaxshi ishlangan usullari; – ruhiy o’zini boshqarishning umumiy nuqsonlari (anomaliyalari). Jinoyatlarning barcha tarkibiy qismlari, garchi kelib chiqishi turlicha bo’lsa- da, o’zaro bog’liqdir. Individning jinoiy harakatlari uchun asosiy turtki vazifasini umumijtimoiy (makromuhit) va mikromuhitdagi sharoitlar bajaradi. Mikromuhit sharoitlari orasida esa shaxsning jamiyatda tarbiya olayotgan dastlabki davrlaridagi jinoyatchilar muhiti, jinoiy submadaniyat eng katta ahamiyatga ega. Jinoyatchining jinoiy muhitga, jinoiy submadaniyatga «mosligi» ham uning muhim tipologik xususiyatlaridan biridir. Jinoiy submadaniyat nafaqat jinoyatchilarning jinoiy jipsligi omili, balki jinoiy tajribani yangi avlodlarga berish, salbiy ijtimoiylashuv vositasi hamdir. Yengish qiyin bo’lgan jinoiy submadaniyatning ijtimoiy xavfi jinoyatchilar muhitining jipsligida, jinoiy romantika muhitining yaratilishida bo’lib, u yoshlarning ijtimoiy beqaror qismini o’ziga tortadi. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, jinoiy yo’nalganlik ijtimoiy boshqaruv va ijtimoiy nazoratdagi kamchiliklar, jinoiy tajovuz obyektlarining ko’payishi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi jiddiy nuqsonlar, hokimiyat tepasidagi amaldorlarning korrupsiyaga berilganligi, umumijtimoiy va huquqiy ijtimoiylashuvning kamchiliklari bilan bog’liq. Barcha jinoiy tiplar jinoyatchilarning asosan uchta «klassik» tipi – zo’ravonlik bilan , g’arazli niyatda hamda g’araz va zo’ravonlik bilan jinoyat sodir etadigan shaxslar tiplariga mos

tushadi. Ularda jinoyatchi shaxsining jinoiy qadriyatlari va axloqiy xususiyatlari birlashadi. Turli toifadagi huquqbuzarlarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishda ularning individual xususiyatlarini inobatga olish Ichki ishlar idoralari faoliyatida pedagogika fani maqsadi va vazifasi, o’zining tarbiyaviy mohiyatidan kelib chiqib, turli toifadagi huquqbuzar shaxslar bilan ishlashning pedagogik jihatlari, metodikasini o’rganadi. Shaxslar qonunbuzar bo’lib tug’ilmaydilar, balki qonunbuzar bo’lib shakllanib, jinoyatchi shaxsga aylanib qolishlari mumkin. Shaxsning qonunbuzar bo’lib shakllanishga ko’p hollarda uni o’rab turgan muhit, sharoit majbur qilishi mumkin. Unda nega juda ko’pchilik shaxslar qonunbuzar bo’lib qolmayaptilar, degan savol tug’iladi. Bunga ham javob bitta, ya’ni irodasi bo’sh, boshqa shaxslarning ta’siriga tez beriladiganlar shaxslar qonunbuzarlik, jinoyat ko’chasiga kirib qoladilar. Turli toifadagi qonunbuzar shaxslar deganda kimlar nazarda tutiladi? Jamiyatda o’rnatilgan qonunlarga zid xatti-harakat qiluvchi, barcha toifadagi qonunlarni buzuvchi shaxslar qonunbuzar shaxslardir. Qonun buzilishining katta- kichigi bo’lmaydi, balki uning oqibati har xil bo’lishi, davlatga, shaxslarga har xil darajada moddiy va ma’naviy zarar yetkazilishi mumkin. Qonunbuzar sodir etgan qilmishning mohiyatidan kelib chiqib, turli jazolar belgilanadi, masalan, birinchi marta ma’muriy jazo turi qo’llanilishi mumkin. Huquqbuzarliklar va ularga nisbatan ko’riladigan jazo turlarini davom ettirish mumkin, lekin buning barchasi ma’muriy huquq fanining o’rganish obyekti va predmetidir. Shu o’rinda quyidagilarni aytib o’tish joiz, ya’ni turli toifadagi qonunbuzar shaxslar qonunbuzarlikni turli vaqtda, turli obhavo sharoitlarida, turli usullar orqali amalga oshiradilar. Agar balog’at yoshiga yetmagan o’smirlarning huquqbuzarligini olib ko’radigan bo’lsak, ular o’rtasida asosan buyumlarni o’g’irlash, spirtli ichimliklar iste’mol qilib janjal chiqarish, sport anjomlari, magnitofonlar, gilamlar, pul o’g’irlash jinoyatlari ancha keng tarqalgan, bezorilik va nomusga tegish jinoyatlari ham uchrab turadi.

Yoshlar o’rtasida odam o’ldirish, shaxslarga tan jarohati yetkazish kamroq uchraydigan jinoyat turlari hisoblanadi, ba’zida esa avtoulovlarni olib qochish holatlari ham uchraydi. Balog’at yoshiga yetmagan shaxslar turli huquqbuzarliklarni aholi yashash, ishlash joylarida, ko’pincha yoz oylarida, ko’pchilik mehnat ta’tilida bo’lganda, kechki soat 22 00 dan keyin sodir etadilar. O’smirlar orasidagi huquqbuzarliklarning asosiy qismi spirtli ichimliklar ichish natijasida kelib chiqadi. Ular sodir etadigan mayda bezorilik, uydan qochish, spirtli ichimliklar iste’mol qilib janjal qilish, maktabdan qochib ketish, ishdan ertaroq ketib qolish kabi huquqbuzarliklarning ba’zida jazolanmay qolishi katta-katta jinoyatlar sodir etilishiga olib keladi. Tajribalardan ma’lumki, har qanday katta jinoyat mayda, arzimaydigandek tuyulgan jinoyatlardan boshlanadi. Ko’pchilik shaxslar yoshligida qandaydir mayda o’g’rilik qilib ko’rgan (qo’shnisining tovug’i yoki tuxumini o’g’irlagan), ota-onasi, qo’ni-qo’shnilar buni bilib qolib, jazolaganlaridan keyingina katta o’g’riliklar yoki jinoyatlarning oldi olingan. Huquqbuzar shaxslar ham barcha kabi aslida oddiy shaxslar, faqat ular salbiy xususiyatlari ustun bo’lgan boshqa shaxslarning ta’siriga tushib qolgan yoki notinch oilada tarbiyalangan bo’lishlari, masalan, oilasida doimo janjal, axloqsizlik avj olgan, ota-onalarining og’zi yomon yoki ichkilikka berilgan muhitda tarbiyalangan, otasi yo’q yoki onasi o’gay yoki uning aksi bo’lishi ham mumkin. Kriminologiya, pedagogika va psixologiya fanlari tadqiqotlarining natijalari shuni ko’rsatadiki, o’smirlardagi yalqovlik, qo’pollik, yolg’onchilik, mas’uliyatni his qilmaslik, xudbinlik, qizg’anchiqlik, mehnatdan ataylab bo’yin tovlash, o’zining mehnatining natijasidan quvonmaslik, hayvonlarga nisbatan berahmlik, beshafqatlik, yaxshi kiyinishga haddan tashqari berilib ketish, insonga cho’ntagidagi puliga qarab muomala va mansabiga qarab xushomadgo’ylik qilish – bularning barchasi shaxs tarbiyasidagi salbiylikni shakllantiradi. Juda ko’pchilik ota-onalar farzandlaridagi salbiy illatlarni sezmaydilar, sezsalar ham e’tiborsizlik qiladilar, buning oqibatida farzandlar yomon yo’llarga kirib ketmoqdalar. Ba’zi ota-onalar esa vaqti kelsa, biz undan (o’g’lidan yoki

qizidan) bu narsani kutmovdik, anglashilmovchilik sodir bo’libdi deb o’zlarini, farzandlarini oqlamoqchi bo’ladilar. Tarbiya shunday bir og’ir jarayonki, uning natijasi bir necha yillardan keyin bilinadi, ko’rinadi yoki o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shaxsni tarbiyalash har kimning ham qo’lidan kelavermaydi, hatto o’ta ziyoli ota-onalarning ham farzandlari nobop chiqib qolishlari mumkin, chunki farzand ota-ona tarbiyasidan ko’ra, boshqa shaxslarning ta’siriga tez beriluvchan bo’lishadi. Hayotda ba’zi bir pedagoglarning «bir umr o’zgalarning bolalarini tarbiyaladim, ammo o’zimnikiga kelganda kuchim yetmay qoldi», degan gaplarini ham eshitganmiz. Aslida esa o’sha pedagogning o’z farzandlari tarbiyasi bilan shug’ullanishga vaqti bo’lmagan. Lekin, baribir, farzand tarbiyasi eng ulug’ vazifa hisoblanadi, agar o’sha o’qituvchining farzandi nobop chiqsa, jinoyat sodir etsa, u hech narsa bilan jamiyat oldida o’zini oqlay olmaydi. Farzandlar tarbiyasida otadan tashqari onaning ham o’rni katta. Chunki ona ko’proq oilada, farzandlari oldida bo’lib, ular uchun eng yaqin inson hisoblanadi. Ona farzandini hammadan, hamma narsadan ustun qo’yib yashaydi, lekin hamma onalarni ham shunday deb ayta olmaymiz. Shunday onalar borki, o’z farzandining taqdiriga befarq, o’zi bosh bo’lib farzandi bilan birga spirtli ichimlik iste’mol qiladi, ularni o’g’rilikka o’rgatadi, o’z qizini begona erkaklarga qo’shib qo’yib, evaziga olgan puliga ichadi yoki kiyinadi. Ba’zi ota-onalar farzandlarining aytganini qilib, ularning kerak-nokerak ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladilar, natijada farzand juda ham erka, tantiq bo’lib o’sadi, har narsaga osonlik bilan erishishga harakat qiladi, ota-ona esa keyinchalik bu erkalikning azobini tortishlariga to’g’ri keladi. Kriminologiya, pedagogika, psixologiya fanlari tadqiqotlari hamda ichki ishlar organlari amaliyotini o’rganish natijasida shunday xulosaga kelish mumkin: har qanday jinoyat o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi, jinoyatlar sodir etilishining obyektiv va subyektiv sabablari mavjud. Masalan, o’g’rilik jinoyatini olaylik. O’g’rilik qilgan shaxs o’g’irlab olgan buyumlarini sotadi, puliga spirtli ichimlik olishi, karta o’ynashi, yaxshi ko’rgan qiziga yoki jazmaniga turli sovg’alar sotib olishi mumkin, bunday xattiharakatlar asosida faqat nafs balosi yotadi.

Voyaga yetmaganlar tarbiyasida oila o’ziga xos o’rin tutishini aytib o’tdik. Lekin ba’zida ota-onalar tomonidan oilaviy-huquqiy tarbiya, oilaviy-huquqiy targ’ibot ishlari qay darajada olib borilyapti, degan savol tug’iladi. Birinchidan, oilaviy tarbiyaning jamiyatimiz kelajagi uchun nechog’li zarur ekanligini biz kundalik turmush tarzimizda ko’rib turibmiz, chunki sog’lom oilada tarbiyalangan farzand sog’lom jamiyatni barpo etishda bevosita o’z hissasini qo’shadi. Oilada beriladigan tarbiyaning ahamiyatini, hattoki, eng yaxshi muassasalardagi tarbiya bilan ham tenglashtirib bo’lmaydi, chunki oila o’ziga xos kichkina Vatan hisoblanadi. Oilada tarbiya, huquqiy targ’ibot ishlari keyingi vaqtlarda bir oz susaygani sezilmoqda. Eng asosiysi, ichki ishlar organlarining xodimlarining ham bu boradagi ishlari ko’ngildagidek deya olmaymiz. Jamiyatimizda bugungi kunda farzand tarbiyasi borasida hammaga o’rnak bo’ladigan oilalar ko’p. Ayniqsa, bunday oilalar tibbiyot sohasi vakillari, o’qituvchilar, olimlar sulolasiga mansub oilalar orasida ko’plab uchraydi. Shunday oilalarning turmush tarzi barchaga o’rnak bo’lishi uchun targ’ibot- tashviqot ishlarini kuchaytirish kerak. Oiladagi ma’naviy zaiflikning yana bir ko’rinishi nosog’lom ma’naviy-ruhiy muhit bo’lib, undagi g’ayritabiiy munosabatlar, nizolar, janjallar, kelishmovchiliklar, qo’pollik, o’zaro birlikning, bir-biriga g’amxo’rlikning yo’qligi farzandlar tarbiyasiga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu muammolar hech qachon o’z dolzarbligini yo’qotmagan. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, qonunbuzarlik sodir etgan voyaga yetmaganlarning 42–45% ota-onalari ichkilikbozlikka berilgan, muntazam janjal va nizolar bo’lib turadigan nosog’lom oilada yashar ekan 1 . Huquqbuzarliklarning oldini olishda ota-onaning o’rni haqida yuqorida to’xtalib o’tdik, lekin aytish mumkinki, ba’zi ota-onalar hatto o’zlarining konstitutsiyaviy burchlarini ham bajarmayaptilar yoki bajarishdan bo’yin 1 Qarang: Исмаилов И. ва бошқ. Криминология: Дарслик. – Т., 2007. – 257-б.

tovlayaptilar, natijada balog’at yoshiga yetmagan shaxslar tarbiyasi o’z holiga tashlab qo’yilmoqda. Afsuslanarli tomoni shundaki, nazoratsiz qolgan o’smirlar o’qishni tashlab, maktab tarbiyasidan mahrum bo’lib, yomon sharoit va ko’chako’ydagi salbiy holatlar ta’sirida jinoyat ko’chasiga kirib qolmoqdalar. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan beshta jinoyatdan to’rttasi nazoratsizlik, salbiy xulq-atvorga ega shaxslar ta’siri ostida yuz bergan 2 . Turli toifadagi qonunbuzar shaxslarni pedagogik nuqtai nazardan shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: birinchi guruh – jinoyat sodir etadilar va uning rivojiga o’z hissalarini qo’shadilar, natijada o’ta xavfli jinoyatlar sodir etiladi. Ikkinchi guruh – qonunbuzarlik sodir etadilar, lekin ularning harakatlari boshqa shaxslar uchun o’ta xavfli darajada bo’lmaydi. «Har qanday kriminogen vaziyat o’z holicha, mustaqil holda shaxsni jinoyat sodir etishga olib kelmaydi» 3 . Ko’p hollarda, yuqorida aytib o’tganimizdek, turmushdagi vaziyatlar shaxslarni huquqbuzarlik sodir etishga majbur etadi, masalan, ataylab nizo chiqarish; favqulodda vaziyat; boshqalarning oilasi haqida har xil ig’volar tarqatish; ataylab jahlini chiqarish va hokazo. Har qanday shaxsning muayyan xatti-harakati bir qancha bosqichlardan iborat bo’ladi va o’ziga xos murakkab ijtimoiy-ruhiy jarayonni qamrab oladi. Har qanday huquqbuzarlik asosida, shaxsiy manfaatdan tashqari, ma’naviy-ruhiy vaziyatlarning ta’siriga berilish holatlari ham yotadi. Shaxsning ehtiyoji, manfaatlari, qarashlari, maqsadlari u sodir etgan jinoiy xatti-harakat bilan bevosita bog’liq. Huquqbuzarlik sodir etishida shaxsga ijtimoiy muhit, hayot va tarbiyalangan sharoit hamda muayyan aniq vaziyatlar ta’sir qiladi. Huquqbuzarlik sodir etilishida shaxsning o’ziga xosligini bilish pedagogikada nafaqat nazariy, balki amaliy nuqtai nazardan ham muhim. Nazariy jihatdan huquqbuzar shaxsda mavjud salbiy ruhiy xususiyatlar va jinoyatga sabab bo’lgan 2 Qarang: Ko‘rsatilgan manba. – 301-б. 3 O‘sha joyda.

tashqi muhitdagi salbiy hodisa va jarayonlar ochib berilsa, amaliy jihat esa ularning oldini olish chora-tadbirlarini belgilashga yordam beradi. Shaxs manfaati boshqa manfaatlardan ustun turar ekan, albatta, bu huquqbuzarlikning kelib chiqishiga olib kelishi, tabiiy. Shuning uchun ham shaxsiy manfaat jamiyat manfaatiga to’g’ri kelishi huquqbuzarlikning kamayishiga olib keladi. Ma’naviy pedagogik zaiflikning og’ir ko’rinishlari, ayniqsa, eng xavflilari oilada kattalarning kichiklarni jinoiy faoliyat, ichkilikbozlik, talonchilik, fohishabozlik va boshqa g’ayriijtimoiy mashg’ulotlar bilan shug’ullanishga to’g’ridan-to’g’ri jalb qilishlaridir. Bunday holatlar hayotda yetarli darajada uchraydi va ular juda ham xavfli hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda ayrim ota-onalar tomonidan oiladagi moddiy qiyinchiliklarni yengish maqsadida farzandlarini savdo-sotiq bilan bog’liq bo’lgan va qonunga xilof xatti-harakatlar sodir etishga jalb qilayotgan holatlar ko’payib bormoqda. Tashqaridan qaraganda uncha xavfli ko’rinmagan bunday holatlar shaxsning salbiy shakllanishiga ta’sir qiluvchi kriminogen omillardan biri hisoblanadi, ya’ni insonda, ayniqsa, voyaga yetmaganlarda qonunni mensimaslik, uni chetlab o’tish mumkin yoki unda qonunni buzganini hech kim bilmasa bo’ldi, degan ruhiyat shakllanadi. Kriminogen yo’nalishga ega shaxs oila a’zolariga to’g’ridan-to’g’ri, bevosita salbiy ta’sir qilmasa-da, ularni jinoyat sodir qilishga undamasada, salbiy xatti- harakatlari, jinoyat olamining odatlari (jargon, o’zini tutishi va hokazo) bilan oiladagi umumiy ruhiyatga katta ta’sir qiladi. Huquqbuzar shaxslar shakllanishida jinoiy jazoni o’tab qaytgan, g’ayriijtimoiy qarashlarga ega bo’lgan shaxslarning ham hissasi katta. Masalan, uzoq vaqt jamiyatdan ajralgan holda va ko’p vaqt jinoyatchilar orasida bo’lib qaytgan shaxslarning xatti-harakatlari boshqa shaxslarga tezroq ta’sir qiladi. Kriminogen yo’nalishga ega bo’lgan shaxslar o’zlarining xatti-harakatlari bilan, boshidan kechirgan har xil kriminal voqealarni hikoya qilish bilan voyaga yetmaganlarning ruhiy holatlariga tez ta’sir qiladilar. Fuqarolarning, ayniqsa yoshlarning bunday

ta’sirlarga tez berilishlarining asosiy sabablaridan biri – hozirgi davrda umumiy ta’lim tizimida turli ko’rinishlarda namoyon bo’luvchi pedagogik yo’nalishning kuchsizligi hisoblanadi. Pedagogik yo’nalishning kuchsizligi, avvalo, maktabda yosh avlod bilan olib boriladigan mehnat tarbiyasidagi xato va kamchiliklarda ko’rinadi. Ushbu muammoni chuqur o’rgangan olim H. Q. Yo’ldoshev ta’lim vazirligi qoshida huquqbuzarliklarning oldini olish tashkiliymetodik markazini ochish tashabbusi bilan chiqdi. Bu markaz tarkibiga pedagoglar, metodistlar, psixologlar, huquqshunoslarning jalb qilinishini taklif etadi. Bu taklifda jon bor, chunki huquqshunoslar, psixologlar, pedagoglarning o’zaro hamkorligi, ularning reja asosida ishlashlari huquqbuzarlikka qarshi kurashning eng qulay usullaridan biridir. Turli toifadagi huquqbuzar shaxslar o’zlarining salbiy xatti-harakatlari bilan asta-sekin retsidivist shaxslarga qo’shilib faoliyat olib borishlari mumkin. Retsidivist shaxslar ham o’z faoliyatlarini huquqbuzarlikdan boshlashlari hech kimga, ayniqsa, ichki ishlar organlarining xodimlariga sir emas. Shaxsning ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun sudlanganidan keyin qasddan yangi jinoyat sodir etishi sud tomonidan retsidiv jinoyat deb topiladi. Retsidivist jinoyatchining tarbiyasi bilan kim shug’ullanadi yoki ularni tarbiyalab bo’ladimi, degan savol tug’ilishi mumkin. Undan tashqari, qanday jinoyatchi shaxslar retsidivist deb belgilanadi yoki topiladi? Birinchi savolga javob bitta, ya’ni retsidivist shaxslarni qayta tarbiyalash juda qiyin, shu bilan birga, juda og’ir pedagogik jarayon bo’lib, ularning ijtimoiy xavflilik darajasini kamaytirish mumkin, bu ham qayta tarbiyalashning o’ziga xos turi hisoblanadi. Retsidivist jinoyatchilar o’zlarida qayta jinoyat sodir etmaslik harakatlarini ko’rsata olsagina, ularni butunlay tarbiyalasa bo’ladi. Ikkinchi savolga javob quyidagicha: ya’ni, faqat sudning hukmi bilangina shaxs o’ta xavfli retsidivist deb topilishi mumkin. Shaxsni o’ta xavfli retsidivist deb topish to’g’risidagi masala hal qilinayotgan vaqtda uning o’n sakkiz yoshga to’lgunga qadar sodir etgan jinoyati uchun sudlanganligi, shuningdek, qonunda

belgilangan tartibda sudlanganlik muddatining o’tib ketganligi yoki olib tashlangan sudlanganligi inobatga olinmaydi. Retsidivist jinoyatchi yoki retsidiv jinoyatchilikning xususiyatlari birbiriga o’xshasa-da, lekin ular aynan bir narsa emas, chunki retsidiv jinoyatchilik ijtimoiy xavflilik darajasi yuqori jinoyatchilik turi hisoblanib, ushbu jinoyat ijtimoiy xavf- liligining yuqoriligi, birinchidan, avval jinoiy javobgarlikka tortilishiga qaramasdan, muqaddam jinoyat sodir etgan shaxs ikki va undan ko’p marta jinoyat sodir etib, jinoiy faoliyatini davom ettirishga bo’lgan qat’iy harakati bilan, ikkinchidan, bunday toifadagi shaxslarning doimo qonun bilan qo’riqlanadigan obyektlarga nisbatan tajovuz qilish xavfining va boshqa shaxslarga, ayniqsa, yoshlarga salbiy ta’sirining mavjudligi bilan ajralib turadi. Retsidiv jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning o’zlari jinoiy tajribalariga asoslanib, birinchi marta jinoyat sodir qilayotgan shaxslar bilan til biriktirib, og’ir va o’ta og’ir jinoyatlar sodir etadilar. Retsidivist jinoyatchi yoki retsidiv jinoyatchilikning mohiyatini o’rganish kriminologiya fanining obyekti hisoblanadi, bizni esa retsidivist jinoyatchilarni qayta tarbiyalash muammosi qiziqtiradi. Barcha jinoyat turlari kabi retsidiv jinoyat, jinoyatchilik ham kasbiy pedagogika va axloq tuzatish pedagogikasining o’rganish obyekti hisoblanadi. Retsidiv jinoyatchilikning sifat va miqdor jihatidan o’zgarib borishi respublikamizdagi ijtimoiy hayotning barcha sohalariga to’sqinlik qiluvchi ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Shaxslarning retsidivist bo’lib yetishishlariga quyidagi omillar sabab bo’ladi: − shaxs tarbiyalangan oilada yuzaga kelgan salbiy pedagogikpsixologik munosabatlar; − retsidivist shaxs tarbiyalangan oilaning to’liq emasligi va oilada pedagogik muhitning yo’qligi; − retsidivist shaxs tarbiyalangan oilada ota yoki onaning tarbiyaviy o’rnining yo’qligi, bor bo’lsa ham ularning o’zlari spirtli ichimliklar yoki giyohvandlik moddalarini iste’mol qilishga berilib ketganliklari;

− retsidivist shaxslar bilan oilaviy aloqalarning mavjudligi va oila boshliqlarining, ayniqsa, ota yoki onaning retsidivist shaxslarga tobe bo’lib qolishi oqibatida farzandlarning ham shunday tarbiyalanganligi; − retsidivist shaxslarni qayta tarbiyalashda jazoni ijro etish joylaridagi muhit, ozodlikdan mahrum etish joylarida jazoni o’tayotgan mahkumlar bilan olib boriladigan tarbiyaviy profilaktik tadbirlarning bugungi kun talabiga javob bermasligi; − ozodlikdan mahrum etish joylarida jazoni o’tayotgan mahkumlarga nisbatan ba’zan insonparvarlik, adolat mezonlarining buzilishi; − ozodlikdan mahrum etish jazosini o’tash joylarida jinoyatchilar muhitiga xos odat va an’analarning hukmronligi hamda jazoni o’tayotganlarning ularga rioya qilishga majbur etilishi. Retsidivist shaxslarning qayta tarbiyalanishiga salbiy ta’sir etadigan yana bir qancha omillar bor. Masalan, shaxs jinoyat sodir etganligi uchun jazoni o’tab qaytganida so’ng ilgari ishlagan jamoasining unga sudlanmasdan avval qanday munosabatda bo’lsa, shunday munosabatda bo’lmasligi ham shaxs psixologiyasi va tarbiyasiga qattiq ta’sir qiladi. Undan tashqari, ozodlikdan mahrum etish joylaridan bo’shab kelgan shaxslarning o’z vaqtida mutasaddi tashkilotlar, jumladan joylardagi hokimiyatlar huzurida tuzilgan ijtimoiy moslashuv markazlari tomonidan maishiy turmush muammolarining hal etilmasligi va ish bilan ta’minlanmasliklari, shuningdek, ijtimoiy moslashuv markazlari faoliyatidagi xato va kamchiliklar ham asosiy omillardan hisoblanadi. Jinoiy jazoni ijro etish joylaridagi mahkumlar, retsidivist shaxslarni qayta tarbiyalash pedagog, psixolog olimlar tomonidan o’rganiladigan alohida muammo hisoblanadi. Kasbiy pedagogika o’zining mohiyatiga ko’ra, shaxsni tarbiyalash, qayta tarbiyalash muammolarini o’rganadi.

Jinoyatlar profilaktikasining pedagogik jihatlari Jinoyatlar profilaktikasi jinoyatchilikka qarshi kurashning insonparvarlik tamoyiliga asoslanadi. Profilaktika choralari nafaqat jamiyat manfaatlariga, balki profilaktika qilinayotgan shaxsning ham manfaatlariga xizmat qiladi. Ushbu nihoyatda muhim qoidaning profilaktik ta’sir ko’rsatilayotgan shaxs ongiga yetkazilishi u bilan hissiy-ruhiy umumiylik o’rnatishda bog’lovchi ko’prik vazifasini o’taydi. Mazkur talab bilan yuqorida eslatib o’tilgan jinoyatlarning yakka tartibdagi profilaktikasi choralarini qo’llashning asoslanganligi talabi ham chambarchas bog’liqdir. Profilaktika inspektorlari yakka tartibdagi profilaktik tadbirlarni reja asosida vaziyatdan kelib chiqib, ularga ijodiy yondashgan holda, tashabbuskorlik bilan bajarishi lozim . Masalan, mahallaning ma’rifiy, diniy, axloqiy, tarbiyaviy ishlar bo’yicha maslahatchisi bilan profilaktika inspektori hamkorlikda aholining tarbiyaviy ta’sirga muhtoj qatlami bilan profilaktik tarbiyaviy ishlar olib borish rejasini tuzadi. MTPda shu yo’nalishlarda amalga oshirilgan ishlar haqida yig’ma jild yuritilib, hujjatlar tikib boriladi. Yuqoridagi mavzularda aytib o’tganimizdek, ishontirish, rag’batlantirish, majburlash asosiy profilaktik ta’sir usullari hisoblanadi. Suhbat o’tkazish. Profilaktika qilayotgan shaxs bilan o’tkazilgan suhbatning samarasi unga nisbatan ruhiy, pedagogik usullarni qo’llash va ularga bu usullarni qay darajada (ijobiy yoki salbiy) ta’sir etishiga bog’liq bo’ladi. Suhbat o’tkazuvchi xodim profilaktika qilayotgan shaxsning avvalgi va hozirgi hayoti, ijobiy va salbiy tomonlari, uning qiziqishlarini inobatga olgan holda reja tuzib, uni qachon, qayerda o’tkazishni belgilab olishi shart. Suhbatning asosiy talablardan biri profilaktika qilinayotgan shaxs bilan doimiy ravishda uni o’tkazib borishni ta’minlashdir. Suhbat mavzusi profilaktika qilinayotgan shaxsning xulq-atvori, ijobiy harakatlari, ish va o’qishdagi natijalari haqida bo’lishi mumkin 4 . 4 Qarang: Педагогика и политико-воспитательная работа с осужденными. – Рязань, 1985. – С. 239–240.

Suhbatga jamoatchi tarbiyachilar, homiylar, otaliqqa olgan shaxslar, murabbiylar ham taklif etilishi mumkin, voyaga yetmaganlar bilan o’tkaziladigan suhbatda esa o’qituvchilar, ota-onalar, mahalla faollari, xotin-qizlar qo’mitasining raisalarining taklif etilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Murabbiylik profilaktika qilinayotgan shaxs mehnat qilayotgan ishlab chiqarish korxonalarida ko’proq qo’llaniladi. Bunda profilaktika qilinayotgan shaxsni mehnat va ma’naviy-tarbiyaviy tadbirlar, an’analar, kasb-hunarga o’rgatish orqali tarbiyalashga e’tibor qaratiladi. Jamoatchilik fikridan foydalanish rasmiy ravishda profilaktika qilinuvchi shaxs mehnat qilayotgan mehnat jamoasida yoki yashash joyidagi mahallada bo’lib o’tadigan yig’ilishlarda uning xulq-atvorini muhokama etish, devoriy ro’znoma yoki ommaviy axborot vositalari orqali muhokama qilish orqali amalga oshiriladi. Jamoatchilik fikridan norasmiy ravishda foydalanganda, ya’ni profilaktika qilinayotgan shaxs mehnat qilayotgan jamoadoshlari, qarindosh- urug’lari, yaqinlarining fikri yanada samaraliroq bo’lishi mumkin. Ta’kidlash lozimki, yakka tartibli profilaktikada jamoatchilik fikridan foydalanish qonunchilikning ijtimoiy voqelik talablariga javob beradi va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi hamda muayyan amaliy ahamiyat kasb etadi 5 . Yordam ko’rsatish – profilaktika qilinayotgan shaxsni ish bilan ta’minlash, maishiy muammolarini hal etish, o’qishga kirib olishi, bo’sh vaqtlarini band etish, ijtimoiy-foydali aloqalarini tiklab olishida yordam ko’rsatishdan iborat. Jazoni o’tash joylaridan qaytgan shaxslarni ish va maishiy turmushda moslashib olishlari qiyin kechadi, profilaktika xodimi bunday shaxslarning korxona va muassasalarga ishga joylashishida ko’maklashadi, ishga qabul qilish asosiz ravishda rad etilganda korxona va muassasalar ma’muriyatiga nisbatan ta’sir choralarini ko’radi. 5 Qarang: Худойбердиев А . Ижтимоий фикрнинг жамият ҳаётини либераллаштиришдаги аҳамияти // Ўзбекистон Республикаси Суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштиришнинг асосий йўналишлари: Халқаро илмий- амалий конференция материаллари. –Т., 2007. – 107-б.

Yakka tartibdagi profilaktikaning subyektlari va obyektlari. Yuqorida ta’kidlanganidek, jinoyatlarning yakka tartibdagi profilaktik choralari doimo jamiyatning muayyan a’zosiga qaratilgan bo’ladi, ya’ni aholining ijtimoiy ta’sirga muhtoj qatlamiga mansub shaxslar bilan profilaktiktarbiyaviy ishlar amalga oshiriladi. Yakka tartibdagi profilaktik choralarning bevosita ijrochilari qo’yidagilar hisoblanadi: – fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari; – yarashtirish komissiyalari; – xotin-qizlar qo’mitalari; – davlat korxona, muassasalari rahbarlari, xodimlari, jamoat tashkilotlarining a’zolari, jinoyatlar profilaktikasini o’z ijtimoiy burchi sifatida amalga oshiradigan fuqarolar tashkil qiladi. Profilaktik ta’sirni yo’lga qo’ya oladigan tarbiyachi ijobiy natijalarga erisha oladi. E’tiborli tomoni shundaki, shakllanib borayotgan shaxs bilan psixologik umumiylik o’rnatish, bunday umumiylikni topish uchun turli vositalardan foydalanish muhimdir. Muntazam ravishda spirtli ichimliklarni suiiste’mol qiladigan va shu asosda oilada janjal qo’zg’atadigan shaxs ham, manfaatparastlikka moyil bo’lgan va ishlab chiqarishdagi mayda o’g’riliklar evaziga o’z ehtiyojlarini qondirishdan tonmaydigan shaxslar ham profilaktik ta’sir choralariga muhtojdir. Ushbu vaziyatda oldimizda har ikkovidan ham jinoyat sodir etishlarini kutish mumkin bo’lgan ikki qarama-qarshi tipdagi profilaktika qilinuvchilar turganligi aniq. Shu nuqtai nazardan , ularga nisbatan qo ’ llaniladigan profilaktik ta ’ sir choralari ham turlicha bo ’ lishi kerak . Ta ’ kidlash joizki , profilaktik choralarni individuallash - tirish , profilaktik ta ’ sir ko ’ rsatilishi lozim bo ’ lgan shaxslarni aniqlash singari , xulqatvorni prognozlash ( bashorat qilish ) asosiga quriladi . Masalan, ilgari firibgarlik harakatlari sodir etgan shaxslar bunday harakatlarni yana sodir etishga juda moyil ekanliklari aniqlangan. O’g’irlik qilganligi uchun sudlangan shaxs ushbu jinoyatni yana sodir etishi ehtimoli juda yuqori. Jinoyatlar profilaktikasi subyektlari bunday qonuniyatni

bilib, o’z faoliyatini «umuman» emas, balki muayyan qilmishlarning oldini olishga qaratishlari kerak. Jinoyatlarning yakka tartibdagi profilaktikasi choralari qanday vazifalarni bajarishga qaratilganligi va ularning mazmuni bo’yicha uch toifaga bo’linishi mumkin: • axborot choralari; • ta’sir choralari;  nazorat choralari. Axborot choralariga profilaktik ta’sir ko’rsatilishi kerak bo’lgan shaxslarni aniqlash hamda ular bilan ishlashni to’g’ri yo’lga qo’yish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashga qaratilgan choralar kiradi. Ta’sir choralari yakka tartibdagi profilaktikaning o’zagini tashkil qiladi, aynan ular profilaktika qilinayotgan shaxs ijtimoiylashuvidagi nuqsonlarni bartaraf etish va bu bilan uni jinoyat sodir etishdan to’xtatib qolishga qaratilgan. Nazorat choralarining vazifasi ta’sir choralari qanday natija berganligini aniqlash va shunga ko’ra ko’rsatilgan profilaktik choralarni yetarli deb topish yoxud qo’shimcha ta’sir choralarini belgilashdan iborat. Har uchala toifa choralari o’zaro aloqador va bir-biriga chambarchas bog’liq. Jinoyatlarning yakka tartibdagi profilaktikasi o’tkazilishi lozim bo’lgan shaxslarni aniqlamay va har tomonlama o’rganmay bunday ta’sir ko’rsatilishini rejalashtirish va amalga oshirish samara bermaydi. Shuningdek, ta’sir choralarining samaradorligini nazorat qilmay ushbu choralarni o’zgartirib ham, profilaktika qilinayotgan shaxs haqidagi mavjud ma’lumotlarni chuqur tahlil etib ham bo’lmaydi Jinoyatlarning oldini olish ishlari ikki tomonlama – umumijtimoiy hamda kriminologik, ya’ni maxsus tashkil etilgan tadbirlar orqali olib boriladi. Yakka tartibdagi huquqbuzarliklarning oldini olishda va shaxslarga psixologik-pedagogik ta’sir etishda tarbiya obyekti doimo shaxslar, ularning ongi, psixologiyasi, sezgisi va axloqi bo’ladi. Boshqacha aytganda, ichki ishlar organlari xodimlarining tarbiya obyekti alohida shaxslar, bir guruh shaxslar, mehnat jamoalari, oilalar bo’lishi mumkin. Shu o’rinda aytish mumkinki, qadim-

qadimdan tarbiyachilar o’rtasida tarbiyaviy ish olib bormoqchi bo’lsang, eng avvalo, kimga tarbiyaviy ta’sir etasan – o’shani bilishing kerak, degan fikr mavjud. Ushbu fikr juda to’g’ri bo’lib, haligacha o’z dolzarbligini yo’qotmagan. O’tkazilgan profilaktik tadbirlarning natijalarini, birinchidan, shaxsning ijtimoiy turmushida ijobiy o’zgarishlarning yuzaga kelishida; ikkinchidan, uning ijtimoiy faolligida; uchinchidan, shaxsning o’zi doimo faol bo’lib, boshqalarni ham faollikka jalb etishida ko’rish mumkin. Jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlari mazmuni bo’yicha iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, demografik, tashkiliy-boshqaruv, huquqiyma’naviy, tarbiyaviy, mahalliy hamda muayyan obyektda amalga oshiriladigan chora- tadbirlarga, ta’sir qilish mexanizmi bo’yicha jinoyatlarning sabab va sharoitlarini bartaraf qiluvchi, ularni zararsizlantiruvchi, kuchsizlantiruvchi, ularga to’sqinlik qiluvchi, qarshilik ko’rsatuvchi choralarga ajratiladi. Maxsus tartibda jinoyatlarning oldini olish jinoyatchilikning oldini olishning maxsus subyektlari tomonidan alohida turdagi jinoyatlarning sabab va sharoitlarini, ular bilan bog’liq bo’lgan boshqa determinantlarni aniqlash va ularni bartaraf qilish, ta’sirini yo’qotish, kuchsizlantirishga hamda jinoyat sodir qilishga moyil bo’lgan alohida ijtimoiy guruhga mansub shaxslarga qaratilgan chora- tadbirlarni amalga oshirishdir. Umumiy profilaktika deganda, jamiyatga zid g’ayriijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo’ladigan turli voqea, hodisa, jarayon va holatlarning oldini olish, ularni cheklash, ta’sir etishini kuchsizlantirishga qaratilgan profilaktik faoliyat tushuniladi. Jinoyatlarning umumiy profilaktikasi quyidagi usullarda amalga oshiriladi: – ijtimoiy, siyosiy, huquqiy mazmundagi tashviqot-targ’ibot ishlarini olib borish (mahalla fuqarolar yig’inida, yarashtirish komissiyalari, xotinqizlar qo’mitalari, mahallaning diniy, ma’rifiy, tarbiyaviy axloqiy ishlar bo’yicha maslahatchisi bilan); – ommaviy axborot vositalari orqali (gazeta, jurnallar, radio, televideniye) jinoyatlarning oldini olish mazmundagi chiqishlar qilish;

– turli televiktorinalar tashkil etish; – diniy mazmundagi turli yig’inlar tashkil etish (amru ma’ruf, ya’ni diniy ekstremistik oqimga mansub shaxslarga tarbiyaviy ta’sir chorasi sifatida). Jinoyatlarning umumiy profilaktikasi yozma, og’zaki, ko’rgazmali shakllarda bo’ladi. Jinoyatlarning umumiy profilaktikasini amalga oshirishda hamkorlik alohida ahamiyat kasb etadi. Hamkorlik turli darajada va doirada olib boriladi. Umumiy profilaktika usullarini kriminogen omillarga ta’sir etish doirasiga qarab iqtisodiy, tashkiliy, g’oyaviy, huquqiy, ma’muriy, kriminologik axborot sohalariga bo’lish mumkin. Shuningdek, umumiy profilaktika alohida jinoyatlar toifasi yoki alohida guruhdagi kriminogen omillarni oldini olishga yo’naltirilgan ichki xususiyatlarga ham ega. G’oyaviy-mafkuraviy usullar orqali jinoyatchilikning oldini olishda asosiy e’tibor g’oyaviy-mafkuraviy ishlarni samarasini oshirishga qaratiladi. Bugungi kunda mafkura maydonlaridagi raqobat va mamlakatimizdagi hayotiy tajribalar natijasiga tayanib aytish mumkinki, mafkuraviy bo’shliqning paydo bo’lishi jamiyatda salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradigan asosiy sabablardan biridir (Yoshlarimizni turli xil ekstremistik oqimlarga kirib ketishi, bu oqimlar ta’siri ostida jinoyatlar sodiri etishi). Umumiy profilaktikada mafkuraviy usul asosini murabbiylik, mehnat, estetik, g’oyaviy va huquqiy tarbiya tashkil etadi. Umumiy tartibda jinoyatlarni profilaktika qilishda jamoatchilikni jalb etish alohida o’rin egallaydi. Jamoatchilik vakillari, «Mahalla posboni» jamoat tuzilmalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, qolaversa, keng ommadan jinoyatlar, ularni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlar haqida ma’lumotlar olinganda ichki ishlar organlari xodimlari tomonidan bu ma’lumotlar o’rganib chiqilishi va o’z vaqtida zarur choralar ko’rilishi kerak. Ta’kidlab o’tish joizki, bugungi kunda «Mahalla posbon»lari va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarining jinoyatlarni umumiy profilaktika qilishda roli oshib bormoqda

Umumiy profilaktika samaradorligini oshirish va uni baholashda hududlardagi tezkor vaziyatlarni tahlil etish yaxshi samara beradi. Tahlil natijalariga ko’ra, qaysi jinoyat turlari hududda ko’payganligi, kunning qaysi vaqti va qaysi joylarda sodir etilishi, jinoyatga daxldor shaxslar, ularning yoshlari, ijtimoiy kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan zarur va foydali ma’lumotlar aniqlanadi. Bu ma’lumotlardan to’g’ri foydalanish esa ishdagi xato va kamchiliklarni bartaraf etish hamda jinoyatchilikning oldini olishdagi profilaktik tadbirlar samaradorligini oshirish imkoniyatini yaratadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlashning pedagogik jihatlari va oilaviy notinchliklarning oldini olish

Salbiy ijtimoiy hodisalarning oldini olish faoliyatining pedagogik asoslari

Soliq nazoratini tezkor shaklda yuritish tartibi

Jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash

Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari