Iqtisodiy o'sishda keynschilar modeli - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy o'sishda keynschilar modeli

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

150.5 KB

Iqtisodiy o`sishda keynschilar modeli Reja: 1. Iqtisodiy o`sishda ijtimoiy-iqtisodiy modellar 2. U. Rostouning iqtisodiy o`sish modeli konsepsiyasi. 3. YE. Domarning iqtisodiy o`sish modeli. 4. R. Xarrodning iqtisodiy o`sish modeli .

Iqtisodiy o`sishda ijtimoiy-iqtisodiy modellar Iqtisodiy o`sishda shunday omillar xam borki, ularning iqtisodiy o`sishga ta’sirini aniqlash qiyindir. Masalan, AQSH ning boy tabiiy zaxiralari davlatning iqtisodiy o`sishga katta xissa qo`shgan. AQSH da mo`l hosil yetishtirish uchun tabiiy sharoitlar, energetik zahiralar, mineral va boshqa resurslar ko`p. Ushbu zahiralarni hajmi jihatdan AQSH ga faqatgina Rossiya yoki Kanadani tenglashtirish mumkin. Lekin tabiiy resurslarning o`zigina iqtisodiy o`sishni ta’minlab berolmaydi. Iqtisodiy tabiiy resurslari kam bo`lgan davlatlar ham iqtisodiy o`sish tez sur’atlarda bo`lishi mumkin masalan. Yaponiya cheklangan resurslarga ega bo`lib 2 jahon urushidan keyin tez sur’atlarda rivojlangan. Bundan tashqari shunday omillar ham borki ularni baholashning umuman iloji yo`q masalan AQSH ning iqtisodiy o`sishiga davlatdagi umumiy sotsial, madaniy va siyosiy muhit ham munosib rol o`ynagan. 1. AQSH da boshqa davlatlarga nisbatan ijtimoiy, ma’naviy cheklashlar deyarli yo`q rivojlanish uchun barcha sharoitlar yaratilgan.Amerikaliklar orasida biznesmen, novator, kashfiyotchilar katta hurmatga ega . 2. Amerikaliklar orasida tadbirkorlik mehnat va tavakkalchilik munosabat o`zgacha . 3. Amerikadagi bozor iqtisodiyoti tizimi iqtisodiy o`sishga olib keluvchi har qanday harakatni rag`batlantiradi . 4. AQSH iqtisodiyoti barqaror siyosiy tizimga asoslanadi, bundan tashqari demokratik prinsiplar, xususiy mulk xuquqi va boshqalar davlat tomonidan himoya qilinadi. Ko`zatishlar shuni ko`rsatdiki. Erkinliklar ko`roq davlatda o`sish rivojlanish yuqoriroq bo`ladi. Ushbu barcha omillar birgalikda AQSH da iqtisodiy o`sish uchun zamin yaratmoqda Denison ko`zatishi potensial va real milliy daromadni tushuntirib beradi. Xar yilgi 2,9% iqtisodiy o`sish va YAIM ning yalpi talab tebranishlarni ta’sirida o`zgarishi tushuntiriladi. Agarda Amerika iqtisodiyoti yil sayin bir me’yorda bo`lganida har yilgi iqtisodiy o`sish taxminan 0,2-0,3% yuqori bo`lardi. Eslatib o`tamiz, taxlilga ko`ra, iqtisodiy faoliyat natijalari potensial hisoblardan ancha past bo`lishi mumkin. Iqtisodiy o`sishga eng katta salbiy ta’sir

30-yillardagi Buyuk depressiya davrida bo`lgan 1929-33 yillar oralig`ida AQSH da YAIM 823 mlrd dollardan 587 mlrd dol. tushgan va 1929 yil ko`rsatkichiga qaytgan. 1980-1982 yillardagi iqtisodiy tushkunlik AQShda 600 mlrd dol. mahsulot va daromadni yo`qotishga olib keldi. 1-jadval YAIM va aholi soniga nisbatan. ishlab chiqarish sur’atlarining o`sishi 1948-1994 yillar (%) Davr Ishlab chiqarish yillik o`sish sur’atlari YAIM yillik o`sish sur’ati jon boshiga 1948-1966 3,2 2,2 1966-1973 2,0 2,0 1973-1981 0,7 1,1 1981-1990 1,3 1,8 1990-1994 2,0 1,2 70-80 va 90 yillar boshida ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi ko`zatildi buni jadvaldagi ko`rsatkichlardan ko`rish mumkin. Jadvalning 2 ustunida ko`rsatilganidek ikkinchi jahon urushidan so`ng (1948-1966) ishlab chiqarish sur’atlarining o`sishi ko`zatilgan va o`rtacha 3,2% 1 yilda biroq 1966-73 y ushbu o`sish pasaygan. Undan keyin pasayishi yanada sezilarli bo`ldi. (1973-1981). Ishlab chiqarishning pasayishi jahonning barcha davlatlarida ko`zatilsa ham AQSH da uning ta’siri boshqa davlatlarga nisbatan sezilarli bo`ladi. Ishlab chiqarishning pasayishi bir qator sabab oqibatlarga sabab bo`ladi . 1. Turmush darajasi. Ishlab chiqarish darajasining o`sishi turmush darajasi va ish haqni ko`tarish mumkin bo`lgan asosiy omillardan biridir. Bir ish soatida qancha ko`p mahsulot ishlab chiqarilsa bir soatlik real daromad xam shuncha oshadi 3 jadvalida haqqini ko`tarish mumkin bo`lgan asosiy omillardan biridir. Bir ish soatida qancha ko`p ko`rsatilganidek turmush darajasini belgilovchi asosiy ko`rsatkich bu real YAIM ao`oli jon boshiga nisbatan o`sishi hisoblanadi . 1. Inflyatsiya. Ishlab chiqarish sur’atlarining oshishi inflyatsiyaning pasayishi yoki umuman bartaraf etilishiga olib keladi. Shunga ko`ra ishlab chiqarish

o`sishining pasayishi inflyatsiyaning sur’atini yuqori bo`lishiga olib keladi. Ko`pchilik iqtisodchilarning fikriga ko`ra aynan ishlab chiqarish sur’atining pasayishi 70 yillarda inflyatsiyaning keskin ko`tarilishiga olib kelgan . 2. Jahon bozori. AQSH da ishlab chiqarish sur’atlarining boshqa davlatlarnikiga nisbatan pasayishi mahsulotlarning narxining oshishiga olib keladi. Bu esa o`z navbatida A+SH tovarlariga jahon bozoridagi talab tushib ketishiga sabab bo`ladi. Amerika tovarlari bozordagi raqobatga dosh berolmaydilar Amerikalik iqtisodchilar, mutaxassislar orasida AQSH ning ishlab chiqarish sur’atlari o`sishi sekinlashuvi va Yaponiya, /arbiy Yevropa mamlakatlaridan ortda qolganligi sabablarini tushuntirishda yagona bir fikr yo`q. Chunki ishlab chiqarishga ko`plab omillar ta’sir etadi, shu omillardan ba’zilarini ko`rib chiqamiz . Ishchi kuchi sifati. O`sishning keskinlashuvi sabablaridan biri bu ishchi kuchi sifatining sekin rivojlanishi. Bunga uch faktor ta’sir etmoqda . 1. Ish ko`nikmalari yo`qolishi. Yetarli malaka va ko`nikmaga ega bo`lgan ishchilar asta sekin ishlab chiqarishdan chetlashmoqda ularning o`rnini bosuvchi kadrlar esa yetarli malaka va ko`nikmaga ega emas bu esa ishlab chiqarish sur’atlariga ta’sir etmoqda. Bundan tashqari ishlab chiqarishda ayollarning soni ortib bormoqda. Ular ham yetarli malakaga ega emas va ish saviyasi ham pastroq. 2. Ishchi kuchi saviyasining pasayishi. Amerikada qator yillar davomida imtihon baholarini pasaytirilishi ta’lim olayotganlarning saviyasi pasayganligidan dalolat beradi . 3. Ta’lim saviyasi o`sishining keskinlashganligi. Agarda 1970 yilda o`rta ta’lim 12,1 yilni tashkil etgan bo`lsa, 1993 yilda 12.7 yil bo`lgan va deyarli o`smagan . 4. Texnika taraqqiyoti. Ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi texnika taraqqiyotining biroz susayishi. Texnika taraqqiyoti ilmiy tadqiqotlar (NIOKR) bilan bevosita bog`liq. Ilmiy tadqiqotlarga ajratiladigan mablag` AQSH da chiqarishda ham tushkinlik ko`zatiladi. Bunday sharoitda korxonalarning to`la quvvat bilan ishlamaganligi ham ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining pasayishi va umuman ishlab chiqarishsur’atlarining pasayishiga olib keldi .

Ishlab chiqarishdagi o`zaro munosabatlar. Yana bir nuqtai nazarga ko`ra ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi sababi rahbar va xodimlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar keskinlashuvi deb hisoblashmoqda. A+SH ga xos xususiyat bu ishchilar orasidagi keskin raqobat. Ishchilar orasida ijodiy fikrlash yo`q chunki, tashabbuskorlik ko`p korxonalarda ra g`batlantirilmaydi. Menedjerlar ham kerakli tashabbuskorlikni ko`rsatmaydilar, strategik rejalashtirish ham yetarli rag`batlantirilmaydi. Ishchilarning ish joyi kafolatlanmagan. Masalan, Yaponiyada aksincha ko`pincha malakali ishchilar, menedjerlar ish o`rni kafolatlangan va ular har qanday holatda ham ishsiz qolmaydilar. Bu ishchilarni ijodiy fikrlashga, tashabbuskorlik ko`rsatib o`z korxonasi faoliyati uchun jon kuydirishga rag`batlantiradi. Yana bunday tizim ortiqcha nazoratchilarni sonini kamaytiradi va shu tejalgan mablag` 3% dan 1% ga kamaytirildi (YAIM ga nisbatan). Lekin ko`pchilik iqtisodchilar NIOKR ga ajratilayotgan mabla g` miqdori ilmiy taraqqiyotga ta’siri kam deb hisoblashadi. Investitsiyalar YAIM ning jamg`ariladigan qismi bilan ishlab chiqarish o`sishi orasida bog`liqlik mavjud. Bugungi kunda YAIMning kamroq qismi bevosita investitsiya qilinmoqda bunga bir necha sabab bor . 1. Omonat normasi pastligi. 2. Import tovarlari raqobati. 3. Davlat boshqaruvi. 4. Infrastrukturaga qilinadigan xarajatlarning kamaytirilishi . Yoqilg`i mahsulotlari narxi. Ishlab chiqarish pasayishiga katta ta’sir 1973-1975 va 1975-1980 yillarda neft mahsulotlari narxining 4 barobar oshishi. Bunday holat butun jahonda ko`zatiladi. Ushbu ikki davrda neft narxining keskin ortib ketishi stagnatsiya- iqtisodiy tushkunlik va inflyatsiyaga sabab bo`ldi. Davlatning inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan mikroiqtisodiy siyosati aksincha iqtisodiy tushkunliknii avj oldirdi. Bunday tushkunlik davrida ishlab chiqarishda ishchilarni ra g`batlantirishga va o`rinbosar kadrlar tayyorlashga yo`naltirildi. 1981 yildan so`ng ishlab chiqarish dinamikasida o`sish ko`zatildi. Buni 3 jadvalidan ko`rish mumkin. Ishlab chiqarish sur’ati 1973-1981 0,7% dan 1981-1990 y 1,3% ga o`sgan. 1991 yilda 1% lekin 1993 y 3% ni tashkil etdi. Demak o`rtacha o`sish 1990-1994

yillar orali g`ida 2% ni tashkil etgan. Bu davrda ishlab chiqarish sur’atining o`sishiga salbiy ta’sir etuvchi ko`p omillar bartaraf etildi. Yoqilg`i narxlar barqarorlashib stagflyatsiya bartaraf etildi. 1977 yildan so`ng NIOKR ga ajratmalar summasi ko`payib bordi. Kompyuter va elektron texnologiyalarda ulkan rivojlanish sezildi. Oliy ma’lumotli mutaxassislar maoshi oshirildi va ularni ra g`batlantirishga katta e’tibor berildi. Bu o`z navbatida oliy ma’lumot olishga qiziqishnioshirdi. Ishchi kuchining malakasi va saviyasi 60-70 yillarga nisbatan oshdi. O`zaro munosabatlar yaxshilanib ishchilarni qaror qabul qilishdagi, ishtiroki oshdi va rag`batlantirildi. Lekin bunday ijobiy o`zgarishlar vaqtinchalik yoki doimiymi aniq emas. Rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarish sur’ati yillik 2-7% o`sishi qachongacha davom etadi degan savol tug`iladi. Loyihachilar xuddi shu savolga javoban ―oxigi zamon‖ debnom olgan modellarni ishlab chiqishdi. Unga ko`ra yer resurslari keskin kamayib bormoqda aholi soni esa geometrik progressiya bo`yicha ko`paymoqda. Neft ko`mir mis kabi bir qator resurslar tugamoqda. Bundan tashqari ishlab chiqarishi va iste’mol davomida hosil bo`lgan chiqindilar jahon ekologik holatini izdan chiqarishi mumkin. Ushbu model loyihachilari fikriga ko`ra hozirgi hayot bu model to`g`riligini isbotlamoqda. 80 yildankeyingi ishlab chiqarish o`sishi resurslarni tez sarflanishiga olib keldi. Jahon okeanidan ovlanadigan baliq hajmi oshib bu mahsulotlar regeneratsiyasi (qayta to`lishi) dan yuqori bo`ldi Jahon barqaror jamiyat barpo etishi uchun keskin qarorlar qabul qilishi shart. Barqaror jamiyat o`z hayotini ta’minlovchi moddiy va ijtimoiy ne’matlar sistemasi bo`lib uni asrab izdan chiqishiga yo`l qo`ymasligi kerak. Buning uchun quyidagilar taklif etiladi . 1) aholi va ishlab chiqarish sur’atlarini o`sishini pasaytirish . 2) qayta to`lmaydigan resurslardan ishlab chiqarishda foydalanishni kamaytirish . 3) qayta to`luvchi resurslardan foydalanishni ularning regenerratsiya (qayta to`lishi) davrini hisobga olgan holda ishlatish . 4) Chiqindilar chiqarishni chegaralash tabiatni muhofaza qilish. Tanqid ―Oxirgi zamon‖ imitatsion modellari ko`p bahslarni va noroziliklarni keltirib chiqardi. Raqamlar uyini. Loyihachilar modelni ishlab chiqarishda aholi va ishlab chiqarish hajmi

eksponenta bo`yicha ko`payib boradi deb taxmin qilishgan. Aslida esa bunda bir qator ijobiy omillarni hisobga olinganda raqamlar nisabatan ijobiy sur’at kasb etadi . 1. Texnologiya va resurslar ko`payishi.Yana bir norozilik sababi shuki texnika taraqqiyoti resurslar kupayishiga, resurslarning yangi turlarini kashf etilishiga resurslarni qayta ishlashning yangi yanada samaraliroq usullarini qo`llanilishiga olib keladi. Masalan bugungi kunda neft konlarini ochish v neftni qayta ishlash bo`yicha texnologiyalar 1900 yilgiga nisbatan bir necha o`n barobar o`sdi. Bundan tashqari yangi texnologiyalar tugab borayotgan resursning o`rinbosarini topishga va ishlatishga yordam beradi. Bu resurslarning qayta tiklanishi uchun sharoit yaratadi. Masalan, quyosh, shamol, suv energetika sanoatida neft ko`mir va tabiiy gaz o`rnini ma’lum darajadabosishi mumkin. Umuman olganda texnika taraqqiyoti chekli resurslarning tejamiga yordam beradi. Imitatsion modelda esa buning aksi ko`rsatilgan. 2. Bozor belgilari. Bozor narxlarining o`zgarishi kutilayotgan falokatning oldini olishga qodir bo`lgan belgilaridan hisoblanadi. Agarda neft alyuminiy, mis zahiralari haqiqatdan kamayib borsa ularning narxi keskin oshib boradi. Bu o`z navbatida ikki hodiaga sabab bo`ladi. Birinchidan ushbu mahsulot foydalanuvchilari mahsulotlarni tejashga yoki ko`proq o`rinbosar mahsulotlardan foydalanishga harakat qilishadi. Masalan uy joy kommunal xo`jaligida mis quvurlari o`rniga plasstmassadan tayyorlangan quvurlardan foydalanishga o`tiladi . Ikkinchidan-narxlar oshishi resurslarni qayta ishlash texnologiyasini takomillashtirishni talab etadi. Xullas narx mexanizmi resurslar defitsitinibartaraf etishi mumkin bo`lgan xususiyatga ega. ―Zamonoviy‖ loyiha qanchalik to`g`ri yoki notug`riligidan qat’iy nazar o`sish chegaralanganligi bir qator xulosalarni keltirib chiqardi. Agar biz bugun cheklangan resurslarni ishlatsak ertaga ushbu resurslar bo`lmasligi ham mumkin. Resurslarni taqsimlashning optimal usuli qanday degan savol tu g`iladi? Bu boradagi bahslarda iqtisodiy o`sish unchalik ham katta ijobiy hodisa emasligi o`sish foydalimi ?

Kelajakdagi iqtisodiy o`sishni baholashda ishlab chiqarishning atrof muhitga va inson turmushiga ta’sirini hisobga olish shart. Iqtisodiy o`sishga qarshi chiquvchilar fikri. Iqtisodiy o`sishga qarshi chiquvchilar fikriga ko`ra industrializatsiya va iqtisodiy o`sish atrof muhit zararlanish, yer haroratini global ko`tarilishi, ozon qatlami yemirilishi ekologik faloatlarga olib kelishi mumkin. Bunga sabab tugab borayotgan resurslar ishlab chiqarishda foydalanilib atrof muhitga chiqindi sifatida qaytadi. Bundan tashqari iqtisodiy o`sish bu farovonlikni ta’minlab beruvchi faktor deyishga hech qanday asos yo`q. Iqtisodiy o`sishning yo`ldoshi bo`lgan texnika taraqqiyoti ishchilarda ertangi kunga ishonchni so`ndiradi va ba’zida ishsizlikni ko`payishiga sabab bo`ladi. Rivojlanish (o`sish) sur’ati yuqori bo`lgan iqtisodiyot katta iqtisodiy stresslarga olib kelishi mumkin. O`sish tarafdorlari fikri. Tarafdorlar fikriga ko`ra faqatgina iqtisodiy o`sish turmush faravonligini ta’minlashi mumkin. Ishlab chiqarish hajmining o`sishi daromadni oshiradi: bu esa ko`proq bo`sh vaqt, ta’minlay olish imkoniyati, sifatli mahsulotlar sotib olish imkoniyati va shu kabi ko`plab imkoniyatlarni tu g`diradi. Iqtisodiy o`sish jamiyatni taraqqiyotga yetaklaydi . U. Rostouning iqtisodiy o`sish modeli konsepsiyasi. Xorijiy mamlakatlar va Rossiyada o`sishning amaliy muammolari va tarixiy analizini ko`rib chiqqandan so`ng iqtisodiy o`sish nazariyalariga o`tamiz. Zamonaviy iqtisodiy fanda o`sish ikki xil talqin etiladi: tor va keng ma’noda. Tor ma’noda - pirovard mahsulot asosiy ko`rsatkichlarining o`sishi sifatida (YAIM, milliy daromad yoki iste’mol aholi jon boshiga). Keng ma’noda - sotsial institutlarda o`zgarishlar jarayoni sifatida (mulk huquqlari strukturasida, ishlab chiqarish va taqsimotni tashkil etish shakllarida va sh.k.). Bunday yondashuvga muvofiq o`sish nazariyalarida uch yo`nalish ajratiladi: • neokeynschilik; • neoklassik; • tarixiy-sotsiologik ; Birinchi 2 ta yo`nalish o`sishni tor ma’noda tahlil etadi. Tarixiy sotsiologik yo`nalish uchun o`sishni keng ma’noda ko`rib chiqish xarakteridir.

Tarixiy-sotsiologik yo`nalishning yetuk namoyondalaridan biri bo`lib 1961 y. da ―O`sish bosqichlari‖ deb nomlangan kitobni chiqargan amerikalik iqtisodchi va sotsiologik U. Rostou hisoblanadi. U tomondan bayon etilgan konsepsiyada iqtisodiy o`sish va jamiyatning bir bosqichidan ikinchisiga tarixiy o`sishi asosida uchta umumlashtiruvchi xarakteristikalarning prinsipial farqlari yotadi: • texnik rivojlanish darajasi; • jamg`armalar me’yori; • iste’mol darajasi; Bu xarakteristika (tavsiflarning) larning farqlanishlariga muvofiq va shu bilan birga odamlarning qiziqishlarining o`zgaruvchanligiga mos ravishda U. Rostou o`sishning 5 ta bosqichini ajratib ko`rsatadi : 1. (An’anaviy) sinfiy jamiyat bosqichi. Bu bosqich quyidagilar bilan xarakterlanadi: statik muvozanat nyutondan oldingi fan va texnika, agrar xo`jalik, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining chegaralangan imkoniyatlari, iqtisodiy o`sishning past sur’atlari sababli daromadlarning tushishi sur’ati ning yuqoriligi, R. Maltusning aholi joylashish qonunining muvofiq aholi soni va daromadlarning keyinchalik barqarorlashuvi, Bu bosqichda milliy mahsulotni keng ishlab chiqarishga deyarli hech qanday sharoitlar yo`q . 2. O`tish jamiyati. Jamiyat rivojlanishidagi bu bosqich uning statik muvozanat holatidan siljishi uchun shart sharoit yaratish bilan xarakterlanadi. Bunday siljish milliy daromadda jamg`armalar yillik normasining - % ga o`sishida amalga oshishi mumkin . 3. Industrial rivojlanishga o`tish bosqichi. Bu bosqichda investitsiyalarning milliy daromaddagi ulushi 10% gacha oshadi. O`sishdan tashqari uchunchi bosqichyana ikki xususiyati bilan ajraladi. Hech bo`lmaganda bitta yuqori o`sish sur’atlariga ega bo`lgan sanoat tarmog`i mavjud bo`lish, shu bilan birga bu tarmoqni kengaytirishga ko`maklashadigan siyosiy va ijtimoiy struktura bo`lishi lozim. U. Rostou bu bosqichni sanoat revolyutsiyasi sifatida ta’rifladi. U nisbatan katta bo`lmagan vaqt oralig`ini qamrab oladi: 20-30 yil.

4. ―Yetuklikka yo`l‖ bu bosqichning analogi (o`xshashi) bo`lib industrial jamiyat hisoblanadi, uning rivojlanishi jamg`arish me’yorini milliy daromadning 20 % gacha oshishi bilan xarakterlanadi. Odatda bu bosqich 60 yil davom etadi. U. Rostou bu davr boshlanishini quyidagilar uchun hisoblagan: holatidan siljishi uchun shart sharoit yaratish bilan xarakterlanadi. Bunday siljish milliy daromadda jamg`armalar Bu davrda urbanizatsiya jarayoni rivojlanadi: malakali mehnat ulushi oshadi, sanoatni boshqarish malakali boshqaruvchilar - menedjerlar qo`lida mujassamlanadi. 5. Oilaviy iste’mol bosqichi. Bu bosqichni iqtisodiyotdagi shunday holat xarakterlaydi, unda millatning ishlab chiqarish salohiyati iste’molchilar uchun ishlaydi, iqtisodiyotning yetakchi sektori sifatida esa o`zoq muddat foydalanadigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ishtirok etadi. Bu eng o`zoq bosqichdir. U. Rostouning hisoblashicha AQSH yetuklik bosqichidan ommaviy iste’mol bosqichiga o`tishi uchun 100 yil kerak bo`ldi. O`zining kengroq chiqqan ―Siyosat va o`sish bosqichlari‖ ishida U. Rostouning o`sishning oltinchi bosqichi - hayot sifatini axtarish bilan chiqdi. Unda iqtisodiyotning yetakchi sektori xizmat ko`rsatish sohasi bo`lib, ijtimoiy progresning birinchi pog`onasiga insonning ma’naviy rivojlanishi ko`tariladi. U. Rostouning o`sish bosqichlari nazariyasi o`z davrining ijtimoiy fanida sezilarli hodisa bo`ldi. U jamiyat tarixiy evolyutsiyasiga yangicha yondashuvni ifoda etib, u sotsial- iqtisodiy formatsiyalarning marleistik kotsepsiyasi va XX asr 1-boshidagi texnoratik o`sish nazariyalaridan ko`p jihatdan farq qilar edi. U. Rostou moddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy rivojlanishdagi yetakchi rolini, uning ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti bilan shartlashganini tan oldi. Shu bilan birga Rostou va iste’molchilarning munosabati, jamg`armalarning investitsiyaga, invetitsiyalarning esa mahsulotlarga aylanishi bilan cheklanmasligini ko`rsatishga harakat qilgan bo`lsa, boshqa tomondan - iqtisodiyot va jamiyat tarixiy evolyutsiyasining umumiy nazariyasini yaratishga urindi. Bunga qaramasdan U. Rostou nazariyasi juda ham umumiy xarakterga ega bo`lib ko`proq o`sish tarixining davriyligiga yo`naltirilgan va iqtisodiy o`sish manbalari va mexanizmi haqida kamroq bayon etadi. Ko`pgina g`arb mualliflari uchun tadqiqot

predmeti bo`lib keng ma’nodagi emas, balki tor ma’nodagi iqtisodiy o`sish xizmat qiladi. U neokeynechilik va neoklassik yo`nalish vakillari tomonidan ishlab chiqilgan . Ye. Domarning iqtisodiy o`sish modeli. Bu model makroiqtisodiy muvozanatning keynschilik nazariyasini tanqidiy qayta ishlash va rivojlantirish sifatida vujudga keldi. Ma’lum bo`lganidek, Keynsning asosiy maqsadi rivojlangan mamlakatlarda ommaviy ishsizlik va ishlab chiqarish quvvatlaridan to`liq foydalanmaslik sabablarini aniqlash edi. Bu hodisa 1929-1933 y.y. Buyuk depressiya davrida kotatrofik o`lchamlarga erishib, bu vaqtda nafaqat yangi kapital qo`yilmalarga balki asosiy kapitalni yangilashga ham imkoniyat yo`q edi. Shu sababli Dj. Keyns nazariyasini fanda depressiv yoki stagnatsiyalanuvchi iqtisodiyot nazariyasi deb atashadi. Urushdan keyingi davrda g`arb mamlaktlaridagi iqtisodiy holat o`zgardi - iqtisodiy o`sish masalalariga olimlar diqqatini qaratgan yuqori konyuktura davri boshlandi. Biroq yangi sharoitlarda keynschilik nazariyasi chetga surib qo`yilmadi, balki sifat jihatdan yangi muammolarni hal qilish uchun ijodiy o`zgartirildi. Chunki bu nazariya bozor iqtisodiyoti amal qilishining bir qator fundamental savollariga javob bera olar edi. Milliy daromad iste’mol, jamg`arma va investitsiyalar kabi iqtisodiy kattaliklarga asoslanib, Dj. Keyns iqtisodiy faoliyat darajasining o`zgarishini tushuntira oladigan modelni ishlab chiqdi. U iqtisodiy pasayish va ishsizlikning o`sishi davrida iste’mol va jamg`armalar shu jumladan investitsiyalr qisqarishini isbotladi. Shuning uchun, yalpi talab o`sishining haqiqiy dastaklari mavjud bo`lmagan taqdirda, Dj. Keynsning fikricha, xukumat talabni tartibga solish chora-tadbirlaridan foydalangan holda iqtisodiyotga aralashishi zarur. Talabni soliqlarni pasaytirish orqali yoki davlat xarajatlarini ko`paytirish orqali oshirish mumkin, bu esa o`z navbatida iqtisodiy faollikni jonlantiradi. Iqtisodiy o`sish neokeynschilik modelining mohiyati nimada ? 1. Ularning barchasi Dj. Keynsning asosiy postulati - yalpi talabga asoslanadi. Modellarni qurishda ularning mualliflari muvozanatlashgan iqtisodiy

o`sishning hal quluvchi sharti yalpi talabning oshishi ekanlgidan kelib chiqishgan . 2. Iqtisodiy o`sishning asosiy omili bo`lib kapital qo`yilmalar (investitsiyalar) hisoblanadi, ular multiplikatorlar orqali daromadni oshiradi yoki o`zi daromad oshishining natijasi hisoblanadi (akselerator tasirida). qolgan barcha ishlab chiqarish omillari (bandlikning oshishi, uskunalardan foydalanish darajasi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi) hisobga olinadi va modeldan chiqarib tashlanadi. Bunda bu modellarning keynschilik tabiati va neoklassik nazariyalardan asosiy farqlanishi mujassamlashgan . Shunday qilib o`sishning neonekeynschilik modeli ikki o`ziga xos xususiyat bilan xarakterlanadi : • Iqtisodiy o`sishga daromad darajasi bilan belgilanadigan talab nuqtai nazaridan yondashish; • Investitsiyalarning iqtisodiy o`sishdagi muhim roli bilan negaki daromad kapitalning to`planishiga bog`liq (demak yalpi talab hajmi ham ). Iqtisodiy o`sishning neokeyschilik modellini ilk bor, kelib chiqishi polshalik bo`lgan, amerikalik iqtisodchi YE. Domar va ingliz iqtisodchisi R. Xarrod tomonidan shakllantirilgan. Ular tomonidan olingan natijalar shunchalik bir-biriga yaqin ediki, natijada fanda ular Xarrod-Domar modeli deb atala boshlandi. Biroq modellarda o`ziga xoslik borligi tufayli, ularning har birini ko`rib chiqamiz, xulosa qilishda esa ularni umumlashtiruvchi omillarga e’tiborni qaratish lozim bo`ladi. Iqtisodiy o`sishning YE. Domar modeli. YE. Domarning modeli keynschilik an’analariga xosligi va keynschilik fundamentiga asoslanganini aniqligini tan olgan, ammo shu bilan birga keynschilik modelining investitsiyalar va iqtisodiy dinamikaga tegishli qismiga o`z hissasini qo`shganligini ta’kidlab o`tgan. Bu hissa o`zi nimadan iborat edi? Oldindan o`rnatilganidek, Dj.Keyns tizimida daromadlarning shakllanishi investitsiyalar funksiyasi hisoblanib, ular multiplikator samarasi orqali yalpi talab va bandlikni oshiradi. Boshqacha qilib aytganda Dj. Keyns davlat xarajatlariga, ayniqsa ularning jamoat ishlarini amalga oshirish bilan bog`liq qismiga (yo`l, ko`prik va sh.k. qurish) alohida e’tibor qaratgan.

Nega u ommaviy bozor mahsulotlari ishlab chiqarishga, masalan avtomobillar, kir yuvish mashinalari yoki mebel ishlab chiqarishga e’tibor qaratmagan? Chunki qayta ishlab chiqarish (samarasi) talabni hosil qilish bozorga ortiqcha tovar massasini chiqarishdan ko`ra muhim edi, shuning uchun Dj. Keyns investitsiyalarning tovar taklifiga ta’sirini o`z analizidan qolgan ishlab chiqarish quvvatlari mavjudligini taxlil qilgan holda ham shunday qildi. (yangi zavodlarga investitsiya qilishga mavjudlari turganda xojat yo`q). Aynan shu punktda YE. Domar, Dj. Keyns nazariyasiga aniqlik va qo`shimcha kiritdi - unda investitsiyalar nafaqat daromadlarni shakllantirish balki quvvatlarni yaratish, ishlab chiqarishni va tovarlar taklifini rivojlantirish omili hamdir. Bu orqali YE. Domar investitsion jarayonning ikki xilligiga e’tibor qaratib, uning fikricha milliy daromadning muvozanatli o`sishmodeli mohiyati ham shundan iborat. Boshqacha aytganda, u iqtisodiyotning muvozanatlashgan holatidan kelib chiqqan, (ya’ni umumiy talabni ifodalovchi ishlab chiqarish quvvatlariga teng bo`lganda). Undan keyin YE. Domar quyidagi savolni qo`ydi: Agar investitsiyalar ishlab chiqarish quvvatlarini oshirsa, va shu bilan birga qo`shimcha daromadlarni shakllantirsa, unda daromad o`sishi sur’ati ishlab chiqarish quvvatlari o`sishi sur’atlariga teng bo`lishi uchun investitsiyalar qanday o`sishi kerak? Bu savolga javob berish uchun, YE. Domar uchta tenglamalar sistemasini tuzdi : 1) taklif tenglamasi; 2) talab tenglamasi; 3) taklif va talab tengligini ifodalovchi tenglama. 1. Taklif tenglamasi investitsiyalar hosil qiladigan ishlab chiqarish quvvatlari o`sishini ko`rsatadi. Yaratilgan ishlab chiqarish quvvatlari hisobiga olinadigan ishlab chiqarish o`sishini (o`simini) AQ ni, umumiy kapital qo`yilmalarini (I) ularning o`rtacha unumdoligiga β ko`paytmasi orqali aniqlash mumkin (3.3.1): ∆ Q = I ß (3.3.1) Investitsiyalarning ishlab chiqarish rivojlanishiga ta’sirini xarakterlovchi ≦ belgisi kapital qaytimi nomini oldi (ishchi kuchi bandligining oshishi, fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish va sh.k.). Bunda,

agar 1 mlrd. so`mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun 4 mlrd. so`m kapital kerak bo`lsa, unda ≦ uning ¼ qismini, yoki 25 % ini hosil qiladi. Demak, bo`lib bir birlik investitsiya yaratgan yangi mahsulot kattaligini ifodalaydi . 2. Talab tenglamasi qo`shimcha quvvatlarini band qilish uchun talab qanchagacha o`sishi kerakligini ko`rsatadi. Multiplikator nazariyasiga ko`ra, jamg`armaga ixtiyoriy chegaraviy moyillik λ da. Milliy daromad o`sishi- Δ U qo`shimcha investitsiyalar - ΔΙ ning multiplikator ta’sirining natijasi hisobi. Agar ΔQ =I β taklif tenglamasini AY = AI talab tenglamasi bilan solishtirsak, unda taklif tenglamasida umumiy investitsiyalar ishtirok etishini sezamiz, qachonki talab tenglamasida - faqatgina oldingi davrga nisbatan investitsiyalarning o`sishi ishtirok etadi. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarishning o`sishi ΔQ umumiy kapitalning unumdorligi bilan ta’minlanadi, daromadning o`sishi ΔY esa - faqatgina qo`shimcha apital qo`yilmalarining multiplikator ta’siri bilan ta’minlanadi. 3. Daromadlar va ishlab chiqarish quvvatlari o`sishi sur’atlarining muvozanat tenglamasiga bo`lganda erishiladi. а Bu tenglama yechimi orqali quyidagi natijaga ega bo`lamiz.

Tenglamaning chap qismida investitsiyalarning yillik o`sish sur’ati turadi, u ishlab chiqarish quvvatlariningo`sishi yordamida to`liq bandlikni ta’minlash uchun αβ yillik sur’at bilan o`sishi lozim. Shunday qilib Domar modeli investitsiyalar doimiy o`sishi lozim bo`lgan sur’at (temp) ni aniqlash imkonini beradi. Bu sur’at (temp) milliy daromadda jag`armalar ulushi va investitsiyalarni o`rta samaradorligi bilan to`g`ri bog`langan. Masalan, agar jamg`arish moyillik «= 20% teng bo`lsa, kapitalni unumdorligi esa /? = 33%, kapitalni balanslashgan o`sish meyori 6,6% tashkil etish kerak . Bundan iqtisodiy siyosat uchun muhim xulosa kelib chiqadi: faqatgina kapitalning doimiy o`sayotgan akkumulyatsiyasiga jamiyat mashtabida yalpi talab va yalpi taklif o`rtasidagi dinamik muvozanatni ta’minlaydi. Investitsiyalarning muvozanatli o`sishini ta’minlab turish uchun davlat milliy daromaddagi jamg`armalar ulushiga yoki texnik taraqqiyot sur’atlariga ta’sir ko`rsatishi mumkin . R. Xarrodning iqtisodiy o`sish modeli. Oldin ta’kidlaganimizdek tarkibi bo`yicha bu model YE. Domar modeliga o`xshaydi, biroq uning o`ziga xos xususiyatlari bor. YE. Domar modeli investitsiyalarning yalpi talabni kengaytirish va ishlab chiqarish quvvatlarining vaqt oralig`ida ko`payishdagi ikkixil rolini taxlil qiladi. Shuning uchun u butunligicha multiplikatordan foydalanishga asoslanadi va milliy daromadning zaruriy o`sishini ta’minlaydigan investitsiyalarning o`sish me’yorini aniqlaydi. R. Xarrod modelining maqsadi esa iqtisodiyot o`sishning trayektoriyasini o`rganish hisoblanadi. Shuning uchun uning asosini akselerator nazariyasi tashkil etib, u investitsiyalar o`sishini bunga sabab bo`lgan daromad o`sishiga nisbatini aniqlash imkonini beradi.

Bunday xususiyatlardan shu natija kelib chiqadiki, YE. Domar mos davlat siyosati bilan bog`liq bo`lgan avtonom investitsiyalar bilan ish olib borgan bo`lsa, R.Xarrod esa - milliy daromad o`sishi bilan bog`liq ishlab chiqarish investitsiyalari bilan ish olib borgan. Akselerator nazariyasini yanada yaqqolroq ko`rib chiqamiz. Akselerator nazariyasi - investitsiyalarning kutilayotgan ishlab chiqarish hajmi o`zgarishiga bog`liqligini tavsiflovchi nazariyadir. Akselerator tamoyili dastlab davrlar nazariyasi doirasida ishlab chiqilgan bo`lib, investitsiyalarning iste’mol talabi xarakatiga reaksiyasi orqali iqtisodiy inqirozlarni tavsiflagan. Bunday bog`liqlikda akselerator nazariyasini XX asr boshida fransuz iqtisodchisi A. Aftalyen va amerikalik iqtisodchi Dj. Klark rivojlantirishgan. Bu nazariyaga muvofiq talabning (yoki daromadlarning) o`sishi investitsiyalarning o`sish darajasiga tezlashtruvchi (akselerator) sifatida ta’sir etadi, (avvalambor asosiy kapital sohasida). Yangi investitsiyalar ishlab chiqarish hajmi (daromadlar) ga nisbatan tezroq o`sishi taxmin qilinadi, chunki mashinaning qiymati uning tayyor mahsulot qiymatidan odatda ancha yuqori bo`ladi, demak, ishlab chiqarish qatnashchilari daromadlaridan ham yuqori bo`ladi. Shuning uchun ham investitsiyalarga bo`lgan talab iste’mol talabining o`sishiga nisbatan doimo yuqori bo`ladi. Gap shundaki, o`sib borayotgan iste’mol talabi mavjud bo`lgan ishlab chiqarish quvvatlariga tasir ko`rsatib, nafaqat mavjud quvvatlar modernizatsiyasiga balki yangi sanoat korxonalari va uskunalariga kapital qo`yilmalarini rag`batlantiradi. Faraz qilamizki, qandaydir korxona o`zining mahsulotiga mavjud talabni 10 ta mashinadan foydalanib qondiradi, ulardan bittasi har yili yangisi bilan almashtiriladi. Agar talab 20% ga oshsa korxona bu talabni qondirish uchun 2 ta yangi mashina sotib olishi kerak bo`ladi. Shunday qilib akselerator ishlab chiqarish o`sishi bilan investitsiyalar o`sishi o`rtasidagi bog`liqlikni ko`rsatadi: ishlab chiqarish hajmi o`zgarishiga javob ravishda yangi investitsiyalar qanchaga o`sadi. Ishlab chiqarish va investitsiyalar darajalarida o`zgarishlarning bunday teskari bog`liqligi Dj. Keynsda umuman yo`q edi. U investitsiya va daromadlar o`rtasida multiplikator munosabati bilan cheklandi

multiplikator koeffitsiyenti chunki u foydalanilmagan quvvatlar va ishsizlik mavjudligidan kelib chiqqan. Uning vazifasi bo`sh iqtisodiy resurslardan qanday foydalanishni ko`rsatish bo`lib, buning uchun u davlat xarajatlarini oshirishni taklif etgan. Ularni 1 multiplikatorga - ko`paytirib bandlik, ishlab chiqarish va daromad/Δγ) o`sishini ta’minlaydi, demakki, yalpi talabning ham ta’minlaydi . Akslerator tamoyili esa oshgan daromad va talab o`z navbatida investitsion jarayonlarni tezlashtirishni ko`rsatadi. Bu yangi kapital qo`yilmalar - daromad o`sishini akseleratsiya koeffitsiyenti bo`yicha ko`paytmasining funksiyasi ekanligini anglatadi: Akseleratsiya koeffitsiyenti - texnik taraqqiyot turiga bog`liq texnik kattalik: • Katta hajmdagi kapitalni talab etadigan kapitalli texnik taraqqiyot sharotida s ning qiymati oshadi • Kapitalni tejaydigan texnik taraqqiyotda s ning qiymati past bo`ladi Iqtisodiy o`sish modelini yaratish jarayonidan R. Xarrod taxliliga uchta tenglamani kiritdi: • Amaldagi o`sish sur’atlari tenglamasi • Kafolatlangan o`sish sur’atlari tenglamasi • Haqiqiy o`sish sur’ati tenglamasi 1. Amaldagi o`sish sur’atlari tenglamasi- R. Xarrod modeli tenglamasi natijasidir. U ishlab chiqarish maqsadlarida foydalaniladigan mahsulotning o`sishidan bir qismini jamlanishini ta’minlash uchun milliy daromadda jamg`armalar ulushi qanday bo`lishi kerakligini ko`rsatadi:

Bu yerda: G - (growth) qandaydir davr bo`yicha umumiy ishlab chiqarishning amaldagi o`sishi (o`sgani), masalan yil bo`yicha: ya’ni amaldagi o`sish sur’ati - bu daromad o`sishining biznes davr daromadi kattaligiga nisbati: c = I / A Y - kapital koeffitsiyenti yoki bir birlik daromad yoki mahsulot o`sishining ―investitsion qiymatini‖ ko`rsatuvchi ishlab chiqarishning kapital talab koeffitsiyenti. U kapitalning teskari unumdorligi kattaligi bo`lib hisoblanadi - milliy daromadda jamg`armalar ulushi yoki jamg`arishga moyillik : Agar (1) tenglamani uning elementlari mazmuni bo`yicha yozadigan bo`lsak, unda Dj. Keynsning - investitsiyalar teng jamg`armalar, ayniyatiga ega bo`lamiz : Biroq R Xarrodning yondashuvi Dj. Keyns yondashuvidan ancha farqlangan. Keynschilik modelida investitsiyalar va jamg`armalar tengligi statik shaklda, R. Xorrad modelida esa dinamik shaklda ifodalangan: tenglamaning chap qismi Gc s ishlab chiqarish maqsadlariga yo`naltirilgan mahsulot o`sishining kapitallashtiriladigan qismini ifodalab, u jamg`armalarning s ma’lum ulushi bilan ta’minlanishi shart. 2. Kafolatlangan o`sish sur’atlari tenglamasi. Tadbirkorlar ko`zda tutadigan va umuman qoniqish hosil qiladigan rivojlanishning bashorati shuni ifodalaydi : R. Xarrodning fikricha kafolatlangan (narranted) o`sish sur’ati G w dinamik muvozanatning chizig`i hisoblanadi. Shu bilan barcha cr (kapital talablikning zaruriy koeffitsiyenti) ham dinamik muvozanatning koeffitsiyenti hisoblanadi: u mahsulot chiqarish o`sishiga yangi kapitalga ehtiyojni ifodalaydi, uni ta’minlash uchun shu yangi

kapital talab etiladi. Bundan kelib chiqadiki kafolatlangan o`sish sur’ati tenglamasida investitsiyalar ex-ante va jamg`armalar ex-post tenglashtiriladi. Milliy daromadda jamg`armalar s ulushi - zaruriy kapitaltalablilik koeffitsiyenti cr kabi doimiy kattalik bo`lgani sababli R. Xarrod kafolatlangan o`sish sur’ati ( G w ) ning doimiy darajasi haqida xulosaga keldi . Agar amaldagi o`sish sur’ati (1) bashoratlanayotgan, kafolatlangan sur’ati (2) bilan mos tushsa unda iqtisodiyot qat’iy o`zluksiz rivojlanishga ega bo`ladi. Biroq, R. Xarrodning yozishicha bunday qat’iylik statistik darajada ham dinamik darajada ham mavjud emas. Ikkala tenglamani R. Xarrod, amaliyotda amaldagi o`sish sur’ati doimo kafolatlanganidan katta yoki kichik bo`ladi deb ta’kidladi. Agar amaldagi o`sish sur’ati kafolatlanadiganidan oshsa, unda nisbiy doimiylik tufayli S shunga mos ravishda tez oshmaydi. Boshqacha aytganda, agar Bundan R. Xarrod shunday xulosaga keladiki ishlab chiqaruvchilar amaldagi kapital talablikni juda ham rost deb baholab tovar-moddiy zahiralarini oshirishga harakat qiladilar bu esa amaldagi o`sish sur’atini kafolatlanganligidan yanada oshishiga olib keladi . . Bunga asosan ishlab chiqaruvchilar mavjud xom ashyo material va uskunalar zahirasi ortiqchaligi haqida qarorga kelib, xaridni qisqartiradilar. Bu bilan ular amaldagi o`sish sur’atini kafolatlanganga nisbatan yanada oshiradi. Shunday qilib, biz ko`ramizki, amaldagi o`sish sur’ati muvozanatligiga moslashish o`rnida amaliyotda teskari tendensiya mavjud - ishlab chiqarishning dinamik muvozanat chizig`idan ko`tarilishi yoki pasayishi. Bu R. Xarrodga bozor iqtisodiyotiga ichki dinamik barqarorlik xos ekanligi haqida qaror qilishga asos bo`ldi. Bunday xulosa natijada iqtisodiy adabiyotda ―Xorrd prodoksi‖ nomini oldi. U iqtisodiy koyunkturaning qisqa muddatli davriy tebranishlarini ifodalaydi. Nisbatan o`zoqroq tebranishlarning interpretatsiyasi uchun R. Xarrod (3) chi tenglamani kiritdi - haqiqiy o`sish sur’ati tenglamasi.

3. Haqiqiy o`sish sur’ati tenglamasi R. Xarrod modelida quyidagi ko`rinishga ega : Bunda G n - (natural-haqiqiy) resurslardan to`liq foydalanish sharoitida iqtisodiyot xaraktining maksimal darajada mumkin bo`lgan sur’ati. Bunday o`sish sur’atini ta’minlab turish uchun iqtisodiyotda jamg`armalar yetmasligi mumkin, shuning uchun haqiqiy o`sish sur’atining tenglamasida chap va o`ng tomonlar o`rtasidagitenglik yo`qligi ko`zda tutiladi . Xosil qilingan tenglamalar R. Xarrodga 3 ta kattalik o`rtasidagi munosabatni ko`rib chiqish imkonini berdi: haqiqiy (G w ), kafolatlangan (G n ) va amaldagi (G) o`sish sur’ati 1. deb faraz qilamiz. Bunda, haqiqiy o`sish sur’ati berilgan resurslarda mumkin bo`lgani uchun, amaldagi sur’at haqiqiysidan past bo`ladi, demakki, kafolatlangan o`sish sur’atidan ham albatta past bo`ladi. Unda kapital talablikning bashoratlangan koeffitsiyenti amaldagisidan past bo`lib (cr<c) yuqorida ko`rsatib o`tilganidek o`zoq depresiyaga (tushkunlikka) sabab bo`ladi. Tushunarliroq tilda aytadigan bo`lsak, ortiqcha kuchlanish (iqtisodiyotning qizib ketishi) o`zoq muddatli tushkunlikka olib keladi, bunga misol qilib nafaqat bozor iqtisodiyotini balki sotsial xalq xo`jalik amaliyotini keltirish mumkin . 2. Agar G w >G n bo`lsa, unda iqtisodiyot rivojlanishining 2 ssenariysi bo`lishi mumkin. Birinchisi (Gw>G) yuqorida ko`rib chiqilgan bo`lib, o`zoq depressiyaga olib keladi, ikkinchisi (Gw< G dan cr> c kelib chiqqani uchun) o`zoq ―Bum davri bilan xarakterlanishi mumkin . Shunday qilib, R. Xarrod iqtisodiy dinamikadagi ikki muammoga e’tiborni qaratdi : 1. G w va G n o`rtasidagi farqlanish: 2. G ning G n dan o`zoqlashishi bunda birinchi muammo ishchi kuchining vaqtinchalik (xronik) ortiqchaligi, ikkichi muammo esa - vaqtinchalik xronik yetishmovchiligi ekanligini ko`rsatiladi .

Keyin u quyidagi savolni qo`yadi: bozor iqtisodiyotida kafolatlangan G n va haqiqiy G n o`sish sur’atlarini avtomatik tenglashtiradigan kuchlar bormi? Bu savolga javob berib R. Xarrod iqtisodiy o`sishning asosiy parametri -odamlar xoxishiga bog`liq bo`lgan jamg`armalar ekanligini ko`rsatib o`tgan, shuning uchun bu savolni taxlili jamg`armalar dinamikasi taxlili bilan bog`liqdir. Jamg`armalarga salbiy munosabatda bo`lib, ularni depressiyani rag`batlantiruvchi kuch deb hisoblagan Dj. Keyns dan farqli ravishda R. Xorod jamg`armalarni ijobiy va foydali deb hisoblagan. Biroq, shu bilan birga u quyidagi savolni bergan: bozor iqtisodiyotida muvozanatlashgan o`sish talablariga javob beradigan jamg`armalar xajmini rag`batlantiruvchi instrumentlar mavjudmi? R. Xarrod unga inkor javobini berib Dj. Keyns kabi iqtisodiyotga davlat aralashuvini zarurligini asoslagan. R. Xarrod dasturi ikki guruh tadbirlarini o`z ichiga olgan: A) ―Amaldagi o`sish sur’atini kafolatlanganidan qochishi‖ ga qarshi qisqa muddatli antitsiklik siyosat taklif etilgan : Б ) takrorlanadigan (xronik) ishsizlik va o`zoq depressiyaga qarshi foiz me’yorini pasaytirish siyosatidan foydalanishni taklif etgan (deyarli uning nolli nuqtasigacha). Bu jamg`armaga investitsion talabning kengayishiga olib keladi, demakki, milliy daromadda jamg`armalar ulushining qandaydir qisqarishiga ham. Siyosatning maqsadi R. Xarrod fikricha G w cr = s-d = G n cr bo`ladigan foiz stavkasining progressiv pasayishiga erishish kerak. Bu ifodani R. Xarrod to`liq bandlik maromidagi barqaror o`sish formulasi sifatida belgiladi. U iqtisodiy tizimning dinamik rivojlanishiga kafolatlangan va haqiqiy o`sish sur’atining to`liq bandlik sharoitda teng bo`lgani holatida erishilishini ko`rsatadi. Shunday qilib, tahlil jarayonida R. Xarrod YE. Domar bilan o`xshash natijalarga erishdi. Odatda ularning modeli yagona Xarrod- Domar modeliga birlashtiriladi. Uning mazmuni quyidagicha, ishlab chiqarishning berilgan texnik sharoitlarida iqtisodiy o`sish jamg`armaga chegaraviy moyillik kattaligiga bog`liq bo`ladi, iqtisodiy tizimdagi dinamik muvozanat o`z tabiatiga ko`ra beqaror va uni to`liq bandlik sharoitida ta’minlab turish uchun esa davlatning faol va maqsadli tadbirlari talab etiladi.

Xorrod-Domar modelining cheklanganligi nafaqat uning taxlil natijalari bilan balki tarixiy sharoitlari bilan ham belgilanadi. 1930 yil va urushdan keyingi davr iqtisodiy o`sish jarayonlarini ifodalagan bo`lib, unda ishlab chiqarishni rivojlantirish bo`yicha asosiy urinishlar investitsiyalarni oshirish va yangi ishlab chiqarish quvvatini yaratishdan iborat edi. Keyingi davrda (50 y ning ikkinchi yarmi - 70 y.y.) ishlab chiqarishning rivojlanishiga ko`proq sifat o`zgarishlari ta’sir eta boshladi, bu esa iqtisodiy o`sishning noklassik nazariyalarida o`z ifodasini topdi. Tabiiy resurslarni o`zigina iqtisodiy o`sishni ta’minlab berolmaydi. Iqtisodiy tabiiy resurslari kam bo`lgan davlatlarda ham iqtisodiy o`sish tez sur’atlarda rivojlanishi mumkin. A+Shning iqtisodiy o`sishiga davlatdagi umumiy sotsial, madaniy va siyosiy muhit ham o`z ta’sirini ko`rsatgan. Kelajakdagi iqtisodiy o`sishni baholashda ishlab chiqarishning atrof muhitga va inson turmushiga ta’sirini hisobga olish shart. Iqtisodiy o`sish farovonlikni ta’minlab beruvchi faktor deyishga hech qanday asos yo`q. Iqtisodiy o`sishning yo`ldoshi bo`lgan texnika taraqqiyoti ishchilarda ertangi kunga ishonchni so`ndiradi va ba’zida ishsizlikni ko`payishiga sabab bo`ladi. Rivojlanish (o`sish) sur’ati yuqori bo`lgan iqtisodiyot katta iqtisodiy ta’sirlarga olib kelishi mumkin. Iqtisodiy o`sish tarafdorlari fikriga ko`ra faqat iqtisodiy o`sish aholi turmush farovonligini ta’minlashi mumkin . Ishlab chiqarish hajmini o`sishi daromadni oshiradi. U. Rostouni o`sish bosqichlari nazariyasi o`z davrining ijtimoiy fanida sezilarli hodisa bo`ldi, u jamiyat tarixiy evolyutsiyasiga yangicha yondoshuvni ifoda etib, u sotsial-iqtisodiy formatsiyalarni marleistik konsepsiyasi va XX asr 1-boshidagi texnoratik o`sish nazariyalaridan ko`p jihatdan farq qilar edi. U.Rostou moddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy rivojlanishdagi yetakchi rolini, uning ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti bilan shartlashganini tan oldi hamda iqtisodiyot va jamiyat tarixiy evolyutsiyasining umumiy nazariyasini yaratishga urindi. YE Domar va R.Xarrodning keynschilar modeli makroiqtisodiy muvozanatning keynschilik nazariyasini tanqidiy qayta ishlash va rivojlantirish sifatida vujudga keldi. Iqtisodiy o`sishning YE.Domar modeli keynschilik an’analariga xosligi va keynschilik fundamentiga asoslanganini aniqligini tan olgan, ammo shu bilan birga

keynschilik modelining investitsiyalar va iqtisodiy dinamikaga tegishli qismiga o`z xissasini qo`shganligini ta’kidlab o`tgan. R. Xarrod modelining maqsadi iqtisodiyot o`sishining trayektoriyasini o`rganish hisoblanadi. Shuning uchun uning asosini akselerator nazariyasi tashkil etib, u investitsiyalar o`sishini bunga sabab bo`lgan daromad o`sishiga nisbatini aniqlash imkonini beradi. YE. Domar mos davlat siyosati bilan bog`liq bo`lgan avtonom investitsiyalar bilan ish olib borgan bo`lsa r. Xarrod esa-milliy daromad o`sishi bilan bog`liq ishlab chiqarish investitsyailari bilan olib borgan. Ishlab chiqarishni berilgan texnik sharoitlarida iqtisodiy o`sish jamg`armaga chegaraviy moyillik kattaligiga bog`liq bo`ladi, iqtisodiy tizimdagi dinamik muvozanat o`z tabiatiga ko`ra beqaror va uni to`liq bandlik sharoitida ta’minlab turish uchun davlatning faol va maqsadli tadbirlari talab etiladi .

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

IS-LM Modeli

Yalpi talab - yalpi taklif modeli

Bozor tarkibining tahlili. Mukammal raqobat modeli

Iqtisodiy o`sish nazariyalari va modellari

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari