Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari

Загружено в:

18.08.2023

Скачано:

0

Размер:

52.8076171875 KB

Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari REJA: 1. Iqtisodiy hisobotni tuzishda milliy va xalqaro standartlarning Iqtisodiy hisobot mazmuniga ta’siri. 2. Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari (davriy oraliqdagi qiyosiylik, turli korxonalar о‘rtasidagi qiyosiylik, axborot operativligi muammolari). 3. Auditor xulosalarini kо‘rib chiqish. Auditdan о‘tkazilmagan hisobotlar.

Iqtisodiy hisobotni tuzishda milliy va xalqaro standartlarning Iqtisodiy hisobot mazmuniga ta’siri Mamlakatimizning xalqaro hamjamiyatga integratsiyalashuvi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning faollashuvi, chet el investitsiyalarining mamlakatimiz iqtisodiyotiga keng jalb etilishi xо‘jalik yurituvchi subyektlarga buxgalteriya hisobini yuritish va Iqtisodiy hisobot tuzishni ham jahon standartlari talablariga javob beradigan darajada tashkil etish talabini qо‘ymoqda. Bu esa, Iqtisodiy hisobotning xalqaro standartlariga tayanilgan, «Buxgalteriya hisobi tо‘g‘risida»gi Qonun va boshqa meyoriy hujjatlarga asoslangan. Buxgalteriya hisobining milliy standart (BHMS) larini ishlab chiqish zaruriyatini paydo qiladi. Ushbu standartlar buxgalteriya hisobi shakllari va usullarini tanlashda korxonalarning mustaqilligini ta’minlaydi. 1. jadval О‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Buxgalteriya hisobi milliy standartlari rо‘yxati№ Standartning nomi Kuchga kirgan sanasi BHMS 0 Iqtisodiy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asos 1998 yil 24 avgust BHMS 1 Hisob siyosati va Iqtisodiy hisobot 1998 yil 24 avgust BHMS 2 Asosiy xо‘jalik faoliyatidan tushgan daromadlar 1998 yil 4 sentabr BHMS 3 Iqtisodiy natijalar tо‘g‘risidagi hisobot 1998 yil 4 sentabr BHMS 4 Tovar-moddiy zahiralar 1998 yil 28 avgust BHMS 5 Asosiy vositalar 2004 yil30 yanvar BHMS 6 Ijara hisobi 2004 yil2 iyul BHMS 7 Nomoddiy aktivlar 2005 yil7 iyul BHMS 8 Jamlangan Iqtisodiy hisobotlar va shо‘ba xо‘jalik jamiyatlariga sarmoyalarni hisobga olish 1999 yil 26 oktabr BHMS 9 Puloqimitо‘g‘risidagihisobot 1998 yil 6 yanvar BHMS 10 Davlat subsidiyalarining hisobi va davlat yordami bо‘yicha kо‘rsatiladigan ma’lumotlar 1998 yil 13 dekabr BHMS 11 Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga xarajatlar 1998 yil 6 yanvar BHMS 12 Iqtisodiy investitsiyalarni hisobga olish 1999 yil 26 yanvar BHMS 14 Xususiy kapital tо‘g‘risida hisobot 2004 y 17 aprel BHMS 15 Buxgalteriya balansi 2003 y. 20 mart BHMS 16 Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyingi xо‘jalik faoliyatining nazarda tutilmagan holatlari va yuz beradigan hodisalari 1999 yil 1 yanvar BHMS 17 Kapital qurilishga oid pudrat shartnomalari 1999 yil 1 yanvardan BHMS 19 Inventarlashni tashkil etish va о‘tkazish 1999 yil 2 noyabr

BHMS 20 Kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan soddalashtirilgan tartibda hisob yuritish va hisobotlar tuzish tо‘g‘risida 2000 yil 24 yanvar BHMS 21 Xо‘jalikyurituvchisubyektlarIqtisodiy- xо‘jalikfaoliyatiningbuxgalteriyahisobischyotlarirejasivauni qо‘llashbо‘yichayо‘riqnoma 2002 yil 23 oktabr BHMS 22 Chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi 2004 y. 31 may BHMS 23 Qayta tashkil etishni amalga oshirishda Iqtisodiy hisobotni shakllantirish 2005 yil 7 iyul BHMS 24 Qarzlar bо‘yicha xarajatlar hisobi 2009 yil 28 avgust Ma’lumki, har bir mamlakatning о‘ziga xos hisob tizimi va hisobot tuzish usullari mavjud. Lekin kapitalning bir necha mamlakatlar miqyosida faoliyat kо‘rsata boshlashi natijasida xalqaro hisob standartlarini ishlab chiqish zaruriyati paydo bо‘ldi. Ushbu masalani hal qilish va yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish maqsadida 1973 yilda Iqtisodiy hisobotning xalqaro standartlari bо‘yicha qо‘mita tashkil etilib, qо‘mita tomonidan 2011 yil 21 fevral holatiga “Iqtisodiy hisobotning xalqaro standarti” nomli 36 ta xalqaro standarti ishlab chiqilgan. Bundan tashqari yuqoridagi standartlarga 18 nomdagi tushuntirishlar hamda 11 nomdagi izohlar ishlab chiqilgan. Xalqaro standartlarda belgilangan qoidalar tavsiyaviy tavsifga ega bо‘lib hisoblanadi. О‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti rahbarlik qilish, buxgalteriya hisobining milliy standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash Moliya vazirligi zimmasiga yuklangan. Moliya vazirligi buxgalteriya hisobini tashkil etish va Iqtisodiy hisobot tuzishda ularni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish yо‘nalishida ishlar olib bormoqda. О‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan bugungi kungacha 0 dan 24-songacha bо‘lgan buxgalteriya hisobining milliy standartlari ishlab chiqilib tasdiqlangan. Ularda hisob yuritishning asosiy tamoyillari va qoidalari mujassamlashgan shu vaqtgacha tasdiqlangan va amaliyotda qо‘llanilayotgan buxgalteriya hisobi standartlari quyidagilar. 2. jadval MHXS va ularning amal qilishi № MHXS nomlanishi Qabul qilingan sanasi

MHXS 1 Iqtisodiy hisobotni takdim etish 01.01.75 y. MHXS 2 Tovar-moddiy zahiralar 01.01.76 y. MHXS 3 Konsolidatsiyalashgan Iqtisodiy hisobot 01.01.77 y. MHXS 4 Amortizatsiya hisobi 01.01.77 y. MHXS 5 Iqtisodiy hisobotda tegishli axborotlarni ochib berish 01.01.77 y. MHXS 6 Narx о‘zgarishlarining hisob va hisobotga ta’siri 01.01.78 y. MHXS 7 Pul oqimlari tо‘g‘risidagi hisobot 01.01.79 y. MHXS 8 Hisob siyosatlari, hisoblab chiqilgan baholardagi о‘zgarishlar va xatolar 01.01.79 y. MHXS 9 Izlanishlar va ishlanmalar bо‘yicha xarajatlar 01.01.80 y. MHXS 10 Hisobot davridan keyingi hodisalar 01.01.80 y. MHXS 11 Qurilish shartnomalari 01.01.80 y. MHXS 12 Foyda soliqlari 01.01.81 y. MHXS 13 Aylanma mablag‘lar va qisqa muddatli passivlar haqida hisobotni takdim etish. 01.01.81 y. MHXS 14 Segmentar hisobot 01.01.83 y.

MHXS 15 Baho о‘zgarishlari ta’siriniaks ettiruvchi axborot 01.01.83 y. MHXS 16 Asosiy vositalar 01.01.83 y. MHXS 17 Ijara 01.01.83 y. MHXS 18 Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad 01.01.84 y. MHXS 19 Xodimlarni daromadlari 01.01.85 y. MHXS 20 Davlat grantlarini hisobga olish va davlat yordami tо‘g‘risida ma’lumotlarni ochib berish 01.01.84 y. MHXS 21 Valyuta kurslaridagi о‘zgarishlarning ta’sirlari 01.01.85 y. MHXS 22 Kompaniyalarni birlashtirish 01.01.85 y. MHXS 23 Qarz bо‘yicha xarajatlar 01.01.86 y. MHXS 24 О‘zaro bog‘liq tomonlar tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni ochib berish 01.01.86 y. MHXS 25 Investitsiya hisobi 01.01.87 y. MHXS 26 Pension tizimlar bо‘yicha buxgalteriya hisobi va hisobot 01.01.88 y. MHXS 27 Alohida Iqtisodiy hisobotlar 01.01.90 y. MHXS 28 Qaram tadbirkorlik subyektlaridagi va qо‘shma korxonalardagi investitsiyalar 01.01.90 y. MSFO 29 Giperinflyatsiyali iqtisodiyotlarda Iqtisodiy hisobot berish 01.01.90 y. MHXS 30 Banklar va boshqa moliya institutlari Iqtisodiy hisobotlari ma’lumotlarini ochib berish 01.01.91 y. MHXS 31- 01.01.92 y. MHXS 32 Iqtisodiy instrumentlar: ma’lumotni ochib berish va taqdim etish 01.01.96 y. MHXS 33 Bir aksiyaga tо‘g‘ri keladigan foyda 01.01.98 y. MHXS Oraliq Iqtisodiy hisobotlar 01.01.99 y.

34 MHXS 35 Tugatilayotganda Iqtisodiy hisobot 01.01.99 y. MHXS 36 Aktivlarning qadrsizlanishi 01.07.99 y. MHXS 37 Rezervlar, shartli majburiyatlar va shartli aktivlar 01.07.99 y. MHXS 38 Nomoddiy aktiv 01.07.99 y. MHXS 39 Iqtisodiy instrumentlar: tan olish va baholash 01.01.01 y. MHXS 40 Investitsion mulk 01.01.01 y. MHXS 41 Qishloq xо‘jaligida hisob 01.01.02 y. О‘zbekiston Respublikasining xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga о‘tish bо‘yicha qator tadbirlar majmui amalga oshirib kelinmoqda. Iqtisodiy hisobotlarni xalqaro standartlarga transformatsiyalash. Transformatsiya latincha transformatio cо‘zidan olingan bо‘lib, о‘zgartirish, qayta tashkil etish degan ma’noni anglatadi. Buxgalteriya hisobida transformatsiya deganda mamlakatimizda amal qilingan qonunchilikka muvofiq hisob tizimidagi qoidalar, tamoyillar, usul va uslublarni hamda axborotlarni boshqa mamlakat yoki xalqaro qoidalariga muvofiqlashtirgan holda aylantirishga aytiladi. Iqtisodiy hisobot transformatsiyasi – bu hisobot sanasi holati bо‘yicha buxgalteriya hisobining milliy standartlari asosida tuzilgan hisobot komponentlari moddalarini Iqtisodiy hisobotning xalqaro standartlari qoidalariga muvofiq holda qayta guruhlashtirish, ularning moddalarini qayta tan olish, qayta baholash, tuzatishlar kiritish va qayta ochiqlashlar asosida MHXSlari hisobotlari axborotlarining yangi tizimiga ag‘darish va qayta tashkil qilish jarayoni tushuniladi.

Iqtisodiy Hisobotning Xalqaro Standartlari (MHXS) qо‘llanilishi majburiy xarakterdagi hujjat emas, u tavsiyanoma xarakteriga ega. Unda milliy standartlaridagi kabi korxonalar taqdim etishi shart bо‘lgan Iqtisodiy hisobot shakllarini belgilamaydi. MHXSlari Iqtisodiy hisobotning asosiy komponentlari va ularda aks ettiriladigan minimal axborotlar tarkibini belgilaydi. MHXSlarini qо‘llash xо‘jalik yurituvchi subyektining mutlaq vakolatidagi masaladir. MHXSlariga о‘tish yoki BHMSlari asosida tuzilgan MHXSlari asosida Iqtisodiy hisobot tuzish quyidagi imkoniyatlarni yaratiladi: 1 MHXSlariga о‘tish yoki BHMSlari asosida tuzilgan MHXSlari asosida Iqtisodiy hisobottuzish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: xо‘jalik yurituvchi subyekti faoliyati natijalarining shaffofligini oshiradi; axborot foydalanuvchilarda bitta xо‘jalik yurituvchi subyekti doirasida Iqtisodiy kо‘rsatkichlarni davrlar bо‘yicha hamda bir nechta xil xо‘jalik yurituvchi subyektlar bо‘yicha esa taalluqli kо‘rsatkichlarni bir-biriga solishtirib, tahlil о‘tkazish imkoniyati tug‘iladi; kreditorlar, aksiyadorlar, kredit beruvchi tashkilotlarda kompaniyaga ishonch oshadi va yuqori ishonch bilan xо‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatiga pul qо‘yadi, xо‘jalik yurituvchi subyektning kredit olish imkoniyati kengayadi; xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va xorijiy investorlar bilan hamkorlik yuksaladi; dunyo bozorlariga chiqish, xomashyo, valyuta, mehnat birjalariga, xalqaro kapital bozoriga chiqish imkoniyatlari tug‘iladi; kompaniya menejerlariga boshqaruv qarorlarini qabul qilishlari uchun ishonchli, obyektiv, uyg‘un hamda о‘z vaqtida tizimlashgan Iqtisodiy axborotlarni olish imkoniyatlari yuzaga keladi; xо‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini byudjetlashtirish, rejalashtirish va strategik rivojlanishini baholashda zarur axborotlar ta’min etiladi; xо‘jalik yurituvchi subyekt boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish, xо‘jalik yurituvchi subyekt raqobatbardoshligini oshirish, mahsulot sifatini oshirish va eksport salohiyatini yuksaltirishga erishiladi; xо‘jalik yurituvchi subyektlarda korrupsiya elementlari, suiste’mollik qilish, soliq obyektlarini yashirish, talon-taroj qilish, mahalliychilik, xо‘jasizlik, bankrotlik holatiga olib kelish holatlari barham topadi; mehnatni rag‘batlantirish tizimi tubdan yaxshilanadi, moddiy manfaatdorlik oshadi, kuchli

nazorat tizimi о‘rnatiladi; ma’naviy muhit barqarorlashadi; xodimlarda ishiga, xо‘jalik yurituvchi subyektiga va vataniga sodiqlik xislatlari bir-biriga uyg‘unlashadi; xodimlarda о‘z ustida ishlash va malakasini muntazam oshirish imkoniyatlari tug‘iladi; professionallikka qiziqish va harakat kuchayadi. MHXSlariga istalgan paytda, tayyorgarliksiz, tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri о‘tibbо‘lmaydi. Agarda tayyorgarliksiz Iqtisodiy hisobot MHXSlar bо‘yicha transformatsiya qilingan taqdirda ham kutilgan natijani bermaydi. Shu bois, MHXSlarni birinchi marta qо‘llashda yoki milliy standartlar asosida tuzilgan Iqtisodiy hisobotni transformatsiya qilishdan oldin muhit, shart- sharoit va ma’lum tayyorganlik ishlari olib borilishi shart. Bu boradi mamlakatda moliya, pul-kredit, soliq, mehnat qonunchiligi dunyo standartlariga uyg‘un bо‘lishi, milliy valyutaning erkin konvertatsiyalanishiga erishish,yuqori inflyatsiya darajasi bо‘lmasligi, buxgalteriya hisobining milliy standartlari MHXSlariga uyg‘un bо‘lishini, buxgalteriya hisobini yuritish va Iqtisodiy hisobotni tuzish va taqdim etishda meyoriy-huquqiy hujjatlar, nizomlar, yо‘riqnomalar va qoidalar ham bosqichma- bosqich xalqaro standartlarga moslashtirilshi, professional buxgalterlar institutini tashkil etish, sertifikatli buxgalter va auditorlarning professional malakasini oshirish, SAR va CIPA sertifikatlarining keng joriy qilish, buxgalterlarning chet ellarda malaka oshirishini, chet tillarini о‘rganishi (IELTS), amaliyotchi buxgalterlarda xalqaro dasturlarda ishlash kо‘nikmalarini shakllantirish, kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni yо‘lga qо‘yish, moddiy rag‘batlantirish tizimi, etika qoidalarinibelgilash, hisob siyosatini mukammallashtirish, xalqaro standart talablariga muvofiq ishchi schetlar rejasini ishlab chiqishga erishish, buxgalteriya hisobi va Iqtisodiy hisobotni maxsus dasturlar asosida yuritilishini takomillashtirish lozim. Transformatsiya jarayonining asosiy muhim qoidalari: - MHXSlari bо‘yicha hisob yuritish har bir kompaniyaning mustaqil hal qiladigan ishi, uning zarurligini va unga о‘tishni mustaqil belgilaydi;

- MHXSlari majburiy emas, ushbu hujjat faqat harakat qilishga turtki beradi; - MHXSlarida bо‘yicha hisob yuritishda iqtisodiy mazmunning shakldan ustunligi amal qiladi; - MHXSlari adolatli baholashga ustuvor ahamiyatni qaratadi; - MHXSlari bо‘yicha hisob yuritish usulini (transformatsiya yoki parallel hisob yuritish) tanlash kompaniyaning ichki ishi; - transformatsiyaning yagona algoritmi va ketma-ketligi yо‘q; - transformatsiyaga har bir holatda individual yondashiladi; - transformatsiya murakkab jarayon, professional yondashuvni talab qiladi; - transformatsiyaning metodikasi va bosqichlari mustaqil belgilanadi; - reklassifikatsiya, qayta baholash, korrektirovka provodkalari transformatsiyaning asosiy usullaridir. Birinchidan, milliy standartlar bо‘yicha tayyorlangan Iqtisodiy hisobot komponentlari, shuningdek balans, foyda va zararlar va boshqa hisobot moddalarining kengaytmalari aks ettirilgan analitik hisob ma’lumotlari, kerak bо‘lsa boshlang‘ich hujjatlarni tayyorlash lozim. Ikkinchidan, aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapital elementlarini qayta klassifikatsiyalash, qaytadan baholash о‘tkazish. Foyda va zararlar tо‘g‘risidagi hisobotda ham har bir tegishli moddani xalqaro standartlarga mos holda qayta klassifikatsiya qilish va baholash. Xuddi shuningdek, boshqa hisobot moddalarini ham birma-bir xalqaro standartlar talablariga muvofiqlashtirish choralarini ishlab chiqish kerak. Uchinchidan, MHXSlari darajasiga yetkazish uchun tegishli tо‘g‘irlashlar kiritish, qо‘shimcha provodkalar jadvalini ishlab chiqish kerak. Tо‘rtinchidan, tegishli tо‘g‘irlashlar buxgalteriya provodkalari yordamida kiritilgandan keyin MHXSlari talablariga muvofiq keladigan hisobotni tuzish. Beshinchidan, MHXSlariga о‘tishda atamalardan tо‘g‘ri foydalanish muhim rol о‘ynaydi. Milliy standartlar asosida tuzilgan hisobotlardagi atamalar,

kо‘rsatkichlarning nomlanishi, ularning qisqarmasini xalqaro standartlarga mos keladigan atamalarga о‘tkazish lozim. Agarda kо‘rsatkich qayta guruhlanish, baholash asosida qiymati xalqaro standartlarga muvofiq kelsada uning nomlanishi muvofiq bо‘lmasa, uni о‘qish qiyinlashadi, chalkashliklarga olib keladi. Shu bois, atamalar tizimini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish lozim bо‘ladi. Milliy standartlar asosida tuzilgan Iqtisodiy hisobotlarni xalqaro standartlar asosida tuzilgan Iqtisodiy hisobotga transformatsiya qilishning yagona metodologiyasi mavjud emas. Har bir korxona о‘zining Iqtisodiy- xо‘jalik faoliyati xususiyati, resursi va xodimlarining professional darajasidan kelib chiqib transformatsiya jarayoni metodologiyasini ishlab chiqishi maqsadga muvofiq. Iqtisodiy hisobot transformatsiyasini amalga oshirish uchun quyidagi shart-sharoitlar mavjud bо‘lishi kerak: • kompaniyada MHXSlari bо‘yicha tuzilgan Iqtisodiy hisobotiga zaruriyat bо‘lishi kerak. • milliy standartlar asosida tayyorlangan Iqtisodiy hisobot obyektiv, ishonchli, uyg‘un va buxgalteriya hisobi tо‘g‘risidagi qonun va О‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartlariga tо‘liq muvofiq kelishi kerak. • korxonaning zamonaviy menejment, boshqaruv tizimi mavjud bо‘lishi • kompaniya barqaror Iqtisodiy holatga ega bо‘lishi kerak. • kompaniyada MHXSlarini biladigan, buxgalteriya hisobi va Iqtisodiy • hisobot sohasida chuqur professional tayyorgarlikka ega bо‘lgan, iqtisodiy matematikani qо‘llay oladigan mutaxassislarga ega bо‘lishi kerak Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari (davriy oraliqdagi qiyosiylik, turli korxonalar о‘rtasidagi qiyosiylik, axborot operativligi muammolari) Iqtisodiy tahlil yuzasidan mahalliy va xorijiy mualliflar tomonidan chop etilgan adabiyotlar soni shu darajada kо‘pki ularni о‘rganish asosida bitta xulosaga kelish mumkin, ya’ni xо‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyat samaradorligi va

uning natijaviyligini baholash doimo keng qiziquvchilar (menejerlar, mulk egalari va kontragentlar) e’tiboridagi muhim masalalardan biri bо‘lgan. Iqtisodiy holat va undagi о‘zgarishlarni tahlil etish orqali nafaqat bо‘lib о‘tgan jarayonlarning samaradorligi va natijaviyligiga balki ularning kelgusidagi kutilishlari ham bashorat qilinadi 2 . Bu esa raqobatdosh iqtisodiyot sharoitida yanada muhim ahamiyat kasb etadi. Xо‘jalik yurituvchi subyektlar Iqtisodiy holati va undagi о‘zgarishlarni baholash, tahlil etishda О‘zbekiston va xorij amaliyotining о‘xshash jihatlari juda kо‘p. Chunki global iqtisodiyot barcha davlatlarning hisob, audit va tahlil tizimida ham yagonalashuvni talab etadi. Xuddi shu sababli ham buxgalteriya hisobi va auditning, Iqtisodiy hisobotlarni xalqaro standartlari ishlab chiqilgan va amal etilmoqda. YA’ni, xalqaro iqtisodiy aloqalarning yagona “biznes tili” rasmiy jihatdan shakllangan. Shu sababli ham, bozor iqtisodiyoti qonun qoidalari asosida rivojlanuvchi barcha davlatlarda Iqtisodiy holat va undagi о‘zgarishlarni tahlil etish tashkiliy, uslubiy jihatdan farq qilsa ham mazmun jihatdan bir hilda yuritiladi. Iqtisodiy holat tahlilining asosiy farqli jihatlarni xо‘jalik yuritish shart- sharoitlarining turlichaligida, buxgalteriya hisobotlari va ularni tuzish qoidalarida, uslubiy jihatlarda shuningdek kо‘proq nazariy asoslardagi kо‘rish mumkin. Shuningdek, xо‘jalik yuritishning shart-sharoitlari yuzasidan juda kо‘p farqli jihatlarni kuzatish mumkin. Bu birinchi navbatda, tizimning iqtisodiy rivojlanishi va boshqaruvning farqli jihatlari bilan xarakterlanadi 3 . Xо‘jalik yuritishning farqli jihatlari albatta axborot oqimini shakllantirishning amaldagi holatiga ham sezilarli ta’sir etadi. Bitta, xо‘jalik yurituvchi subyektlarni yirik, о‘rta va kichik biznes subyektlari qatoriga kiritishning о‘zi ham davlatlar о‘rtasida tubdan farq qiladi. Rivojlangan davlatlarda buxgalterlarning bosh vazifasi korxonaning davlat oldidagi axborot majburiyatlarini (Iqtisodiy, soliq, bojxona, statistik hisobotlar orqali) hal etishga emas balki birinchi navbatda mulk egasi va

menejerlarning samarali boshqaruvini ta’minlashga qaratilgan vazifalarni hal etib berishga qaratilgan. Iqtisodiy tahlil etishdagi о‘xshash jihatlarni buxgalteriya hisobining muhim tamoyili bо‘lgan mazmunning shakldan ustunligi tamoyili bilan izohlash mumkin. Rivojlangan davlatlar Iqtisodiy hisobotlari bilan О‘zbekistondagi xо‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan Iqtisodiy hisobot shakllari soni va ularning nomlanishi yuzasidan farq kuzatilmaydi. Amalda tuziladigan va taqdim etiladigan Iqtisodiy hisobotning asosiy shakli “Buxgalteriya balansi” (1-shakl) rasmiy tuzilishi va mazmun bо‘yicha xorij amaliyotidan tubdan farq qilmaydi. Juda kо‘p mualliflar xо‘jalik subyektlari Iqtisodiy holatiga baho berishning muhim manbasi bо‘lgan buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishini belgilashda aktivlarning likvidlik darajasi bо‘yicha qayta tarkiblanishi va qiziquvchilarning keng qatlami uchun ham tushunarli bо‘lishi lozimligini qayd etadilar 4 . Iqtisodiy holat tahlilining uslubiy jihatlarida ham ayrim farqlanishlar kuzatiladi. Lekin aksariyat hollarda ularning bir xilligini kuzatish mumkin. О‘zbekiston va xorij amaliyotida ham Iqtisodiy holatni baholashda quyidagi tarkib kо‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi: a. Likvidlik kо‘rsatkichlari. Xalqaro amaliyotida ushbu kо‘rsatkichlar tizimi “liquidity ratios” 5 deb nomlanadi. b. Iqtisodiy barqarorlik kо‘rsatkichlari. Xalqaro amaliyotida ushbu kо‘rsatkichlar tizimi “financial leverage 6 ” deb, ayrim manbalarda “leverage ratios” deb nomlanadi. c. Foyda, rentabellik kо‘rsatkichlari. Xalqaro amaliyotda mazkur kо‘rsatkichlar tizimi “profitability ratios” deb nomlanadi. d. Ish aktivligi kо‘rsatkichlari. Xorij amaliyotida ushbu kо‘rsatkichlar tizimi “efficiency ratios” deb nomlanadi.

Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, О‘zbekiston va xalqaro amaliyotda Iqtisodiy tahlilda keskin farqlanishlar yо‘q. Muammo nimada. Muammo, ularning yagona tizimga solinmaganligi va uslubiy, metodologik asoslar bir biridan farq etishida deyish mumkin. Yana bir muhim jihat, xorij amaliyotida tijorat korxonalari, kompaniyalar kо‘rsatkichlarining bozor qiymatini tahliliga alohida urg‘u beriladi. Mazkur kо‘rsatkichlar qatoriga: sof foydaning muomaladagi aksiyalar soniga nisbati; dividend tо‘lovlarining sof foydadagi salmog‘i; aksiyalarga yillik dividend tо‘lovlarining ularning о‘rtacha bozor qiymatiga nisbati; aksiyaning bozor bahosining va bitta aksiyaga tо‘g‘ri keladigan sof foyda nisbati kо‘rsatkichlari kiritiladi. Mazkur kо‘rsatkichlar asosida firma va kompaniyalarning bozor aktivligi kо‘rsatkichlariga baho beriladi. О‘zbekiston amaliyotida ushbu tahlil turi Iqtisodiy holatni baholash masalalari doirasiga kirmaydi va faoliyat samaradorligining muhim kо‘rsatkichlari siftida alohida о‘rganiladi. Mazkur tahliliy kо‘rsatkichlarlarni aniqlash, qiyosiy о‘rganishning zaruriy jihatlari va ahamiyatligi korxonanalarning moliya bozoridagi ishtiroki hamda aktivligining qay darajadaligi bilan belgilanadi. YA’ni bozor aktivligi kо‘rsatkichlarini baholash orqali investitsion faollik, jozibadorlik kо‘rsatkichlari baholanadi. Xorij tajribasida Iqtisodiy holatni baholashda kо‘pincha yirik va shon- shuxratga ega bо‘lgan firma va kompaniyalar (Coca-Cola, PepsiCola, Adidas va boshqalar) misolida butun tahliliy jarayonlar amalga oshiriladi va yakuniy xulosada mazkur firma, kompaniyalarni joriy holatiga tashxis beriladi va kelgusida kompaniyani rivojlantirish, Iqtisodiy qudratini oshirish yuzasidan muhim starategiyalar beriladi. Korxonalar Iqtisodiy holatini О‘zbekiston amaliyotida kompleks о‘rganish amaliyotiga juda kam hollardagina murojaat qilinadi. Bironta manbada О‘zbekistonning iqtisodida muhim lokomotiv hisoblangan korxonalar (Tog‘-kon metallurgiya kombinatlari, О‘zbekiston temir yо‘llari, О‘zbekiston havo yо‘llari, avtomobilsozlik korxonalari misolidagi) ma’lumotlari asosidagi real tahliliy

xulosalar uchratilmaydi. Kо‘pincha, analitik xisob-kitoblar taxminiy, о‘ylab topilgan manbalar asosida tuzib chiqiladi. Bu farq faqat tahlil obyektlarining real manbalari asosida emas balki yillar kesimidagi dinamik о‘zgarishlarda ham kuzatiladi. Vaxlanki, xorij tahlil amaliyotida firma, kompaniyalarning faoliyat va tarmoq bо‘g‘inlari bо‘yicha farqli jihatlariga ham alohida ahamiyat qaratiladi. Xorij amaliyotidagi yana bir muhim farqli jihatni kо‘rsatkichlarning turlicha nomlanishida (joriy aktivlarning aylanma aktivlar, oborot aktivlar, qisqa muddatli majburiyatlarning joriy majburiyatlar, kreditorlik majburiyatlari deb nomlanishida, uzoq muddatli aktivlarning oborotdan tashqari aktivlar, immobilizatsiya qilingan aktivlar tarzida nomlanishi va h.k.), tarkiblanishida (uzoq muddatli va joriy aktivlar, о‘z mablag‘lari manbasi va majburiyatlar, asosiy faoliyatdan Iqtisodiy natija, operatsion faoliyatdan daromadlar va xarajatlar), aniqlanish tartiblaridagi (yalpi foyda, asosiy faoliyat natijasi, umumxо‘jalik faoliyati natijasi, soliq tо‘loviga qadar foyda, sof foyda, EBIT, EBITDA) farqli jihatlarda kurish mumkin. Shu sababli, chop etiladigan manbalarda kо‘rsatkichlarning hisob-kitoblarida ma’lumotlar real (anik korxona misolidagi)Iqtisodiy hisobotlar va manbalarning xisobotlarning qaysi shakli va satrlaridan olinishi ham aniq kо‘rsatilgan xolda berilmogi lozim. Shu yо‘l bilangina ularning aniqligini va bir xilligini ta’minlash mumkin. Soxada, eng muhim muammolardan hal etishning muhim yо‘li bu Iqtisodiy hosobotlarni shakli va mazmuni bо‘yicha xalqaro normalarga mos keltirishdir. Iqtisodiy hisobotlar va ularning axborotlar bazasini analitik qayta ishlashning kompyuter dasturlarining yaratilmaganligi ham soxaga oid muammolarni biroz chigallashtirmoqda. Bu boradagi ishlar boshlanganiga qaramasdan xaliga qadar litsenziya olingan dasturiy taminotlar yaratilmagan. Iqtisodiy hisobotlarni tahlil etishda qо‘shimcha manbalarga juda kо‘p zaruriyat tug‘iladi. Ularni olinishi, olingan axborotlarning ishonchligi, tezkorligi, aniqligi, asosligi kabi qator muommolarga duch kelinmoqda. Bu jarayonlar

kо‘proq xо‘jalik subyektlarining fond bozori, qimmatli qag‘ozlar bozori, bazor va ish aktivligini baholashda ayniq qiynchiliklar tug‘dirmoqda. Iqtisodiy hisobotlarni tuzish va taqdim etish bо‘yicha eng muhim muammolarda bittasi bu ular bо‘yicha ma’murchilik xarajatlarining xaddan tashqari ortib ketishi bilan bog‘liqdir. Ma’murchilik xarajatlarining hisobi va ularni meyorlash bо‘yicha hech kandar tartiblar va koidalar belgilanmaganligi analitik taxlilchilarning ish unumiga ta’sir qilmoqda. Iqtisodiy xisobotlarni tuzishda xalkaro standartlardagi normalarga amal etishda yagona yondashuvning yukligi, ularni xar bitta xujalik yurituvchi subyekt uziga xos tarzda qо‘llashidagi xilma xilliklar mavjudligi ham utkir muammolardan bittasi xisoblanadi. Shu bilan birgalikda jaxon bazoriga chikishda ularning kay darajada axamiyatli ekanligi iktisodiy jixatdan yetarli darajada asoslanmaganligi xam ushbu soxada ishlarning jadal rivojlanishiga tasir etmokda. Iqtisodiy xisobotlarni tuzish va takdim etish tartiblarida elektron xisobotlarning (Iqtisodiy (buxgalteriya), soliq, statistika, bojxona, banklar xisobotlarining) yagona portalini shakllantirish va tegishli bо‘g‘in buyicha mijozlarning umulashgan axborotlarini olish imkoniyatlari taminlanmagan. Bu esa о‘z navbatida qiyosiy tahlilni amalga oshirishga qiyinchilik tug‘dirmoqda. YA’ni, korxonalar о‘rtasida qiyosiy tahlilni amalga oshirish, metodologik xilma xillik, turlicha xisob-kitoblarga tayanilishi yagona analitik xulosalarga sezilarli ta’sir etmoqda. Inflyatsiya ta’sirini ham albatta chetlab о‘tishning imkoni yо‘q. Bu jixat sondagi о‘zagrishlardan sifat о‘zgarishlarga о‘tish imkonini bermaydi. Inflyatsiya darajasining yuqoriligi kо‘rsatkichlarning qiyosiyligini, о‘zgarishini aniq baholashga imkon bermaydi. Shu sababli ham Iqtisodiy hisobotlarni tuzishda inflsiya, giper inflyatsiya amal etiladigan xalqaro normalarga tayanish lozim. Bu jihat о‘zgarishlardan himoyalanish Iqtisodiy hisobotlarni tuzishning xalqaro standartlarida aniq va yorqin ifodasini topgan.

Auditor xulosalarini kо‘rib chiqish. Auditdan о‘tkazilmagan hisobotlar. Auditorlik xulosasi yuridik kuchga ega bо‘lgan muhim xujjatilardan biridir. Xulosa asosida xо‘jalik yurituvchi subyektlarning bir yillik moliya- xо‘jalik faoliyatiga baho beriladi. Auditorlik xulosasining quyidagi turlari mavjud: Auditorlik xulosasining ikkita turi mavjud: a) ijobiy auditorlik xulosasi; b) salbiy auditorlik xulosasi. Ijobiy auditorlik xulosasida buxgalterlik balansi va Iqtisodiy hisobot kо‘rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. Qoidaga kо‘ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xо‘jalik yurituvchi subyektning Iqtisodiy hisoboti uning Iqtisodiy holati va sodir etilgan moliya- xо‘jalik muomalalarining О‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi degan fikrga kelingan vaqtda tuzilishi lozim. Salbiy auditorlik xulosasi Iqtisodiy hisobot korxonaning Iqtisodiy ahvoli tо‘g‘risida ishonarli ma’lumot bermagan va buxgalterlik hisoboti hamda uning moliya-xо‘jalik faoliyati hisobi amaldagi meyoriy qonunchilik talablariga mos kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi. Bunday xato- kamchiliklar о‘z vaqtida tuzatilmasa Iqtisodiy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg‘itishi mumkin. Tahlilning ishonchli axborot manbalariga egaligini zaruriy kafolati bu birinchi navbatda Iqtisodiy hisobotlarni auditorlik nazoratidan о‘tganligi va xulosalanganligiga bog‘liq. Auditorlik tashkiloti auditorlik tekshiruvi natijalariga kо‘ra hо‘jalik yurituvchi subyektda quyidagilarga baho berishi lozim 7 : - auditorlik faoliyati tо‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq fikr bildirish uchun yetarli va lozim darajadagi dalillar olinganligiga; -alohida-alohida yoki umumiy birgalikda olinganda tuzatilmagan buzib kо‘rsatishlar auditorlik faoliyati tо‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq muhim hisoblanishiga;

-qabul qilingan hisob siyosatining asoslanganligiga va uning buxgalteriya hisobi tо‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga; -Iqtisodiy hisobotda aks ettirilgan axborotning ishonchli, qiyoslanuvchanli, tushunarli va о‘rinli ekanligiga; -Iqtisodiy hisobotning buxgalteriya hisobi va Iqtisodiy hisobotni tuzishga doir normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiqligiga. Auditorlik xulosasi auditorlik tashkilotiningijobiy yoki modifikatsiyalangan fikribilan ifodalanishi mumkin. Xо‘jalik yurituvchi subyektning Iqtisodiy hisoboti barcha muhimlilik munosabatlarida uning Iqtisodiy ahvolini, Iqtisodiy natijalarini haqqoniy aks ettirsa va buxgalteriya hisobi tо‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq kelgan hollardaijobiy fikrbildiriladi. Modifikatsiyalangan fikr quyidagi holatlarda bildiriladi: -olingan auditorlik dalillari asosida umumiy holda kо‘rilayotgan Iqtisodiy hisobot muhim buzib kо‘rsatishlarga ega bо‘lsa; -umumiy holda kо‘rilayotgan Iqtisodiy hisobot muhim buzib kо‘rsatishlarga ega emasligini aniqlash uchun yetarli darajadagi tegishli auditorlik dalillarini olish imkoniyati bо‘lmasa. Auditorlikhisobotining tahliliyqismi auditor (auditorlar) tomonidan bajarilgan ishlar va auditorlik dalillarini olishgaqaratilgan auditorlik amallari bayoninihamdaquyidagilarning tekshirish natijalariniqamrab olishi lozim: qо‘llanilayotganhisob siyosatini; xо‘jalik yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini; buxgalteriyahisobi tizimi va Iqtisodiyhisobot tuzilishini; Iqtisodiy- xо‘jalik faoliyatini amalga oshirishda buxgalteriyahisobi tо‘g‘risidagiqonunhujjatlariga rioya etilishini; soliqlar va boshqa majburiy tо‘lovlarnihisoblash va tо‘lashning tо‘g‘riligini; aktivlar saqlanishining ta’minlanganligini; Iqtisodiy koeffitsiyentlarninghisob-kitobi va uning tahlilini о‘z ichiga oladi. Iqtisodiy koeffitsiyentlarninghisob-kitobi va ularning tahliliquyidagilarni о‘z ichigaqamrab oladi:

-tekshirilgan Iqtisodiyhisobot asosidahisoblangan Iqtisodiy koeffitsiyentlar tahlili; -о‘tkazilgan tahlil natijalaridan kelib chiqib, xо‘jalik yurituvchi subyektning Iqtisodiyholati tо‘g‘risida ma’lumot. Hisob-kitob va tahlil uchun Iqtisodiy koeffitsiyentlarni tanlab olish auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan kelishganholda amalga oshiriladi. Xо‘jalik yurituvchi subyektning Iqtisodiyhisobotida ahamiyatli buzib kо‘rsatishlar mavjud bо‘lsa va ularning xо‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan bartaraf etilmasligi, Iqtisodiyhisobotdan foydalanuvchilarni chalg‘itishi mumkin bо‘lganhollarda auditorlik tashkiloti salbiy fikr bildirilgan auditorlik xulosasini tuzadi. Shuningdek,quyidagi holatlarda ham salbiy fikr bildiriladi: -xо‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan moliya-xо‘jalik operatsiyalari Iqtisodiyhisobotdahaqqoniy aks ettirilgan, lekin ularqonunhujjatlari talablariga muvofiq kelmaganda; -xо‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati aniqlangan buzib kо‘rsatishlarni bartaraf etish maqsadida Iqtisodiyhisobotga tuzatishlar kiritishga rozi bо‘lmaganda. Xо‘jalik yurituvchi subyekt auditorlik tekshiruvi davomida Iqtisodiyhisobotda aniqlangan buzib kо‘rsatishlarni bartaraf etsa salbiy fikr bildirilmaydi. Auditorlik xulosasi yozma kо‘rinishda tayyorlanishi kerak. Auditorlik xulosasiga unga nisbatan fikr bildirilgan, buxgalteriyahisobi tо‘g‘risidagiqonunhujjatlariga muvofiqxо‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan sanasi kо‘rsatilgan va imzolangan Iqtisodiyhisobotning nusxasi ilovaqilinadi. Auditorlik xulosasini olish barcha uchun majburiya hisoblanmaydi Iqtisodiy hisobotlarni tuzishda tashqi buxgalterlarga yoki autsorsing xizmatlari bо‘yicha maxsus firmalarga murojat qiluvchi kо‘pgina korxonalar auditdan о‘tkazish ma’lum bir xarajatlar qilinishi talab qilganligi

sababli domo ham auditorlar xizmatidan foydalanavermaydilar. Bunday xolatlarda analitiklar oldida qator vazifalar yuklanadi: -Iqtisodiy hisobotlarni tuzuvchilar qanchalik tajribali va uddaburonligini; -tuzilgan Iqtisodiy hisobotlar qanchalik ishonchli, tо‘liqligiga; -barcha majburiyatlar hisobga olinganmi yoki yо‘qmi; -agar Iqtisodiy hisobotlarni yetuk mutaxassislar tomonidan tuzilganligi qayd etilgan holda, ularning mustaqilligi qay darajada taminlanganligiga; -Iqtisodiy hisobotlarni tuzuvchilar korxonaning shaxsiy tarkibida doimiy turishiga; -Iqtisodiy hisobot tuzuvchilarni aktivlar qiymatini aniqlashda va majburiyatlarni hisobga olishda obyektiv yondashganlik darajasiga; -korxona rahbarining Iqtisodiy hisobotlarni tuzishga ta’sir darajasiga baho berish talab etiladi. Auditorlik xulosalari talab etilmaydigan axborot manbaalariga soliq xisobotlari, shaxsiy jamgarib boriladigan pensiya jamg‘armalari, sugurta badallari buyicha hisobotlar va boshqa axborot manbalari kiradi. Foydalanilgan manbalar ro'yxati

1. Asaul, A. N. Ko'chmas mulk iqtisodiyoti: universitetlar uchun darslik / A. N. Asaul; Ros. akad. fanlar, Int-t muammolar mintaqasi. iqtisodiyot. - Sankt- Peterburg. : Gumanistika, 2013. - 405 b. 2. Alekseev, N. S. Nazariy asos nooziq-ovqat mahsulotlarini sotish. / N. S. Alekseev - M .: Taraqqiyot, qayta nashr, 2014. - 635 b. 3. Berezin I.S. Marketing va bozor tadqiqotlari. / I. S. Berezin, - Moskva: Rossiya biznes adabiyoti, 2021. - 416 b. 4. Bragin L.A. Savdo./ L.A. Bragin, iqtisodiyot va tashkilot. M, INFRA - M, 2017.- 325 b. 5. Bragin L.A. Savdo./ L.A. Bragin, iqtisodiyot va tashkilot. M, INFRA - M, 2017.- 325 b. 6. Balabanov, I. T. Ko'chmas mulk iqtisodiyoti: darslik. nafaqa / I. T. Balabanov. - Sankt-Peterburg. : Piter, 2014. - 207 b. 7. Batyaev, A. A. Rieltorlik qo'llanmasi / A. A. Batyaev. - Rostov-na-Donu: Feniks, 2016. - 130 b. 8. Boddi, D. Menejment asoslari / D. Boddi, Payton, R.; boshiga. ingliz tilidan. ed. Yu. N. Kapturevskiy. - Sankt-Peterburg. : Piter, 2019. - 816 b. 9. Vikhanskiy, O. S. Strategik menejment: darslik / 2020. - 296 b. 10. Vlasova V.M. Tadbirkorlik faoliyati asoslari./ V.M. Vlasova - M.: "Moliya va statistika", 2020.-236 b.

Похожие

Tabiatdan foydalanishning ekologik-iqtisodiy jihatlari

Turizmni rivojlantirishning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-madaniy jihatlari

Iqtisodiy tahlilni tashkil etish, yuritish, xulosalarni shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning me’yoriy asoslari

Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari

Xarajatlar tahlili maqsadi mazmuni va vazifalari