Iqtisodiy rivojlanishda iqtisodiy muvozanat va mutanosiblikning zarurligi - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy rivojlanishda iqtisodiy muvozanat va mutanosiblikning zarurligi

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Iqtisodiy rivojlanishda iqtisodiy muvozanat va mutanosiblikning zarurligi Reja: 1. Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar va uning iqtisodiy muvozanatga ta’siri. 2. Iqtisodiy mutanosibliklar va ularning turlari. 3. O‘zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari .

Asosiy tayanch tushunchalar : Iqtisodiy muvozanat, xususiy muvozanat, umumiy muvozanat, iqtisodiy mutanosiblik, tarmoqlararo mutanosiblik, tarmoq ichidagi mutanosiblik, hududiy mutanosiblik, davlatlararo mutanosiblik Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar va uning iqtisodiy muvozanatga ta’siri Iqtisodiyot barqaror rivojlanishi uchun uning turli tomonlari o‘rtasida ma’lum muvozanat bo‘lishini taqozo qiladi. Iqtisodiy muvozanat deb iqtisodiy jarayonlar, hodisalarning ikki yoki bir necha tomonining bir-biriga teng kelgan holatiga aytiladi. Shuning uchun ham butun iqtisodiyotning muvozanati to‘g‘risida gap borganda eng avvalo yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi tenglik e’tiborga olinadi. Makroiqtisodiyotda iqtisodiy muvozanatning shakllanish jarayoni, uni ta’minlash ancha murakkab va ziddiyatli. Chunki u o‘z ichiga xususiy va umumiy tavsifdagi bir qator muvozanatlar tizimini oladi. Xususiy muvozanat — bu ikkita o‘zaro bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishi. Xususiy muvozanat ishlab chiqarish va iste’mol, aholining sotib olish layoqati va tovar taklifi masalalari, budjet daromadlari va xarajatlari, alohida tovarlarga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu muvozanatlar ichida O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek: «...ichki bozorda talab bilan taklif o‘rtasida mutanosiblikka erishish, ya’ni chiqarilgan pul miqdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmog‘i o‘rtasida to‘g‘ri nisbatni ta’minlash g‘oyat katta rol o‘ynaydi». Umumiy muvozanat jamiyat barcha ehtiyojlari va milliy ishlab chiqarish hajmining o‘zaro teng kelishini bildiradi. Umumiy iqtisodiy muvozanat bozor sharoitida, avvalo, yalpi talab va yalpi taklifning teng kelishida ko‘rinadi. Bu nafaqat iste’mol ne’matlariga, balki ishlab chiqarish vositalariga, ishchi kuchiga hamda barcha iqtisodiy faoliyat natijalariga umumiy talab va taklifning muvofiq kelishidir.

Umumiy iqtisodiy muvozanat bir qator shart-sharoitlarni taqozo etadi. Birinchidan, bu ijtimoiy maqsadlar va iqtisodiy imkoniyatlarning mos kelishidir. Ikkinchidan, iqtisodiy muvozanat mamlakatdagi barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanadigan xo‘jalik mexanizmini taqozo qiladi. Uchinchidan, muvozanatli ishlab chiqarishning umumiy tarkibiy tuzilishi iste’molning tarkibiy tuzilishiga mos kelishi lozimligini bildiradi. To‘rtinchidan, iqtisodiyotda muvozanatning umumiy shart-sharoitlari bo‘lib bozor muvozanati, ya’ni barcha asosiy bozorlar (tovarlar, resurslar, ishchi kuchi va hokazolar) da talab va taklif muvozanatga erishishi xizmat qiladi. Iqtisodiy muvozanat erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqozo qiladi. Real hayotda iqtisodiyot doimiy harakatda va to‘xtovsiz rivojlanish holatida bo‘ladi. Iqtisodiy sikl fazalarida, bozor konyunkturasi, bozor subyektlari daromadlari va talabi tarkibida o‘zgarishlar ro‘y berib turadi. Bularning hammasi muvozanat holatini turg‘un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanat sifatida qarab chiqishni taqozo qiladi. Shunday qilib, makrodarajada umumiy iqtisodiy muvozanat - bu mamlakat butun iqtisodiyotning mutanosibligidir. Bu barcha sohalar, tarmoqlar, xo‘jaliklarning me’yorida rivojlanishini ta’minlaydigan iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari hamda barcha bozordagi o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqozo qiladigan muvozanatlar tizimini o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy mutanosibliklar va ularning turlari Iqtisodiy mutanosibliklarni bu kabi turli ko‘rinishdagi turkumlashlar boshqa manbalarda ham ko‘plab uchraydi. Shunga ko‘ra, ularning barchasini umumlashtirib mutanosiblikning quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin. 1. Umumiqtisodiy tavsifdagi mutanosibliklar. Bunga milliy daromaddagi tarkibiy qismlar: iste’mol fondi va jamg‘arish fondi o‘rtasidagi; iqtisodiyotdagi

tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o‘rtasidagi; aholining daromadlari bilan xarajatlar o‘rtasidagi mutanosibliklarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. 2. Tarmoqlararo mutanosibliklar. Milliy iqtisodiyotning muvozanatini ta’minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o‘rin tutadi. Mamlakat xalq xo‘jaligi juda ko‘p tarmoq va sohalardan iborat bo‘lib, ularning rivojlanishi bir- birini taqozo qiladi. Bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste’mol qilinadi yoki pirovard mahsulotga aylantirilib, o‘z iste’molchisini topadi. Masalan, qishloq xo‘jalik mahsulotlarning ko‘pchilik qismi (paxta, g‘alla, pilla, sut va h.k.) sanoatning tegishli tarmoqlarida qayta ishlanib, pirovard mahsulotga aylantiriladi va iste’molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O‘z navbatida sanoatning ishlab chiqarish vositalari yaratadigan sohalarning mahsulotlari xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlari (qishloq xo‘jaligi, qurilish va h.k.) da unumli iste’mol qilinadi. Bu ularning bir-biriga bog‘liqlikda rivojlanishini taqozo qiladi. Tarmoqlararo mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo‘jaligi va xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosibliklar misol bo‘ladi . 3. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar. Tarmoqlararo mutanosiblik va milliy ishlab chiqarish darajasidagi muvozanatlik tarmoqlar ichidagi mutanosiblik orqali ta’minlanadi. Tarmoqlar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoq tarkibidagi soha va ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chiqaradigan sohalari, qishloq xo‘jaligining dexqonchilik va chorvachilik sohalari o‘rtasidagi mutanosibliklar va h.k. Shu bilan birga ta’kidlab o‘tilgan sohalarning ichidagi tarkibiy bo‘linmalar o‘rtasida ham bog‘liqlik bo‘lishi zarur. Masalan, sanoatning qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va go‘sht ishlab chiqarish sohalari o‘rtasida va boshqalar 4. Hududiy (territorial) mutanosibliklar. Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim hududlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar o‘rtasidagi mutanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivojidagi roli to‘liq namoyon bo‘lmaydi. Lekin alohida hududiy bo‘linmalar (viloyat, tuman, shahar va boshqa hududiy birliklar)ning bir-biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog‘liqligi,

ixtisoslashish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtai-nazaridan qaralsa, bu bog‘liqlikning ahamiyati yaqqol ko‘rinadi. 5. Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi. Birinchidan, dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti orqali bir-biri bilan bog‘langan, ikkinchidan, shu bog‘liqlik orqali milliy ishlab chiqarishning bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab chiqaruvchilar o‘z iste’molining bir qismini chetdan keltirilgan mahsulotlar hisobiga qondiradi. Qarab chiqilgan mutanosibliklarga erishish orqali milliy ishlab chiqarishning muvozanatli rivojini ta’minlab borishdan quyidagilar ko‘zda tutiladi: - mamlakatda mavjud bo‘lgan iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan holda jamiyatning ehtiyojlarini to‘laroq qondirib borish; - to‘la bandlilikka erishish, ya’ni mehnat qilishga layoqatli bo‘lgan va ishlashni xohlaganlarni to‘liq va samarali ish bilan ta’minlash; - narx-navoning nisbiy barqarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta’siridan xoli qilish; - iqtisodiyotning bir maromda o‘sib borishini yetarli darajada investitsiya bilan ta’minlash va muomaladagi pul massasiga bog‘lab borish. Bu maqsadlar faqatgina ularga intilish bo‘lib, bunga erishish muqarrar ekanligini bildirmaydi. Chunki mutloq muvozanatga erishish mumkin emas, u buzilib va qaytadan tiklanib turishi orqali iqtisodiy o‘sish notekis boradi. Iqtisodiyot o‘ta murakkab, serqirra va turli jihatlarni qamrab oluvchi o‘ziga xos tizimdir. Iqtisodiyotning samarali amal qilishi va rivojlanishi mana shu tizim tarkibiy qismlarining o‘zaro uyg‘unlik va muvofiqlikdagi harakatiga bog‘liq. Bundan ko‘rinadiki, iqtisodiy mutanosiblik iqtisodiyotning turli tomonlari va sohalari o‘rtasida amal qilib, ularning maqsadga muvofiq harakatini tartibga soladi.

O‘zbekistonda ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini qayta qurish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash muammolari O‘zbekiston mustaqillikka erishishdan oldin respublikada ishlab chiqarilgan paxta tolasi asosan Rossiyaning markaziy shaharlarida qayta ishlanib va paxtamizdan olinadigan gazmol va tikuvchilik mahsulotlarini chetdan olib kelishga majbur edik. O‘zbekiston resurslarga boy mamlakat bo‘la turib, iqtisodiy taraqqiyotda ko‘pgina Sharq mamlakatlaridan orqada qolib ketdi. 1990 yili aholi jon boshiga ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 75-80 o‘rinni egalladi, ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati, uning tarkibiy strukturasi, tarkibining yangilanishi, ya’ni diversifikatsiyasi jihatidan dunyo talablaridan ancha orqada qoldi. O‘zbekistonning ishlab chiqarishi ko‘p jihatdan agrar xomashyo xarakteriga ega edi va sanoati yaxshi rivojlanmadi. 1960-1990 yillar ichida sanoatning milliy daromadni yaratishdagi hissasi o‘zgarmadi. Vujudga kelgan nomutanosibliklardan yana biri yirik, o‘rta va mayda korxonalar o‘rtasidagi nisbatdir. Sobiq ittifoq vazirlik va mahkamalari tomonidan barpo qilingan korxona va birlashmalar asosan ulkan hajmli bo‘lib, yirik ishlab chiqarishga mo‘ljallangan edi. Bu, albatta, respublikada sanoat ishlab chiqarishning an’anaviy turlarini rivojlantirish, mehnat jamoalarining harakatchanlik qobiliyatini oshirish, bozor konyunk-turasiga tezkor moslashuv kabi talablarga javob bermasdi. O‘zbekiston iqtisodiyotida 1970-1980 yillar mobaynida butun sanoat mahsuloti miqdorida ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishning hissasi bir oz kamayib, iste’mol buyumlari ishlab chiqarish hajmining o‘sganligiga qaramasdan, tarkib topgan bu nisbatni maqsadga muvofiq deb ham bo‘lmaydi. Iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bundan ham yuksakroq rivojlanishi kerak. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradi. O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarishida vujudga kelgan nomutanosibliklardan yana biri - qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar rivojlanishi o‘rtasidadir. Mineral xomashyolarning katta qismi qayta ishlanmagan

yoki yarim tayyor mahsulot holida respublikadan chiqib ketardi. Ko‘pgina tog‘- ruda kombinatlari xomashyoni qayta ishlashning past darajasi bilan ajralib turardi. Buning sababi shuki, ittifoq ahamiyatidagi ulkan korxonalar qazib oluvchi sanoatni respublika ichkarisida mineral xomashyoni chuqur qayta ishlashga, vertikal integratsiya jarayonini, diversifikatsiyani rivojlantirishga emas, balki xomashyo chiqarishga bo‘ysundirgan. 80-yillarning oxiriga kelib, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida ham murakkab vaziyat va nomutanosibliklar vujudga keldi. Dehqonchilikda, chorvachilikda sur’at pasaya boshladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish darajasi borgan sari uning texnik jihozlash sur’atlaridan ham, aholining tabiiy o‘sish sur’atlaridan ham orqada qola boshladi. 1980-1990 yillar da yalpi qishloq xo‘jalik mahsuloti ishlab chiqarish sur’ati respublikada aholi tabiiy o‘sishi sur’atidan ikki marta, asosiy ishlab chiqarish fondlari bilan ta’minlashdan uch martadan ziyod past bo‘ldi. Tabiiyki, bunday sharoitda asosiy muammo mo‘l-ko‘lchilik, ichki oziq-ovqat bozorini shakllantirish, ortiqchasini tashqi bozorga olib chiqish emas, aholini minimal zaruriy iste’mol mahsulotlari bilan ta’minlash bo‘lib qoladi. 1980-1991 yillar ichida qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqa-rish hammasi bo‘lib 8,9 foizga o‘sdi. Bu mamlakat aholisi o‘sishidan ham, qishloq xo‘jaligini asosiy fondlar bilan ta’minlash va kapital sarmoyalar sarfidan ham past ko‘rsatkichdir. 1980-1991 yillar mobaynida paxta xomashyosi va tolasi, g‘alla ishlab chiqarish pasaydi. Buni quyidagi 1-jadvaldan ko‘rish mumkin. 1-jadval O‘zbekistonda 1980-1991 yillarda qishloq xo‘jalik ekinlarining yalpi yig‘im- terimi, (barcha turdagi xo‘jaliklarda, ming tonna ) Йиллар пахта ғалла картошка сабзавот хомашё тола 1980 5579,0 1623,5 2435,4 239,0 2459,1 1985 5381,8 1727,7 1471,3 240,7 2385,6 1990 5057,7 1592,6 1898,7 336,4 2842,5 1991 4645,8 1443,2 1908,2 351,2 3348,0 1980-1991 йил- ларда ўсиш, % 83,3 88,9 78,3 146,2 136,0

Paxtachilikda bu hodisa asosan ikki sababga ko‘ra ro‘y berdi. Birinchidan, paxta maydonlari boshqa ekinlar, jamoa va davlat xo‘jalik-lari ishchilarining shaxsiy tomorqa xo‘jaligi hisobiga qisqartirildi. Ikkinchidan, hosildorlikning pasayishi ham uning yalpi yig‘im-terimi miqdoriga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Fallachilikda ham pasayish hosildorlik hisobiga bo‘ldi. Kartoshka va sabzavot ishlab chiqarish ancha o‘sdi. Bu o‘sish ekin maydonlarini kengaytirish (ekstensiv yo‘l) hisobiga ta’minlandi. jadval Ўзбекистондаги барча хўжалик турлари бўйича 1 гектар ердаги экинлар ҳосилдорлиги, (центнер ҳисобида) Йиллар пахта ғалла картошка сабзавот хомашё тола 1980 29,7 8,6 20,7 100 221 1985 27,0 8,7 15,1 90 199 1990 27,6 8,7 18,8 80 192 1991 27,0 8,4 17,3 87 188 1980-1991 йил-ларда ўсиш, % 90,0 97,7 83,6 87,0 85,1 jadvaldan ko‘rinib turibdiki, asosiy qishloq xo‘jalik ekinlari bo‘yicha hosildorlik pasaydi. 1980-1990 yillar mobaynida barcha xo‘jalik toifalarida chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish sezilarli o‘sganini ta’kidlash o‘rinlidir. Umuman olganda, qishloq xo‘jaligi ayanchli holatga tushib qolgan edi. Buning sabablari anchagina. Eng avvalo, shuni ta’kidlash lozimki, bu yerda qaror topgan ishlab chiqarish tarkibi oziq-ovqat mahsulotlarini mo‘l-ko‘l qilishga emas, balki sanoat markazlarini arzon xomashyo bilan ta’minlashga, markaziy mahkamalar irodasini bajarishga qaratilgan edi. Shuning uchun ham, dehqonchilik ekinlari orasida asosiy o‘rinni texnika ekinlari jumladan, paxta egallab keldi. Jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, sanoatsiz qishloq xo‘jaligini rivojlantirib bo‘lmaydi. Qishloq xo‘jaligining qoloqligi sanoatning nochorligi bilan, uning taraqqiyot darajasi bilan belgilanadi. Sanoat nochor bo‘lsa, qishloq xo‘jaligi ham nochor bo‘ladi.

O‘zbekiston Respublikasida 1991 yilgacha ijtimoiy mehnat taqsimo-tiga ko‘ra, paxta tolasi ishlab chiqarishga nisbatan yuqori darajada ixti-soslashgan edi. Masalan, ushbu davrlarda paxta maydonlari respublikaning umumiy ekin maydonlarining 75 foizdan ko‘proq qismini tashkil etar edi. Prezidentimiz I.Karimov so‘zlariga ko‘ra, «jahonni birorta mamlakatida, yerni yaroqsiz holatga olib keladigan uning unumdorligi, kimyoviy tarki-bini buzadigan bunday yuqori darajadagi paxta monopoliyasi bo‘lmagan». Yuqorida bayon etilgan iqtisodiyotdagi salbiy holatlar aholi turmush darajasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi. O‘zbekistonning YAIMni aholi jon boshiga ishlab chiqarish ko‘rsat-kichi bo‘yicha sobiq respublikalardan bunday orqada qolishining asosiy sabablaridan biri - sobiq ittifoqdagi subyektiv tarzdagi noto‘g‘ri hududiy mehnat taqsimotidir. O‘zbekiston ittifoqning asosiy paxta bazasi, ipakchilik, qorako‘lchilik va boshqa mahsulotlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi bo‘lib, ularni xomashyo tarzida chetga chiqargan. Bu tarmoqlarda esa, qo‘l mehnatining ulushi yuqori bo‘lib, mehnat unumdorligi esa past darajada bo‘lgan edi. Davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi bilan O‘zbekiston uchun iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning keng istiqbollari ochildi va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish yo‘li tanlab olindi. Respublikada barqaror iqtisodiy o‘sish va aholi farovonligini ta’minlash uchun iqtisodiyotimizning tarkibiy tuzilishida tub o‘zgarishlar qilish muhim vazifalardan biri sifatida belgilab olindi. Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda asosan ikki muhim muammoni hal etishga e’tibor qaratilishi lozim. Birinchidan, mustaqil davlatchilikni shakllantirgan holda bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini vujudga keltirish; ikkinchidan jamiyat a’zolarining yashashi va mehnat qilishlari uchun har tomonlama qulay sharoitlar yaratishdan iborat.

Adabiyotlar : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Iqtisodiy tizimlar va iqtisodiy rivojlanish bosqichlari

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o`sish va milliy boylik

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy indekslar