Investitsion muhitni iqtisodiy o'sishga ta’siri - Экономика - Рефераты

Investitsion muhitni iqtisodiy o'sishga ta’siri

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

196.5 KB

Investitsion muhitni iqtisodiy o`sishga ta’siri Reja: 1. Investitsiyaning iqtisodiyotni rivojlanishidagi mohiyati va uning turlari 2. Investitsiya bozori va uni shakllantirish muammolari 3. Investitsiyalarni iqtisodiy o`sishga ta’siri .

Investitsiyaning iqtisodiyotni rivojlanishidagi mohiyati va uning turlari Iqtisodiyotni modernizatsiyalashning asosiy iqtisodiy tushunchalari sifatida investitsiyalar tushunchasining bugungi xayotimizga keng va tez kirib kelishining o`zi uning mohiyati va ahamiyati, zarurligini ko`rsatib, uni ochib berishga bo`lgan zaruriyatni keltirib chiqaradi. Bu tushuncha o`zi bilan birga investitsiya loyihalari tushunchasi, investitsiya loyihalarini amalga oshirish va moliyalashtirish, ularning texnik iqtisodiy asoslanishi va ekspertizasi, loyihaviy tahlil, loyihalarning samaradorligini baxolash va monitoringi kabi bir qator yangi ko`plab tushuncha va iqtisodiy bilimlarni kashf etishi ularning bugungi iqtisodiy hayotimizda naqadar muhimligini anglab olishimizga sabab bo`lmoqda. Jahon iqtisodiyotining, shu jumladan O`zbekiston iqtisodiyotining ham kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bog`liqligini bugungi kunda har bir bilim sohibi anglab yetganligini nazarda tutsak, hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, xususan chet el investitsiyalarini kengrok jalb yetish ularning mamlakatimizda o`tkazilayotgan iqtisodiy isloxotlarning samarali ijrosini ta’minlashning muxim asosiga aylanganligi bilan bog`likligini tushunib olish kiyin emas. Jahon tajribasi shuni ko`rsatadiki, qulay investitsiya iqlimi shakllanmasdan va xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga faol jalb etmasdan turib, bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan mamlakatlar jahon iqtisodiy xamjamiyatiga muvaffaqiyatli integratsiyalasha olmaydi. Iqtisodiy adabiyotlarda va amaliyotda "investitsiya" nisbatan aniq va keng qo`llanilayotgan atama hisoblansa-da, ikkinchi tomondan, uning ko`p qirraligi va ziddiyatliligi nafaqat mamlakatimiz, balki xorijiy iqtisodiy adabiyotlariga ham xos. "Investitsiya" atamasining mohiyatini aniqlashni iqtisodiy adabiyotlarda keng qo`llaniladigan ta’riflarni tahlil etishdan boshlash maqsadga muvofiq. "Investitsiya" tushunchasi bir qator ma’nolarga ega bo`lib, bu qisqacha quyilma degan ma’noni bildiradi. Yoki buni foyda olish maqsvdida aksiya, obligatsiya sotib olish, tovar ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan real aktivlarni sotib olish va ishlab chiqarish hamda intelektual va boshqa moddiy boyliklar uchun sarflanishi tushuniladi, ya’ni

investitsiyalar har qanday vosita bo`lib, pulning qiymatini saqlaydi, uning qiymatini ko`paytiradi, va ijobiy daromad olishni ta’minlaydi. Demak, investitsiya so`zi kengroq ma’noni anglatib, bunga qo`shimcha ravishda o`zlashtirmoq degan ma’noni ham berar ekan". Investitsiya huquqi sohasida ilmiy izlanishlar olib borgan rus olimi A.G.Bogatirev ham yuqoridagi nuqtai nazarga yaqin pozitsiyani egallaydi. Aynan xarajatlarning ishlab chiqarishga xosligi va uzoq muddatliligi ko`p hollarda mualliflar tomonidan investitsiyalar va kapital qo`yilmalar o`rtasida tenglik ishorasini qo`yilishiga sabab bo`ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, Yevropacha uslub "investitsiya" atamasini qimmatli qog`ozlarga kirtilgan uzoq muddatli qo`yilmalarga nisbatan ham qo`llanilishiga yo`l qo`yadi. Ammo "faqat korporatsiyani boshqarish imkoniyatini o`zida aks ettirgan holatdagina bunday kapital qo`yish investitsiya bo`lishi mumkin". Amerikancha uslub ham "investitsiya" va "kapital qo`yilmalar" atamalari o`rtasida tenglik ishorasini qo`yadi va uning iqtisodiy mazmunida ko`chmas mulkka qilingan qo`yilmalarga ustuvorlik beradi. Investitsiya atamasi to`g`risida so`z yuritganda MDH mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarida keng qo`llaniladigan bir qator ta’riflarni ko`rib chiqish maqsadga muvofiq. Masalan, rus iqtisodchi-olimi Kovalev V.V. -fikriga ko`ra, "investitsiyalar — xalq xo`jaligining turli tarmoqlaridagi korxonalarga uzoq muddatli kapital qo`yishdir (mamlakat ichida yoki xorijda)"10. Ko`rinib turibdiki, ushbu ta’rifda investitsiyalarning maqsadi va sohalari o`z aksini topmagan. Shu bilan birga ushbu ta’rifda investitsiyalar uzoq muddatli kapital qo`yilmalarga tenglashtirilmoqda. Investitsiyalar — asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko`paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kenggaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko`rinishidir. U pul mablag`lari, bank kreditlari, aksiya va boshqa qimmatli qog`ozlar ko`rinishida amalga oshiriladi. Lukinov V.A. yuqoridagi ta’rifga nisbatan bir muncha to`laroq va aniqroq ta’rifni keltiradi: "investitsiyalar — foyda olish maqsadida mamlakat ichkarisida yoki xorijda xalq xo`jaligining turli tarmoqlariga davlat va xususiy kapitalining uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalaridir"11.

Mazkur ta’rifda investitsiyalarning maqsadi ko`rsatilgan bo`lsada, uning ijtimoiy samarani ta’minlashdagi roli ko`rsatilmagan. Shuningdek, investitsiyalar faqat moliyaviy qo`yilmalar sifatida tavsiflangan, xolos. Vaholanki, mashinalar, texnologiyalar, litsenziyalar ham investitsiyalar bo`lishi mumkin. Rossiyalik iqtisodchilar A.Y.Andrianov, SV. Valdaytsev ham investitsiyalarga shunga yaqin ta’rif keltiradilar: "Investitsiyalar – davlat kapitali va xususiy kapitalning foyda olish maqsadida mamlakat. ichkarisida yoki xorijiy mamlakat iqtisodiyotiga uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalaridir". Ko`rinib turibdiki, ushbu ta’rifda investitsiyalarning tarkibi keltirilmagan va bu yerda ham investitsiyalarni moliyaviy qo`yilmalar sifatida ta’riflash ustuvor o`ringa ega. "Investitsiyalar foyda (daromad) olish yoki ijtimoiy yoxud iqtisodiy samaraga erishish maqsadida turli xil ishlab chiqarish, tijorat, ijtimoiy, ilmiy, madaniy va boshqa soha dasturlari va loyihalarini amalga oshirishga kiritiladigan pul, mulk va intellektual boyliklarmajmuasidan iborat"13, -deb ta’rif beradi investitsiyalar tahlili sohasida ilmiy izlanishlar olib borgan rossiyalik iqtisodchi O.Sinitsin. Mazkur ta’rif garchi keng qamrovli bo`lsa-da, investitsiyalarning mohiyatini to`liq va aniq ochib bera olmaydi. Bunda investitsiyalar turli xil dasturlarni va loyihalarni amalga oshirish uchun sarflanadigan pul, mulk va intellektual boyliklar majmuasidan iboratligi ta’kidlanadi. Qimmatli qog`ozlarga qilinadigan uzoq muddatli qo`yilmalar, texnologiyalar sotib olish uchun sarflanadigan mablag`lar va boshqa muhim investitsiya turlari e’tibordan chetda qolgan. Quyidagi ta’rifda investitsiyalar va kapital qo`yilmalar o`rtasiga tenglik ishorasi qo`yilgan: "Investitsiyalar (kapital qo`yilmalar) — xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlashga yo`naltirilgan moddiy, mehnat va pul resurslari xarajatlari yig`indisidan iborat". Bizning fikrimizcha, O`zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to`g`risida" gi qonunida keltirilgan ta’rif investitsiyalarning iqtisodiy-huquqiy tabiatini to`liq ochib beradi: "investitsiyalar - iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlariga kiritiladigan moddiy va (nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar; investitsiya

faoliyati - investitsiya faoliyati subyektlarining investitsiyalarni amalga oshirish bilan bog`liq harakatlari majmui". Ushbu ta’rif investitsiyalarning ham real ham moliyaviy turlari mazmunini qamrab oladi. Investitsiyalar quyidagi ko`rinishlarda bo`lishi mumkin (1-chizma ). Mablag`larni kiritish obyektiga ko`ra investitsiyalarni ikki turga ajratish mumkin: moliyaviy investitsiyalar va real investitsiyalar. Moliyaviy investitsiyalar - mablag`larni moliyaviy aktivlarga kiritishdir. Moliyaviy investitsiyalar aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlar shaklida qatnashishi mumkin. Uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalar shaklidagi investitsiyalar deganda davlat qimmatli qog`ozlariga (obligatsiyalar va boshqa qarz majburiyatlari), boshqa korxonalarning qimmatli qog`ozlari va Nizom kapitaliga kiritilgan mablag`lar, shuningdek, mamlakat ichkarisida va xorijda korxonalarga taqdim etilgan qarz mablag`lari tushuniladi. Real investitsiyalar deganda barcha turdagi (ishlab chiqarish va noishlab chiqarish) nomoliyaviy aktivlarni sotib olish maqsadida kiritilgan mablag`lar tushuniladi .

Investitsiyalarning real va moliyaviy turlarga ajratilishi ularni tasniflashtirishdagi asosiy belgilardan hisoblanadi. Investitsiyalash jarayoniga ishtirok etish xarakteriga ko`ra investitsiyalar bevosita va bilvosita investitsiyalarga bo`linadi. Bevosita investitsiyalarda investor investitsiyalash obyektini tanlash va mablag`lar kiritishga bevosita ishtirok etadi. Bevosita investitsiyalarni odatda investitsiya obyekti to`g`risida aniq ma’lumotga ega, investitsiyalash mexanizmi bilan yaqindan tanish, shuningdek bu sohada katta tajribaga ega bo`lgan maxsus tayyorgarlikka ega investorlar amalga oshiradilar. Bilvosita investitsiyalar investitsion yoki boshqa moliyaviy voitachilar orqali amalga oshiriladi. Investitsiyalash muddatiga ko`ra investitsiyalar qisqa muddatli va uzoq muddatli investitsiyalarga bo`linadi. Qisqa muddatli investitsiyalar bir yildan ortiq bo`lmagan muddatga kapital kiritishdir. Masalan, qisqa muddatli depozit qo`yilmalari, qisqa muddatli jamg`arma sertifikatlarini sotib olish va h.k. Uzoq muddatli investitsiyalar ishlab chiqarish uchun mo`ljallanmagan uzoq muddatli foydalanish ko`zda tutilgan aktivlarni barpo etish, ularni kengaytirish va sotib olishga sarflangan kapital mablag`lardir. Mulk shakliga ko`ra investitsiyalar quyidagi turlarga bo`linadi: xususiy, davlat, xorijiy va qo`shma investitsiyalar. Xususiy investitsiyalar fuqarolar hamda mulkchilikning nodavlat xo`jalik yuritish subyektlari tomonidan mablag`lar kiritishdir. Davlat investitsiyalari - markaziy, mintaqaviy hamda mahalliy hukumat va boshqaruv organlari tomonidan budjet, budjetdan tashqari fondlar hamda qarz mablag`lari hisobiga, shuningdek, davlat korxonalari tomonidan ularning o`z va qarz mablag`lari hisobiga amalga oshiradigan qo`yilmalaridir. Xorijiy investitsiyalar daromad olish maqsadida tadbirkorlik va boshqa faoliyat turlariga xorijiy investorlar tomonidan kiritiladigan barcha turdagi mulkiy va intellektual boyliklar majmuasidir. Xorijiy investorlar sifatida xorijiy yuridik va jismoniy shaxslar, davlatlar va xalqaro tashkilotlar qatnashishi mumkin. Xorijiy investitsiyalarning bevosita, portfel va boshqa turlari mavjud. Bevosita xorijiy investitsiyalar xalqaro investitsiya faoliyatining muhim toifasi bo`lib, bir mamlakat xo`jalik yuritish birligining boshqa mamlakatdagi korxonaga

barqaror ta’sir o`tkazishga intilishini o`zida aks ettiradi. Barqaror ta’sir o`tkazish deganda bevosita investor va ko`rsatilgan korxona o`rtasida uzoq muddatli munosabatlar o`rnatish, shuningdek, ushbu korxonani boshqarishda investorning sezilarli roli tushuniladi. Bevosita xorijiy investitsiyalar Nizom kapitaliga badal, kreditlar va boshqa shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Bevosita investitsiyalash korxonasi korporativ va nokorporativ birlik sifatida aniqlanadi. Unda investorga kamida 10 foiz oddiy aksiya yoki aksionerlar ovozi (korporativ korxonalar uchun) yoki shunday ishtirokning ekvivalenti (nokorporativ korxonalar uchun) tegishli bo`ladi. Shunday qilib, bevosita investitsiyalash korxonasiga investor- rezident 50 foizdan ko`proq aksiya yoki ovozga ega bo`lgan sho`ba-korxona yoki kompaniya, bevosita xorijiy investor ulushi 50 foiz va undan kam bo`lgan asotsiatsialashgan korxona, to`liq yoki qisman investor tasarrufida bo`lgan va bevosita investorga tegishli bo`lgan nokorportativ korxona kiradi. Portfel xorijiy investitsiyalar deganda investitsiyalarning aksiyalarga, boshqa qimmatli qog`ozlarga kiritilishi tushuniladi. Qimmatli qog`ozlar jumlasiga aksiyalardan tashqari obligatsiyalar, bonlar, veksellar, depozit sertifikatlari, bank akseptlari va qarz yozilmalari kiradi. Bevosita va portfel investitsiyalarni bir-biridan ajratish uchun amaliyotda quyidagi mezondan foydalaniladi: agar investor 10 va undan ortiq foiz oddiy aksiyalarga ega bo`lsa, bunday investitsiyalar bevosita investitsiyalar hisoblanadi. Boshqa xorijiy investitsiyalarga bevosita va portfel investitsiyalar jumlasiga kirmaydigan investitsiya turlari kiradi. Masalan, savdo kreditlari, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olinadigan kreditlar, bank qo`yilmalari va boshqalar. Mintaqaviy belgisiga ko`ra investitsiyalar mamlakat ichkarisidagi va xorijdagi investitsiyalarga bo`linadi. "Mamlakat ichkarisidagi (ichki) investitsiyalar deganda mamlakat hududida joylashgan obyektlarga investitsiya mablag`larining kiritilishi tushunilsa, xorijdagi investitsiyalar (tashqi) mamlakat hududidan tashqarisida joylashgan obyektlarga investitsiyalarni joylashtirish tushuniladi".

Yuqorida keltirilgan tasniflashtirish investitsiyalarning eng muhim belgilarini o`zida aks ettirib, zaruriyat tug`ilganda yanada aniqlashtirilishi va ilmiy, tadiqot, tadbirkorlik maqsadlaridan kelib chiqqan holda yanada kengaytirilishi mumkin. Investitsiyalar darajasi yalpi ichki mahsulot hajmiga sezilarli darajada ta’sir ko`rsatadi, milliy iqtisodiyotdagi ko`plab mutanosibliklar uning o`sish sur’atlariga bog`liq. Investitsiyalar mamlakat miqyosida kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlashni yaxshilaydi. Investitsiya jarayoni va iqtisodiy o`sish o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni tahlil qilishda investitsiya multiplikatori muhim ahamiyatga ega. Uni umumiy daromadlarning o`sishi va qo`shimcha kapital qo`yilmalar o`rtasidagi nisbat sifatida ifodalash mumkin. Investitsiya multiplikatori investitsiyalarning daromadlarning o`sishiga ta’sirini ifodalaydi. Ushbu uslub dastlab R.F. Kan tomonidan mablag`lardan foydalanish multiplikatori sifatida taklif qilingan bo`lib, bu g`oya ushbu olim tomonidan amalga oshirilgan kuzatishga asoslangan. Ushbu kuzatish natijalariga ko`ra, mablag`lardan birlamchi qo`shimcha foydalanishning muayyan hajmi taqsimlangan daromadlar va ular bilan bog`liq xarajatlarning asta-sekinlik bilan o`sishi natijasida ulardan foydalanishning ikkilamchi shakllarini keltirib chiqaradi. Mazkur g`oya keyinchalik Keyns tomonidan bir tizimga keltirilib, koeffitsiyent - investitsiya multiplikatori ko`rinishida taqdim etildi. Uning mohiyati quyidagicha: kapital qo`yilmalarga qo`shimcha xarajatlar daromadlar to`lqinini vujudga keltiradi. Bu daromadlar hajmi ularni oluvchining iste’molga moyillik darajasi bilan belgilanadi. Investitsiya multiplikatorining qo`llanilishi muhim tendensiyani ajratib ko`rsatishga imkon beradi: kapitalning birlamchi qo`yilmasi umumiy daromadning o`sishi tendensiyasini keltirib chiqaradi. Daromad hajmi iste’molga sarflangan xarajatlar bilan bog`liq taqsimlash hajmidan yuqori bo`ladi. Jadallashuv tamoyili multiplikator tushunchasi bilan birgalikda iqtisodiy sikllarni atroflicha tahlil qilishga, kapital qo`yilmalarningiqtisodiyotning notekis harakatidagi rolini ochib berishga yordam beradi. Bunda multiplikator investitsiya jarayonlarining

faoliyat sxemasini yoritib bersa, jadallashuv tamoyili uning asosiy shart-sharoitlarini aniqlab beradi. Ushbu nazariy qarashlarning O`zbekistonning investitsiya sohasidagi hozirgi holatini tavsiflashdagi dolzarb jihatlarini alohida ta’kidlash lozim. haqiqatdan ham, iqtisodiy islohotlarning dastlabki davrida O`zbekistondagi investitsiya taqchilligining muhim sabablaridan biri bir tomondan, davlat investitsiyalari hajmining qisqarishi bilan bog`liq bo`lsa, ikkinchi tomondan, xususiy investitsiyalar oqimi uchun zaruriy shart- sharoitlarni ta’minlashga salbiy ta’sir ko`rsatgan pirovard mahsulotga bo`lgan ichki talabning keskin qisqarishi bilan bog`liq. Shunday qilib, asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar o`rtasidagi o`zaro bog`liqliklar tizimida investitsiya jarayonlari asosiy o`rinni egallaydi. Bu esa, o`z navbatida, davlatning kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirishni tartibga solish sohasidagi asosiy faoliyat yo`nalishlarini belgilab beradi . Investitsiya bozori va uni shakllantirish muammolari Bozor munosabatlari sharoitida investitsiyalar bozori, ssuda kapitallar bozori va qimmatli qog`ozlar bozori bilan birgalikda yagona moliya bozorini ham tashkil etadi. Investitsiya bozori faoliyatiga o`zoq muddatli, hamda qisqa muddatli omillar o`zta’sirini ko`rsatadi. Investitsiya bozori rivojlanishidagi asosiy omillar ishlab chiqarish ko`lami, uning davriy tebranishlari, mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi va integratsiya jarayonlarining chuqurlashishi bilan bog`liqdir. Investitsiya bozori bu - bozor iqtisodiyotida mablag`lar aylanishini tashkil etishning o`ziga xos shakli bo`lib, u qimmatli kog`ozlar, pul va investitsiya ko`yish kabi kurinishlarda amaliyotda ko`llaniladi. Investitsiya bozori bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiiy qismi bo`lib, u kengaytirilgan kayta ishlab chiqarish jarayonini va jamiyat a’zolarining iste’mol talablarini ta’minlaydi. Uning vazifasi bir joyga jamlanadigan va qayta taqsimlanadigan moliyaviy- iqtisodiy resurslar hajmi, ular tushumining barqarorligi, rivojlangan institutsional to`zilmaning mavjudligi hamda mamlakat iqtisodiy ahvolining barqarorligiga bog`liq bo`ladi.

Investitsiya bozori mamlakat ichkarisida va tashki muhitda resurslarning mamlakatlararo qayta taqsimlanishida ichki, xalqaro hamda vositachilik vazifalarini bajaradi. Unint mexanizmi orqali vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`lari safarbar qilinadi, ular ssuda kapitaliga aylantiriladi va xalq xo`jaligi tarmoqlari orasida qayta taqsimlanadi. Investitsiya bozori bir tarmoqdagi ortiqcha investitsiyaning yoki ko`prok, daromad olipsh yo`lining tarmoqqa oqib o`tishini ta’minlaydi hamda u ayrim tarmoqlar rivojlanishini yaxshilash uchungina emas, balki iqtisodiy o`sishni ta’minlash manfaatlari yo`lida ishlab chiqarish nisbatlarini boshkarish uchun ham xizmat qiladi. Pul bozori va investitsiya bozori o`rtasida muayyan iqtisodiy farqlar mavjud bo`lib, pul bozori muomala soxasiga xizmat ko`rsatishga mo`ljallangan, investitsiya bozori esa kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko`rsatadi. Amaliyotda pul bozori bilan investitsiya bozori doimo o`zaro o`zviy bog`liq bo`lib biri ikkinchisini taqoza etib turadi. Ushbu bog`liqlik qisqa muddatli resurslarni o`zoq muddatli zayomlar va investitsiya mablag`lariga aylantirib turishda namoyon bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida olib borayotgan moliyaviy isloxotning asosiy maqsadi ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o`tish ochiq tashqi siyosat barqaror bo`lgan kuchli xuquqiy-demokratik va fuqarolar jamiyatini qurish hisoblanadi. Bularning barchasi iqtisodiy isloxotlar asosida amalga oshiriladi. O`zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o`tishi jarayonida iqtisodiy isloxotning o`ziga xos modeli yaratilgan bo`lib, uniig muxim tarkibiy qismlarini alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Bizning fikrimizcha, bular quyidagilardan iborat: - kishilarning farovonligi oshishini ta’minlaydigan munosib natijaga erishishga ijtimoiy yo`nalganlik; iqtisodiyotni barqarorlashtirish muammosini hal etish va mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash bandligi bilan makroiqtisodiy o`sish o`rtasidagi nisbatning teng bo`lishi; ishlab chiqarishni tug`ridan-to`g`ri davlat tomonidan boiqarishdan voz kechish, iqtisodiy maqsadga muvofiqligi, faoliyat turlari, ishlab chiqarayotgan mahsulotning hajmi va ro`yxati, ishlab chiqarish ho`jalik aloqalarining ko`lamidan kelib chiqib, tovar ishlab chiqaruvchilarning o`zlariga iqtisodiy erkinliklar berish;

-investitsiya siyosatidagi ustuvor yo`nalishlarni tanlashda va xorijiy kapitalni jalb etishda zarur sharoitlarni joriy etish orqali iqtisodiyotni tartibga solish. Iqtisodiy boshqaruvga manfaatlardan foydalanish, ishonchli ijtimoiy kafolatni ta’minlashda davlatning faol vazifasini ta’minlash; - bozor iqtisodiyotini shakllantirishning barcha bosqichlarida birinchi navbatda axolining kam ta’minlangan qismini himoya qilish bo`yicha kuchli ijtimoiy siyosat yuritish; - bozor munosabatlariga o`tish sharoitida soliq davlat iqtisodiy siyosatini amalga oshirishning bosh tartibga solish omili bo`lib qolishi kerak. Bank va moliya tizimining rivojlanishi natijasida bank ishlari va bankka oid bo`lmagan moliya xizmati turlarini bir- biridan ajratish muammosi kelib chiqmoqda. Ushbu muammoni xal qilish uchun yagona investitsiya bozorida bankka taalluqli bo`lmagan xizmatlarning o`rni va rolini aniqlash lozim bo`ladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko`rsatishicha, bozor sharoitlarida tijorat banklari bilan bir qatorda muddatli mablag` bilan ta’minlaydigan va sug`urtalaydigan, shuningdek, fond birjasida operatsiyalar olib boradigan ixtisoslashtirilgan muassasalar to`zish maqsadga muvofiqdir. Moliya tizimining rivojlanishi investitsiya xizmatlarining o`zaro takomillashuviga olib keladi. Rivojlangan bozor xo`jaligining investitsiya bozorida bank muassasalari bilan bir qatorda moliyaviy mahsulotlar bilan ta’minlovchi boshqa moliya muassasalari ham mavjud bo`lishi lozim. Bizning nazarimizda, rivojlanayotgan moliya tizimida qimmatli qog`ozlar bozori muhim rol o`ynaydi. Hissadorlik mulkini xususiylashtirishga, davlat budjetini pul massasini oshirmasdan to`ldirishni ta’minlashga bo`lgan intilishlar uning ahamiyatini yanada oshiradi. Bu xaqda Respublika Prezidenti I.A.Karimov: "Buning uchun qimmatli qog`ozlarni ochiq savdosini o`tqazish, fond birjasi faoliyatini kengaytirish, investitsiya kompaniyalari, investitsiya fondlari, kliring va agentlik tarmoqlarini tashkil etish yo`li bilan qimmatli qog`ozlar bozori infrastrukturasini vujudga keltirish zarur" deb bir necha bor ta’kidlab o`tdi. Umumiylashtirib, investitsiya bozorining rivojlanishi ixtiyoriy tusdagi jamg`armalar, xususan, kishilar hayoti va mulkni sug`urta qilish bilan shug`ullanuvchi muassasalarning

ko`plab to`zilishiga zarur shart-sharoitlarni yaratib beradi. Moliya muassasalari iqtisodiy bitimlarga doir to`lov usullarini yaratdi, moliyaviy vositalar esa likvidlik va jamg`arish imkoniyatlarini yaratib beradi. Investitsiya bozorinint rivojlanishi omonatchilar mablag`larining sarmoyadorlarga erkin tarzda oqib kelishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydi. Hozirgi davrda iqtisodiyotning rivojlanishi sur’ati va samaradorligi moliya tizimining samarali rivojlanishiga o`zviy bog`liq Rivojlangan moliya tizimi, operatsiyalar harajatlarini qiskartirish, tavakkalchilikni boshqarish, to`lov qobiliyati va investitsiyalar istiqboli bo`yicha ixtisoslashgan maslahat xizmatini chuqurlashtirish imkonini beradi. Investitsiya bozori va moliya muassasalari omonatchilar ehtiyojlarini yakka tartibda havfsiz ravishda qondirishni sarmoyadorlarning muddatli mablag`ga bo`lgan ehtiyojlarini kondirish bilan ayni bir vaqtda amalga oshiradilar. Shu bilan birga, axoli va korxonalarning omonatlarini jalb etish, ularni samarali joylashtirish ham lozim. Ma’lumki, moliya tizimi o`z-o`zidan rivojlanmaydi, balki buning uchun xukumat tomonidan moliya tizimi va sarmoya bozorining rivojlanishiga yordam ko`rsatilishi, qulay huquqiy-iqtisodiy muxit yaratilishi zarur. Investitsiya bozorini rivojlantirish va barkarorlashtirish siyosati ishlab chiqaruvchilarning o`z moliya resurslarini nazorat qilishlarida muammolar mavjudligini aniqlab beradi va ularning yechimini topish yo`llarini taklif etadi. Moliya tizimi va investitsiya bozorining barqaror rivojlanishiga birinchidan inflyatsiya katta ta’sir o`tkazadi. Shuning uchun moliya tizimida borayotgan isloxot natijalarini baholash ijobiy makroiqtisodiy muxitni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Resurslardan foydalanishda narxlar muhim rol o`ynashi kerak va iqtisodiy agentlar o`z aktivlarini o`stirishdan manfaatdor bo`lganliklaridagina investitsiyalarini sarflashga harakat qiladilar. Ikkinchidan, omonatchilarning ichki moliyaviy aktivlarni jalb etishni talabga nisbatan past darajada foydalanishiga sabab, foiz stavkasi va valyuta kursi bo`yicha narx-navoning o`sishidir. Bu albatta, moliyaviy aktivlarning o`sishiga ham salbiy ta’sir etmokda. Bizning, fikrimizcha, moliya tizimining barqarorligi islohotning muvaffaqyatli borishi, qayta moliyalash jarayonining qanday amalga oshirilayotganiga bog`liq. Bu o`z

navbatida budjet harajatlarini kamaytirish yoki xukumatning moliya bozorini shakllantirish jarayonini qo`llab-kuvvatlashga bo`lgan ehtiyojini kamaytiradi. Moliya tizimini isloh qilish ko`p jihatdan mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir etuvchi foiz stavkalari miqdoriga ham bog`liq. Foiz stavkalari o`z navbatida moliya bozorining rivojlanishiga bog`liq. Investitsiya bozoridagi raqobat bozorning muhim tarkibiy qismlari hisoblangan moliyaviy resurslarga bo`lgan talab va takliflarning o`zgarishiga munosabat bildirishga majburlovchi mexanizm yoki vosita bo`lib hisoblanadi. Foiz stavkasi darajasi va tarkibi moliya sohasining rivojlanishiga va moliya resurslarining joylashuviga hal qiluvchi ta’sir ko`rsatadi Agar foiz stavkalari bozornikidan past bo`lsa, bu milliy valyutadagi jamg`armaga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Natijada u talablar majmuini boshqarib turishga ham ta’sir etib, moliyaviy vositachilik samaradorligiga salbiy ta’sir etadi. Aksincha, agar foiz stavkalari bozordagidan yuqori bo`lsa, u holda ular makroiqtisodiy beqarorlik darajasining yuqoriligini aks ettiradi yoki moliyaviy tartibsizlikka olib keladi. Shunday qilib, foiz stavkalari tahlili, shuningdek, shakllanayotgan investitsiya bozorining real shart-sharoitlarini xisobga olgan holda ularni o`zgartirish dasturi investitsiya bozorining asosiy tarkibiy qismidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyot bilan bog`liq holda bank faoliyatini takomillashtirib borish uchun marketing tadqiqotlarini muntazam ravishda olib borish maqsadga muvofiqdir. Faqat shunday usul bilan investitsiya bozorida samaradorlikni oshirish va barqarorlikka erishish mumkin. Bozor iqtisodiyotida investitsiya bozori rivojlanishining asoslaridan biri bo`lgan marketing dasturi va uning asosiy yo`nalishlari rejalarini ishlab chiqish va unga rioya qilish zarur. Marketing tadbirlarini ishlab chiqishning dastlabki bosqichida bankning oldida turgan vazifalar aniqlanishi va ularning tug`ri ifodalanishi asosiy yo`nalishlarga doir harakat rejasini ishlab chiqishning asosini tashkil qilishi kerak. Vazifa faoliyat yo`nalishini belgilaydi va shundan kelib chiqib bank muassasasining tashkiliy tarkibi aniqlanadi. Biznint nazarimizda, bu rejalar quyidagilardan iborat bulishi kerak: investitsiya bozorining asosiy yo`nalishini belgilovchi omillarni aniqlash. Ushbu tarkibiy qism juda muhim bo`lib rejani ishlab chiqish uchun asos bo`lib hizmat qiladi.

Shuningdek ular yordamida bank xizmatining raqobatbardoshligiga baxolanadi. Bu baxo bank xizmatlari bozori imkoniyatlarini taxlil qilishga xizmat qiladi. Rejada moliya bozori, shuningdek, bankni ko`rsatayotgan xizmatining darajasi nuqtai-nazaridan turib uning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash mumkin; investitsiya bozorida shart-sharoitlarning o`zgarishini aniqlash. Investitsiya bozorida shart-sharoitlarning tez-tez o`zgarib turishi tufayli asosiy yo`nalishlarga doir harakatlar rejasida barcha narsalarni oldindan aniqlashning imkoni yo`q. Shuning uchun rejada ijro etish jarayonida vaziyatga qarab to`zatishlar kiritib borish mumkin bo`lgan o`zgaruvchan omillar to`plamini ko`zda tutish kerak. Shunday qilib, investitsiya bozorini o`rganish va tahlil qilish natijasida shunday fikrga keldikki, demak u bir qator iqtisodiy vazifalarni amalga oshirish natijasida yuzaga kelar ekan. Yuqorida bayon etilganlarni amaliyotda qo`llagan xolda investitsiya bozorining huquqiy jihatlarini takomillashtirib borish siyosatini izchillik bilan yuritish lozimdir. Shuningdek, mazkur paragrafda qo`yilgan masalani o`rganish va tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarni chiqarishga muvaffaq buldik: investitsiya bozorining rivojlanishi va samarali faoliyat yuritishi moliya muassasalarining rivojlanish darajasiga bevosita bog`liq. Investitsiya bozorini bonqarishning barcha usullari majmui mamlakat bank tizimiga ham bevosita ta’sir ko`rsatadi. Bularning barchasi boshqaruvni takomillashtirish, foiz stavkalarini tartibga solish va tavakkalchilikni boshqarish orqaligina amalga oshirilishi mumkin; investitsiya bozorini boshqarishning ayrim iqtisodiy vositalari hozirgi vaqtda yetarli darajada ishlamayotgan bo`lsada, Respublikada bozor iqtisodiyoti jarayonida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, mamlakatimizning ijtimoiy hayot jabhalarida yuz berayotgan barcha noto`zilmaviy qayta to`zishlar butun moliya tizimining rivojlanishiga ta’sir ko`rsatmoqda va investitsiya bozorining shakllanishiga yordam bermoqda. Shu tufayli O`zbekistonda investitsiya kompaniyalari va investitsiya fondlari tashkil etildi; - ixtisoslashtirilgan tijorat banklari turli-tuman mijozlarga tor doiradagi xizmatlarni ko`rsatishdan har xil xizmat turlarini ko`rsatadigan universal banklarga aylantirilishi mamlakat investitsiya bozorini boshqarish tizimining tubdan yaxshilanishiga olib keladi .

Investitsiyalarni iqtisodiy o`sishga ta’siri. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotining rivojlanish bosqichlarini ko`zatish natijasida shu narsaga amin bo`lish mumkinki, investitsiyalar har qanday jamiyat (rejali, bozor iqtisodiyoti yoki ushbu ikkilikning uyg`unlashgani) milliy iqtisodiyotining rivojlanishida asosiy poydevor bo`lib hisoblanadi. Ammo, shuni alohida qayd etish joizki, Investitsiyalarning harakat ko`lami rejali iqtisodiyot davrida qisman cheklangan bo`lib, ularning iqtisodiy samaradorligiga nisbatan, ijtimoiy samaradorligi ustuvor bo`ladi. Aksariyat hollarda esa ular moliya kategoriyasi bilan hamohang bo`ladi. Qisman rejali iqtisodiyot va qisman bozor munosabatlarini uyg`unlashtirgan iqtisodiyotni boshidan kechirayotgan davlatlarda investitsiyalar ham ijtimoiy, ham iqtisodiy samara olishda teng imkoniyatlarga egadirlar. Ammo, bozor munosabatlari asosida o`z iqtisodiyotini tartibga soladigan davlatlarda investitsiyaning iqtisodiy imkoniyati misli ko`rilmagan darajada keng va ahamiyatli bo`ladi. Buning isboti ularoq birgina mamlakatda yaratilayotgan yalpi ichk mahsulot(YAIM)ning o`sishiga nazar soladigan bo`lsak, investitsiya faoliyatining samarali tashkil etilishigina YAIMning o`sishiga bevosita ta’sir ko`rsatadi. Agar YAIMning o`tgan yilga nisbatgan o`sishi past bo`lsa, bunday holat investitsion faoliyatningg sust tashkil qilganidan dalolat beradi. Bu esa o`z navbatida, investitsion faoliyatni ilmiy asosda tashkil etishni taqozo etadi. Investitsiya so`zi nemischa «Investition», lotincha «Investtio» so`zlaridan olingan bo`lib, u kapitalni o`zoq muddatli qo`yilmalar: tariqasida sanoat, qishloq xo`jaligi, transport va boshqa tarmoqlarga sarf etiladigan xarajatlari yig`indisidir. Xorijiy investitsiyalar esa, xorijiy investorlar tomonidan yo`naltiriladigan investitsiyalar bo`lib, xorijiy mulkdorlarning boshqa mamlakat iqtisodiyotining turli tarmoqlariga daromad olish maqsadida muayyan muddatga qo`yilgan kapitalidir. Xorijiy investitsiyalar boshqa iqtisodiyotdan milliy iqtisodiyotga jalb qilingan kapital bo`lib, ularning ichki investitsiyalaridan tubdan farqlanishi xatar bilan bog`liqdir.

Investitsiyalar iqtisodiy yoki ijtimoiy samara keltiradigan va tadbirkorlik, ishbilarmonlikning davlat tomonidan ta’kidlanmagan faoliyatlariga jalb qilinadigan (sarflanadigan) barcha turdagi mulkiy va intellektual boyliklariga aytiladi. Samara keltiradigan mulkiy va intellektual boyliklar, ya’ni investitsiyalar quyidagi shakllarda bulishi mumkin: • pul mablag`lari, banklardagi maqsadli jamg`armalar, paylar, aksiyalar va boshqa qimmatbaho qogozlar; • harakatdagi va harakatda bo`lmagan mulklar (binolar, inshootlar, asMavzu- uskunalar); • mualliflik xuquqi, ixtirolardan foydalanish huquqlaridan («nou-xau») tashkil topgan mulkdorlik huquqlari, boshqa intellektual boyliklar; • yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish xuquqlari hamda mulkchilik huquqlari; • boshqa boyliklar Investitsiyalarni shartli ravishda moliyaviy va real investitsiyalarga ajratish mumkin. Moliyaviy investitsiyalar shaxsiy kompaniyalar va davlat idoralari tomonidan muomalaga chiqarilgan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaxo qog`ozlarga hamda bank depozitlariga o`zoq muddatga jalb qilingan qo`yilmalardir. Moliyaviy investitsiyalar qimmatli qog`ozlar bozorida sarflanishi va shu bozorda qatnashishini anglatadi. Moliyaviy investitsiyalar erkin bozor infrato`zilmasi rivojlangan mamlakatlarda, qimmatbaxo qog`ozlar bozori kapitalining soxalar bo`yicha taqsimlanishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan davlatlarda ko`proq tarqalgan. Moliyaviy investitsiyalar o`z navbatida, mulkiy shakli jihatidan davlat va xususiy investitsiyalarga bo`linadi. Xususiy investitsiyalar tadbirkorlar, xususiy firmalar, kompaniyalar, konsernlar, aksiyadorlik jamiyatlari yoki boshqa shakldagi mulk egalarining foyda (daromad), samara olish maqsadida davlat tomonidan ta’qiqlanmagan faoliyatlariga sarflaydigan moddiy va intellektual boyliklarini bildiradi. Real investitsiyalar esa moliyaviy investitsiyalardan farq qilib, ular asosiy kapital va moddiy boyliklarni o`stirishga sarflanadigan qo`yilmalarda namoyon bo`ladi. Real

investitsiyalar sarfi asosiy fondlarning o`sishiga, yangilanishiga, moddiya boyliklarning ko`payishiga olib keladi. Fan-texnika taraqqiyotining kuchayishi bilan intellektual potensial -ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish uchun sarflanadigan qo`yilmalar ham o`sib boradi. Shuning uchun ham bugungi kunda real investitsiyalar tarkibida ilmiy izlanishlar, fan, ta’lim, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash uchun sarflanadigan xarajatlar miqdori o`sib bormoqda. O`z navbatida real investitsiyalar ham davlat va xususiy investitsiyalariga bo`linadi. Rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismini xususiy investitsiyalar tashkil etadi. Davlat sektorida ham real investitsiyalar sarfi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy muvofiqlashtirish siyosati asosida kreditlar, subsidiyalar ajratiladi hamda davlat tomonidan kapital qo`yilmalar muvozanatlashtiriladi va real investitsiyalar o`zlashtiriladi. Davlat tomonidan o`zlashtiriladigan investitsiyalar, avvalo, bozor infrato`zilmasini va u bilan bog`liq bo`lgan tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanadi. Investitsiyalar samaradorligini oshirish ko`prok, asosiy kapitalning aktiv elementlarini vujudga keltirish va o`stirish hisobiga amalg oshiriladi. Investitsiyalarning tarkibi haqida tuliq taassurotga ega bo`lish uchun quyidagi 1- chizmaga murojaat kilish mumkin (6.2.1-rasmga qarang). Bizningcha, investitsiya muhiti keng tushuncha bo`lib, investorning u yoki bu davlat iqtisodiyotiga mablag` sarflash uchun shart-sharoitlarning qulayligini, ya’ni siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlarning yaratilganligini baholashdagi barcha hisob-kitoblar majmuasini o`z ichiga oladi .

Mamlakatimizda bugungi kunda xorijiy investorlar uchun qulay investitsiya muhiti barpo etilmoqda. Bu qulayliklar ular uchun yaratilgan turli xukumat kafolatlari va imtiyozlarda o`z aksini topmoqda. Har bir mamlakatning investitsiya muxiti, birinchi navbatda, uning siyosiy barqarorligidadir. Xuddi ana shu omil chet ellik investorlarning boshka mamlakatga o`zoq muddatli shartnomalar asosida resurslarni jalb qilish imkoniyatini kengaytiradi. O`zbekiston Respublikasi qulay investitsiya muhitini yaratish buyicha izchil chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Ularning negizida ikkita asosiy omil yotadi: -iqtisodiy barqarorlik; -inflyatsiya jarayonlarini tartibga solish va milliy valyuta-sumning to`lov qobiliyatini oshirishga yo`naltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya moliyaviy munosabatlarining ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan zarurlgigi milliy iqtisodiyotda yangi turdagi mulkchilik shakliga asoslangan ishlab chiqarish jarayonining shakllanishini ko`rsatadi. Rejali iqtisodiyot davrida investitsiyalar rejalashtirishga bo`ysundirilgan bo`lib, ular rejalashtirishning tarkibiy qismi hisoblangan. Shuning uchun ham bu tizimda davlat budjetiga mablag` ajratish bilan investitsiya mablag`larini ajratish o`rtasida deyarli farq bo`lmagan. Chunki sobiq tizimda investitsiya tizimi va undan foydalanish rejali ravishda

belgilanganligi tufayli uni moliya resurslari bilan tenglashtirib, budjet mablag`lari o`z navbatida uzoq muddatli va qisqa muddatli investitsiyalarga xizmat qiladi, - deb hisoblaydi iqtisodchi olim G. Kozlov. Bizning fikrimizcha, budjet mablag`lari bilan investitsiya mablag`larini tenglashtirish to`g`risidagi fikrlar o`ziga xos ahamiyat kasb etmaydi. Investitsiya mablag`lari budjet mablag`lari bilan birgalikda bozor iqtisodiyotida investitsiya- budjet tizimini tashkil etadi. Ammo bozor iqtisodiyoti amaliyoti shuni ko`rsatadiki, budjet va investitsiya tizimlarining faoliyat ko`rsatish uslubiyatida, ularning tashkiliy jarayonlari va iqtisodiy faoliyatlarida ma’lum o`ziga xos hususiyatlar ham mavjud bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanish davrida investitsiya o`zining shakllanishi va mazmuni jihatidan sobiq ma’muriy tizimdagi investitsiyalardan tubdan farq kiladi. Investitsiyalarning shakllanish jarayonida turli mulkchilik shakllariga asoslangan yuridik va jismoniy shaxslar qatnashadi. Natijada investitsiyaning turli shakllari rang-barang yuridik va jismoniy shaxslar mablag`lari asosida vujudga keladi. Investitsiya turli mulkchilikka asoslangan yuridik va jismoniy shaxslarning mablag`lari xisobiga shakllansada, u iqtisodiy mohiyati jihatidan respublika iqtisodiyoti tarmoqlarini rivojlantirish va aholining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini yaxshilashga qaratiladi. Odatda investitsiya ko`proq aholining zaruriy miqdordagi iste’mol qiymatidan ortiqcha mablag`i hisobiga jamg`ariladi. Tadbirkorlar oldida doimo mablag` ishlab chiqarishni olib borish, uni kengaytirishlari uchun takroriy kengaytirilgan ishlab chiqarishni tashkil etish zaruriyati tutiladi. Zero investitsiyalarga bo`lgan zaruriyat esa talab va taklifga bog`liqdir. Investitsiyalarni jalb etish qisqa va o`zoq muddatda amalga oshiriladi. Ammo tadbirkor uchun o`zoq muddatga investitsiya olish iqtisodiy jihatdan ahamiyatliroqdir. Bizning fikrimizcha, buning asosiy sabablari, quyidagilardan iborat: qisqa muddatli investitsiya vakillari bo`lgan jismoniy shaxslar tomonidan omonat kassalariga qo`yilgan pullar tez daromad keltirishi zarur;

qisqa muddatli investitsiyaning moddiy manfaatdorligi uni tezlik bilan qoplanishida namoyon bo`ladi; -jamg`arilgan investitsiyani talab va taklif asosida kelishilgan taqsimlash tizimini ishlab chiqarilishiga bog`liq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya jarayoni ishlab chiqarish tarmoqlarining tarkibiy o`zgarishlariga va moliya resurslariga bo`lgan talab va taklifga bog`liq bo`ladi. Ayrim iqtisodchilar esa, investitsiyani "...bu ishlab chiqarishni kengaytirish, mahsulot sifatini oshirish uchun sarf etilgan xarajat", - deb hisoblaydilar. Investitsiya milliy ishlab chiqarish hajmiga, ish bilan bandlikka, fondlarga va iqtisodiy o`sishga ta’sir etadi. Y.V. Bogatin va V.A.SHenderlar: "Investitsiya har qanday tadbirkor loyihasini amalga oshirish shartidir, u pul shaklida bo`lib, yangi ishni tashkil etish uchun zarur bo`lgan resurslarni sotib oladi, -deb fikr bildiradilar. "Investitsiya - bu pul, qimmatli qog`ozlar va aylanma fondlarga, mulklarga, kengaytirilgan ishlab chiqarishni tashkil etish uchun, uni kengaytirish uchun sarflangan, aholining o`sib borayotgan iste’molini qondirish va ularning iqtisodiy sharoitlarini yaxshilash uchun sarflanayotgan pul mablag`larni o`zida ifoda etgan iqtisodiyotning rivojlanish omili hisoblanadi". Bizning fikrimizcha, o`zaro investitsiya va moliya mablag`laridan foydalanish fondlarining tashkil topishi kichik va xususiy ishlab chiqarishlarda investitsiyalardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. O`zaro fondlardan foydalanish odatda tijorat yoki investitsiya banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qog`ozlar orqali tartibga solinadi va boshqariladi. Iqtisodiyotning barcha sohalarida erkinlashtirishga katta erk berilishi investitsiya faoliyatining jonlanishiga, barqaror faoliyat ko`rsatuvchi bozor munosabatlarini barpo etish orqali ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga va tadbirkorlikning rivojlanishiga qulay zamin yaratadi, Bu esa o`z navbatida ularni eski usullarda, ya’ni davlat mablag`lari hisobiga amalga oshirish esa endilikda mumkin emasligini ko`rsatadi.

Mazkur investitsiya tizimini aks ettiruvchi biror-bir tizimni maxsus adabiyotlar yoki me’yoriy xujjatlard uchratmaganimiz bois, biz buni o`zaro bog`langanligini qo`yidagi fikrlar orqali asoslab berishga harakat qilamiz. ichki investitsiyalar deyilganda, asosan muayyan bir mamlakat ichkarisidagi investorlar ixtiyorida bo`lgan barcha investitsiya resurslari nazarda tutiladi. Umuman olganda, har bir alohida davlatning investitsiya faoliyatida ichki investitsiyalar asosiy o`rinni egallaydigan moliyaviy resurslar hisoblanadi; tashki investitsiyalar (xorijiy investorlar) ning iqtisodiy mazmun mohiyati shundan iboratki, ular asosan, alohida mamlakatga bevosita aloqador bo`lmagan investorlarning ixtiyorida bo`lgan investitsiya resurslari hisoblanadi. Xorijiy investitsiyalar muayyan bir mamlakatdagi investitsion faoliyatni jadallashtirishga, tezlashtirishga qaratilgan bo`ladi. Ammo shuni aloxida ta’kidlash joizki, rivojlanayotgan davlatlarda xorijiy investitsiyalarga bo`lgan ehtiyoj rivojlangan davlatlarga nisbatan bir necha barobar yuqori bo`lishligi bosib o`tgan iqtisodiy va amaliy tajribalar natijasida namoyon bo`lmokda; - davlat investitsiyalari asosan davlat korxonalari va davlat moliyasini tashkil etuvchi markazlashgan fondlari ihtiyoridagi investitsiya resurslari bo`lib, ularning aksariyat qismi davlat va jamiyat ahamiyatiga molik bo`lgan chora-tadbirlarga investitsiya resurslarini yo`llashda ishlatiladi; - xo`jalik subyektlari, ya’ni korxona, tashkilot va muassasalar ixtiyoridagi investitsiyalar mamlakatda olib borilayotgan investitsiya faoliyatining yadrosi bo`lib hisoblanadi. Xo`jalik subyektlari investitsiyalari yalpi ichki mahsulotning o`sishida salmoqli o`rinni egallaydi. Ularning tarmoqlar iqtisodiyoti barcha sohalarida mavjudligi aholining aksariyat qismini ish urinlari bilan ta’minlashga ham qulay zamin yaratadi ;

-jismoniy shaxslar ixtiyoridagi investitsiyalar investitsiya tizimining tarkibiy elementlaridan biri bo`lib, rivojlanayotgan Davlatlarda ularning ulushi nisbatan sezilarli darajada ko`zga tashlanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jismoniy shaxslarning ixtiyoridagi investitsiyalar ulushi yuqori hisoblanadi, ayrim davlatlarda ular hattoki davlat investitsiyalaridan ham yuqori darajada bo`ladi . Investitsiya resurslariga keladigan bo`lsak, ular shartli ravishda to`rt guruhga bo`linadi. Ammo milliy iqtisodiyotda foydalanish bo`yicha ularning o`ziga xos o`rni bor, albatta. Xususan, bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan mamlakatlarda material (real-moddiy) investitsiyalarga e’tibor qaratish ustuvor ahamiyat kasb etsa, rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy investitsiyalarzga e’tibor kuchli bo`ladi. Shuni aloxida qayd etish joizki, bozor munosabatlariga o`tayotgan davlatlar milliy iqtisodiyotini tashkil etish va rivojlantirishda tashqi investitsiyalarning o`rni beqiyos darajada bo`ladi. Shuni e’tiborga olib, biz ilmiy ishimizning mazkur paragrafida xorijiy

investitsiyalarga asosiy e’tiborni qaratib, ilmiy xulosa va takliflar ishlab chiqishga harakat qilamiz. O`zbekiston Respublikasining "Chet el investitsiyalari tug`risidagi" 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan Qonunda respublika hududida chet el investitsiyalari amalga oshirilishining huquqiy asoslari va tartiblari belgilab berilgan. Chet ellik investorlar foyda olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan, boshqa turdagi faoliyat obyektlariga qo`shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir huquqlarning barchasi O`zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari, deb belgilangan. Xorijiy investitsiyalarni mamlakatimiz milliy iqtisodiyotiga jalb etish borasida yuqorida zikr etilgan qonunlarning ijobiy ta’sirida yer yuzining yuzlab mamlakatlaridan investorlar kela boshladi. Eng ko`p investorlar va ularning mablag`i bo`yicha halqaro moliya tashkilotlarining ulushi yetakchi bo`lib, u umumiy investitsiyalarning 33% ni tashkil etmoqda. Keyingi o`rinda Germaniya Federativ Respublikasi bo`lib u 17% ni tashkil etmoqda. Buyuk Britaniya, Isroil, Yaponiya va Chexiya davlatlari mos ravishda 9%; 9%; 7%; va 4% ni egallab turibdi. Shuni alohida qayd etish joizki, investor mamlakatlar ichida MDH davlatlari salmoqli o`rinni egallay olmayapti. Shu bois, xorijiy investorlarni jalb qilishda MDH davlatlariga e’tiborni qaratish va qulay shart-sharoit yaratish maqsadga muvofiqdir. Chet ellik investorlarning investitsiyalari O`zbekiston Respublikasi hududida qo`yidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi: chet ellik investorlar O`zbekiston Respublikasining yuridik va jismoniy shaxslari bilan xo`jalik jamiyatlari, shirkatlari, banklar, sug`urta tashkilotlari va boshqa korxonalarning ustav jamg`armalariga va boshqa mol-mulkiga ulush qo`shib shakllanishi; to`liq, chet el investorlari investitsiyalari asosida xo`jalik jamiyatlari, shirkatlar, sug`urta tashkilotlari va boshqa korxonalar qurish; O`zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qarz majburiyatlarini chet el investorlari tomonidan sotib olinishi;

intellektual mulkka, patentlar, tovar belgilari, foydali modellar, sanoat namunalari, firma nomlari va nou-xauga, ishchanlik nufo`ziga huquqlar kiritish; -konsessiyalar, shu jumladan, tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib olish yoki ulardan foydalanishga bo`lgan konsessiyalar olish; - savdo va xizmat ko`rsatish obyektlarini, turar joy binolarini, yer uchastkalarini, tabiiy resurslarni sotib olish. Demak, ushbu qonunga asosan chet ellik investorlar o`z investitsiyalarini O`zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalari to`g`risidagi qonun doirasida investitsiyalashtirishni amalga oshiradilar va ularga berilgan huquqiy rejim respublikaning mahalliy investorlariga berilgan xuquq bilan tengdir. Ular investitsiyalashni amalga oshirishning hajm va yo`nalishlarini o`zlari mustaqil belgilaydilar, yuridik va jismoniy shaxslar bilan mustaqil bitim to`zadilar, investitsiya faoliyati natijasida olingan daromadni mustakil va erkin tasarruf etadilar. Shuningdek, ular O`zbekiston Respublikasining ehtiyojlariga va qonun hujjatlariga amal qiladilar. Qayd qilingan qonunda "chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari talabiga rioya etgan holda eksport-import operatsiyalarini mustaqil ravishda amalga oshiradilar, o`zlari ishlab chiqargan mahsulotni eksport qilganlarida bunday mahsulot litsenziyalanmaydi va kvotalanmaydi" deyilgan. Prezident Islom Karimov 2000 yilda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo`nalishlaridan biri iqtisodiyotga investitsiyalarni yanada ko`proq jalb qilishga qaratilganligi xususida to`xtalar ekan, «...xorijiy investitsiyalarni jalb etmay, ayniqsa, yetakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirmay turib, iqtisodiyotimizda tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarimizni zamonaviy texnika bilan qayta jihozlash hamda raqobatga bardoshli mahsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish mumkin emas»ligini alohida ta’kidlagan edi. Bugungi kunda O`zbekiston hududida xorijiy kompaniyalar faoliyatining huquqiy asoslarini shakllantirish jarayoni takomillashtirilmoqda. Korxonalarning mintaqalar bo`ylab joylashuvi, viloyatlarda bozor iqtisodiyotining rivojlanishidan darak beradi 3-jadval ma’lumotlaridan ma’lum bo`layaptiki, 1 yanvar

2004 moliya yili boshlangunga qadar respublika milliy iqtisodiyotida, 3539 ta xorijiy investitsiyaga asoslangan qo`shma korxonalar ro`yxatdan o`tgan. Shundan 2209 ta yoki 62,4% i faoliyat" yuritmoqda. Qo`shma korxonalarning mintaqalar bo`yicha joylashuviga nazar soladigan bo`lsak, Toshkent shahri, Toshkent viloyati va Samarkand viloyati yetakchilik qilyapti. Xorazm, Jizzax, Sirdaryo viloyatlari va Qoraqolpog`iston Respublikasi quyi pog`onani egallab turibdi. Ushbu jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga umumiy baho beriladigan bo`lsa, investitsiyalarning joylashuvi nobarqaror taqsimlangan. Bu o`z navbatida respublika miqyosida notekis rivojlanishni keltirib chiqarishi bilan birga, aholining migratsiya jarayoni kuchayib ketishiga ham olib kelishi mumkin. Bu esa investitsiyalarni joylashtiruvchi mintaqaviy dastur ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi. Aynan shu dastur asosidagina investitsiyalarni (xorijiy va mahalliy) maqsadga muvofiq joylashtirib, butun respublika miqyosida bir xilda rivojlantirishga erishish mumkin. Bizning nazarimizda, xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalarning poytaxtda va poytaxt viloyatida to`planishi, nafaqat bu hududda iqtisodiy va ijtimoiy infrastrukturaniig nisbatan rivojlanganligi, balki xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun mintaqaviy siyosatning mavjud emasligi bilan ham izohlanadi. Valyutani erkin ayriboshlash bilan bog`liq bo`lgan vaqtinchalik muammolar ham investitsiya bozorining rivojlanishiga ta’sir qiladi. Tajriba va amaliy ma’lumotlar shuni ko`rsatdiki, erkin ayriboshlash huquqini olish bo`yicha avvalgi tartiblar .

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

Iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda qulay investitsion muhitning yaratilishi

Demografik holatning mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri

Korxonani investitsion strategiyalari

Investitsiyalar va investitsion faoliyat statistikasi

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va uning O‘zbekistonga ta’siri mavzusini o‘rganishning uslublari