Инновацион маркетинг - Экономика - Рефераты

Инновацион маркетинг

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

500 KB

Инновацион маркетинг Режа: 1. Инновация ва унинг турлари 2. Инновацион маркетингни ўзига хос хусусиятлари 3. Корхоналарда инновацион маркетинг фаолиятини ташкил этиш 4. Инновацион маркетинг технологияси 5. Инновацион маркетингни жорий этиш йўллари 6. Интернет маркетингни ривожлантиришнинг стратегик жиҳатлари- инновацион маркетингни таркибий қисми сифатида 7. Инновацион маркетинг тизимида брендинг сиёсати

Инновация ва унинг турлари Инновация - инглизча “ innovation ” сўзидан олинган бўлиб, янгилик, янгилик киритиш маъноларини англатади. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотининг таърифига кўра, “технологик янгилик киритиш”–бозорда муваффақиятга олиб келувчи илмий ва техник билимларнинг қўлланилишидир. Инновация кўпроқ техник эмас, балки иқтисодий ва ижтимоий атама ҳисобланади. Инновация бирон-бир техник ёки умуман буюмлашган бўлиши шарт эмас. Кўпчилик олимларнинг фикрича, инновация - аниқ ижтимоий эхтиёжларни қондирувчи ва бир қатор самаралар, яъни иқтисодий, илмий-техник, ижтимоий экологик самаралар берувчи, янги ва модификацияланган воситаларни яратиш ва ўзлаштириш бўйича пировард натижадир. Бошқача айтганда, янгиликларни киритиш мураккаб, тизимли характердаги жараён эканлиги таъкидланади ва бир қатор ўзаро боғланган босқичларни ўз ичига олади. “Инновация” тушунчаси барча янгиликларга нисбатан қўлланилади. Шу сабабли “инновация” биринчи навбатда илмий ғоя амалий фойдаланиш даражасига етказиладиган жараён сифатида кўриб чиқилади ва у иқтисодий самара бера бошлайди. Иқтисодий мазмунга эга бўлувчи ва натижаси тижорат мақсадларида фойдаланиш даражасигача етказилган ва бозорда тан олинган жараён “янгилик” атамаси билан номланади. “Янгилик” - бу янги услублар, тартиблар, предметлар бўлиб, улар аниқ ижтимоий эҳтиёжларни қондириш учун амалиётга тадбиқ этилади. Шундай қилиб, инновация янгиликни яратиш ва уни корхоналар фаолиятига тадбиқ этиш жараёни ҳисобланади. Янгиликни бозорда тарқалиш жараёни “диффузия” ёки янгиликни мослашуви деб аталади. Янгиликларни киритиш жараёни инновацион жараён тушунчаси билан боғлиқдир. Инновацион жараён - аниқ характерга эга бўлган ва бозорда муваффақиятга олиб

келувчи янгиликларни яратиш ва амалиётда қўллаш бўйича тартибга солинадиган жараёндир . Илмий адабиётларда инновация қуйидаги турларга бўлинади: - техник (янги маҳсулотлар технологиялар, материаллар, жиҳозлар); - ташкилий (корхона фаолиятининг турли хил турларини ташкил этишнинг янги услублари ва шакллари); - иқтисодий (режалаштириш, молиялаштириш, баҳолашни шаклланиши, реклама, мотивация ва х.к. лар орқали инновацион фаолиятни бошқариш услублари); - ижтимоий (инсон омилининг фаоллаштиришнинг турли хил шакллари. Мазкур жараён малака ва кадрлар сиёсатини, ижодий фаолиятини рағбатлантиришни, меҳнат шароитларини яхшилаш, турмуш фаровонлигини оширишни ўз ичига олади); - юридик (қонунчилик, солиққа тортиш, меъёрий-ҳуқуқий актлари) Қўлланиш (истеъмол қилиш) жойига кўра янгиликларни киритиш тўрт гуруҳга бўлинади: - товар - ишлаб чиқариш (ишлаб чиқариш воситалари) ёки истеъмол соҳаси (истеъмол предметлари) да истеъмол қилинадиган янги маҳсулотлар; - технологик - эски ва янги маҳсулотларни ишлаб чиқаришнинг янги усуллари (ёки такомиллаштирилган); - бошқарув-бошқарув аппарати томонидан фойдаланиладиган иш юритишнинг янги шакллари ва услублари; - иқтисодий-салоҳият (шу жумладан тижорат аниқ янгилик киритилиши бўйича) тўғрисида ахборотларни йиғиш ва таҳлил қилиш услублари асосида инновациялар соҳасида маркетинг тадқиқотлари ўтказиш. Инновацияларнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат: - устуворлик; - тежамкорлик; - мослашувчанлик;

- даврийлик; - зарар етказмаслик; - инновацион фаолият ва унинг натижаларининг маълум бир давр чегараларига мувофиқлиги; - инновацион фаолият ва унинг натижаларининг маданий даражага мувофиқ келиши; - инновацияларни ҳаракатининг молиявий таъминланганлиги; - ижтимоий фойдалиги; - иқтисодий географик; - фундаментал илм -фанни қўллаб-қувватлаш; - инновацион фаолиятни ҳимояланганлиги; - тескари алоқани ташкил этиш; - кадрлар бўйича мувофиқлик; - рақобатбардошлик; - янгиликларнинг киритишнинг тижорат самараси; - экологик хавфсизлик; - бозор эҳтиёжларининг устуворлиги. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, инновация корхоналар фаолиятига янгиликлар киритишдан иборатдир. Инновацион маркетингни ўзига хос хусусиятлари Питер Друкер фикрича, бизнеснинг иккита асосий функцияси мавжуд: маркетинг ва инновация. Маркетинг ва инновация натижалар яратади. Барча қолганлари-харажатлардир. Бугунги кунда маркетинг концепциясига янгича ёндошув бозорнинг стратегик сегментидан ташкилотларнинг потенциал мижозлари - мақсадли гуруҳлари билан аниқроқ узвий алоқадорликка асосланади. Инновацион фаолиятнинг йўналишлари, авваламбор, ишлаб чиқаришни такомиллаштириш вазифалари ва имкониятлари билан эмас, балки янги маҳсулотлар тавсифномаларига нисбатан истеъмолчиларни қарашларини

ўрганиш натижаларини аниқлаши зарур. Бунда муваффақиятнинг асосий омили бўлиб маҳсулотларни бозор талабларига мос келиши ҳисобланади. Бу эса ўз навбатида инновацион маркетингнинг асосий омили ҳисобланади. Инновацион маркетинг - бу янги товарлар ва хизматлар бозорини яратишга, кенгайтиришга ва уни сақлаб туришга йўналтирилган маркетинг технологияси комплексидир. Маркетингда инновациянинг асосий босқичлари турлича кўринишларга эга бўлиб, улар XVIII - XXI асрларда бир қанча эволюцион ривожланишга ва кўринишга эга бўлди. XVIII асрда маркетинг инновациясида рақобат муҳим роль ўйнаган бўлса, унда Адам Смит назариясига кўра, ҳар бир тадбиркор ўз шахсий манфаатини кўзлашга интилишини кўрсатиб берди. Ҳар бир шахс ўзи ишлаб чиқаришни ташкил этади, эришилган фойдага ўзи эгалик қилади. Иқтисодиётнинг турли ривожланиш босқичларида рақобат турли кўринишларга эга бўлди.Охирги икки юз йиллик ичида хўжалик фаолиятини эволюциясини бир неча босқичларга бўлиши мумкин, у дунёнинг йирик ва муваффақиятли фаолият юритаётган компанияларида рақобатли устунликни ўзгаришига олиб келди. Бунда нархли рақобат, классик маркетинг, сегментлаш, позициялаш, мерчендайзинг, ижтимоий-ахлоқий маркетинг, халқаро маркетинг, экспорт маркетинги, бенчмаркетинг, ўзаро муносабатлар маркетинги, логистик маркетинг, глобал маркетинг,бренд- маркетинг,интернет-маркетинг, эмпирик маркетинг, аутсорсинг, коммуникацион маркетинг ва инновацион маркетинг 1 каби маркетингда инновациянинг асосий босқичларини алоҳида кўрсатиш мумкин. Иқтисодиётда фаол қўлланилаётган ишбилармон мижозлар билан шартномаларни электрон ҳолда амалга ошириш В2В ва пировард мижозлар билан электрон савдо В2С ёки электрон бизнеслар логистика олдига логистика хизматларининг янги турларини пайдо бўлишини талаб этади. Ушбу инновацион ишбилармонлик муносабати логистикадан фақатгина ахборот оқимини бошқаришни талаб этмасдан, балки юк оқимини физик ҳаракати бўйича вазифаларни оператив бажаришни талаб этади. В2В ва В2С

электрон бизнеси фақат юк оқимини физик ҳаракати билан амалга оширилса муваффақиятли бўлиши мумкин. Электрон бизнесни ўзаро алоқа қилувчи субъектлар тури бўйича қуйидаги асосий тоифаларга ажратиш мумкин (1-расм): 1. бизнес - бизнес (business-to-business, B2B); 2. бизнес - истеъмолчи (business-to-consumer, B2C); 3. истеъмолчи - истеъмолчи (consumer-to-consumer, С2С); 4. бизнес - маъмурият (business-to-administration, B2A); 5. истеъмолчи - маъмурият (consumer-to-administration, C2A); Бизнес-бизнес йўналиши бугунги кунда энг ривожланган ва оммавий йўналиш ҳисобланади. У компаниялар ўртасида EDI ( Electronic Data Interchange ) ва ҳужжатлар билан ишлаш XML ( eXtensible Markup Language ) тили каби махсус технологиялар ва электрон маълумот узатиш стандартларига асосланувчи барча алоқа даражаларини қамраб олади. Мамлакатимизда B2B ривожланиши бир ерда туриб қолгани йўқ. Ҳозирги пайтда савдо майдончалари сони юздан ортиб кетган. Кенг тарқалиш бўйича иккинчи ўрин бизнес-истеъмолчи йўналишига тегишли бўлиб ҳисобланади. Бу йўналишнинг асосини электрон чакана савдо ташкил қилади. Бу тоифанинг энг тарқалган элементи ҳозирданоқ якуний истеъмолчиларга товар ва хизматлар кенг доирасини таклиф этаётган Интернет- магазинлар ҳисобланади.

В2С сектори ҳозирги пайтда ҳажми бўйича В2В секторидан ортда қолаётган бўлиб, гарчи бу тенденция сақланиб қолсада, у жами электрон тижорат ҳажмида сезиларли улушга эга бўлади. Охирги пайтларда истеъмолчи-истеъмолчи йўналиши тобора кўпроқ аҳамият касб этмоқда. У тижорат ахбороти алмашиниш учун истеъмолчиларнинг ўзаро алоқа қилиш имкониятларини қамраб олади. Бу у ёки бу товарни харид қилиш тажрибаси, у ёки бу фирма билан алоқа қилиш тажрибаси бўлиши мумкин. Худди шу соҳага Интернет-аукционлари орқали жисмоний шахслар ўртасидаги савдо шаклари ҳам мансубдир. Интернетда савдонинг кимошди(аукцион) шакли электрон тижоратнинг ёш, лекин истиқболли соҳаси бўлиб, унинг айланмаси бугунги кунда Интернет орқали чакана савдо айланмасига яқинлашмоқда. Ҳозирги пайтда Интернет- аукционлар орқали харидни амалга ошираётган фойдаланувчилар сони миллионлаб кишини ташкил этади. Электрон бизнеснинг охирги тоифалари бизнес- маъмурият ва истеъмолчи- маъмуриятдир. Бизнес ва маъмуриятнинг ўзаро алоқалари тижорат тузилмаларининг маҳаллий ҳокимиятлардан тортиб то халқаро ташкилотларгача давлат ташкилотлари билан ишбилармонлик алоқаларини ташкил қилиш учун электрон воситалардан фойдаланишида намоён бўлади. Бу йўналиш турли мамлакатлар ҳукуматлари томонидан товар ва хизматлар харидини амалга ошириш учун Интернетдан фойдаланишда кўпроқ жорий этилмоқда. Истеъмолчи-маъмурият йўналиши нисбатан камроқ ривожланган, бироқ вақт ўтиши билан у ҳам давлат структуралари ва ситеъмолчиларнинг ижтимоий ва солиқ соҳаларида самарали алоқаларини ташкил қилиш учун ривожланиши мумкин. Ҳозирги шароитда корхоналар ўз фаолиятига инновацион маркетингни жорий этиш ва бозорга мослашиш стратегиясини шакллантириш орқали рақобат курашида енгиб чиқиши мумкин. Амалиётда инновациянинг минимал аломати маҳсулот, жараён, маркетинг ёки ташкилий услуб, у мазкур

корхонада яратилган ёки ўзлаштирилганлигидан қатъий назар, мазкур ташкилотнинг амалиёти учун янги (ёки сезиларли даражада яхшиланган) бўлиши зарурлигидир. Инновацион фаолият хақиқатдан инновацияни амалга оширишга олиб келадиган ёки шу мақсад билан кўзлаб қилинган барча илмий, технологик, ташкилий, молиявий, тижорат, маркетинг ҳаракатлардир. Инновацион фаолият, шунингдек қандайдир аниқ инновацияни тайёрлаш билан тўғридан-тўғри боғлиқ бўлмаган тадқиқотлар ва ишланмаларни ўз ичига олади. Инновацияни амалга оширган ўрганилаётган корхона уни ўз ҳудудига рақобатчилардан аввал чиқарса, инновациялар бозор учун янги ҳисобланади. Агар қайсидир маҳсулот, жараён, маркетинг ёки ташкилий услублар бошқа корхоналарда ишлатилаётган бўлиб, лекин мазкур корхона учун янгилик (ёки маҳсулот ёки ишлаб чиқариш жараёни сезиларли даражада яхшиланган) бўлса, инновациялар корхона учун янги ҳисобланади. Янги маҳсулот ва жараёнларни ишлаб чиқариш ва жорий этиш, шунингдек маҳсулот ва жараёнларни сезиларли такомиллаштириш; технологик жиҳатдан янги ёки сезиларли такомиллаштирилган хизматларни кўрсатиш усулларини ишлаб чиқариш ва жорий этиш технологик инновациялар деб аталади ва у ўз навбатида 2 турдаги инновацияга: маҳсулот инновациялари ва жараён инновацияларига бўлинади. Маҳсулот инновациясига янги ёки сезиларли даражада яхшиланган товар ва хизматлар киради, хусусан: - товарлар бўйича: бошланғич материалларни хусусиятлари яхшиланган материаллар билан алмаштириш; фойдаланишни қулайлаштирувчи дастурий таъминот ўрнатилган маиший асбоблар; шахсий молиявий операцияларни шакллантирувчи ва кузатувчи, фирибгарликдан ҳимоя қилиш учун дастурий таъминот; кўчма компьютерларни тармоққа улаш учун ўрнатилган симсиз мосламалар; янги функционал хусусиятли озиқ-овқат маҳсулотлари; энергия истеъмол қилиши сезиларли пасайтирилган буюмлар (энергияни сақловчи совутгичлар ва ҳ.к.);

- хизматлар бўйича: истеъмолчилар учун товар ёки хизматларга йўл очиб беришни сезиларли яхшиловчи хизматнинг янги турлари; банк операциялари ёки ҳисоблар бўйича тўловларни амалга ошириш каби интернет-хизматлар; смарт- карталар ва кўп мақсадли пластик карточкаларни жорий этиш; мижозларга етказиб берилган товарларнинг таркиби буюртмадагига мос келишини текшириш имконини берувчи янги “таъминотни назорат қилиш тизими” ни таклиф қилиш ва ҳ.к. Жараён инновацияси - янги ёки сезиларли даражада яхшиланган ишлаб чиқариш ёки етказиб бериш услубини, техник жараёнлар, ускуналар ёки дастурий таъминотдаги сезиларли ўзгаришларни жорий этишдир. Хусусан: - ишлаб чиқариш бўйича: ишлаб чиқариш жараёнини реал вақт тартибида йўлга қўйиш учун автоматлаштириш тизими; янги ёки яхшиланган маҳсулот ишлаб чиқариш учун зарур бўлган янги ускуналар; компьютер ёрдамида маҳсулотни лойиҳалаш; босиб чиқариш жараёнини рақамли асосга ўтказиш; ишлаб чиқариш сифатини назорат қилиш учун компьютерлаштирилган ускуналар; ишлаб чиқариш мониторинги учун яхшиланган назорат-ўлчаш асбоблари; - етказиб бериш ва турли операциялар бўйича: товарларнинг ҳисобини ва инвентар рўйхатларни юритиш учун портатив сканерлар ёки компьютерлар; етказиш занжири бўйича материалларнинг кўчиб юришини кузатиш учун штрихли кодларни жорий этиш; овозли буйруққа жавоб берувчи автоматик тизимни жорий этиш; белги қўювчи электрон тизимни жорий этиш; таъминот оқимини оптималлаштириш учун янги дастурий воситалар; янги ёки сезиларли такомиллаштирилган компьютер тармоқлари ва ҳ.к. Ташкилий инновация - бу фирманинг иш амалиётига янги ташкилий услубни жорий этишдир. Ташкилий инновацияларга фирма биринчи марта фойдаланаётган иш амалиётини ташкил қилиш, иш жойлари ёки ташқи алоқаларни ташкил қилиш кириши мумкин. Иш амалиёти бўйича: энг яхши ҳаракат усуллари, ўқув материаллари ва уларни янада ҳаммабоп қиладиган бошқа маълумотларни ўз ичига олган янги маълумотлар базасини ташкил қилиш; фирма фаолияти интеграл мониторинги тизимини биринчи

бор жорий этиш (ишлаб чиқариш, молия, стратегия, маркетинг); ходимларни бирлаштирувчи самарали ва функционал жамоалар ташкил этиш учун ўқув дастурларини биринчи бор жорий этиш. Иш жойларини ташкил этиш бўйича: фирма ходимларининг иш масъулиятини тақсимлашда марказлашмаганни биринчи бор амалга ошириш; билим олиш учун йўл очиб бериш ва турли бўлинмалар ходимлари ўртасида билим алмашишни осонлаштириш учун расмий ёки норасмий ишчи гуруҳларини илк маротаба тузиш. Ташқи алоқалар бўйича: таъминловчи ва субпудратчилар учун сифат назорати стандартларини биринчи бор жорий этиш; тадқиқот ёки ишлаб чиқаришда аутсорсингдан биринчи бор фойдаланиш; университетлар ёки бошқа тадқиқот ташкилотлари билан илмий-техника хамкорлигига биринчи бор аъзо бўлиш ва ҳ.к. Биринчи тур - технологик инновациялар маҳсулот инновацияси ва жараён инновациясини ўз ичига олиб, ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга, энергия, хом ашё ва бошқа ресурсларни тежашга қаратилган ишлаб чиқариш потенциалини янгилаш жараёнидир. Ишлаб чиқариш жараёнига янги самарадор тизимни киритиш, ишлаб чиқариш сифатини назорат қилувчи янги ускуналарни жорий этиш, янги функционал хусусиятли маҳсулотлар, энергия истеъмоли пасайтирилган ва модификацияланган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш жараёнларини ўз ичига олади. Маҳсулотлар инновацияси, корхонанинг ўзини сақлаб қолиши учун, олаётган даромадининг ҳажмини кўпайтиришни, бозорда улушини кенгайтиришни, мижозларни сақлаб қолишни, янги иш ўринларини яратишни таъминлайдиган корхонанинг маҳсулот сотиш потенциалини янгилаш жараёнидан иборат. Иккинчи тур- маркетинг инновацияси маҳсулот дизайнини ўзгартиришнинг янгича усулларини жорий этиш, маҳсулот тақдимотининг янги концепциясини яратиш, тўғридан-тўғри сотиш ва эксклюзив чакана савдони янги самарадор усулларини қўллаш, товар ёки хизмат нархини уларга бўлган эҳтиёжга нисбатан белгилашнинг янги услубларини жорий этиш, янги бренд ва

товар маркаларини яратиш, маҳсулотни реклама қилиш ва янги бозорда уни оммалаштиришнинг янги услубларини қўллашдан иборат. Инновация тадбиркорлигининг учинчи тури-ташкилий инновациялар корхоналар фаолиятига янги интеграл мониторинг тизимини жорий қилиш, бошқаришнинг янги такомиллашган усулларини қўллаш, ходимларнинг иш маъсулиятини тақсимлашда янги марказлашмаган усулларини қўллаш, турли бўлимлар ходимларини бирлаштириш, таъминотчи ва пудратчилар учун сифат назоратининг янги стандартларини жорий этиш, маҳсулот экспортининг янги бозорларини ўзлаштириш жараёнларидан иборатдир. Инновациянинг бундай туридан фойдаланиш корхона ходимларини олдига қўйилган мақсадларига эришишга сафарбар қилади, улар олдидаги ижтимоий мажбуриятларига ишончни мустаҳкамлайди. Инновацион маркетинг янги ғояни тадқиқ этиб, тaлaб вa эҳтиёжни aйирбoшлaш йўли орқали қoндиришгa қaрaтилгaн инсон фaoлиятининг бир тури ҳамда бoзoр билaн кoрxoнaни бoғлoвчи бўғин бўлиб, ўзгaриб турaдигaн бoзoргa дoимo мoслaшиб бoриш тизимини ташкил этганлиги боис, турли мулкчилик шаклидаги корхоналарнинг хўжалик фаолиятига инновацион маркетингни жорий этилиши тадбиркорлик самарасини оширишга асос бўлади. Инновацион мaркeтинг фaoлиятини тaшкил этиш бу биринчи ўринда бoзoр тaлaбини тадқиқ этиш ва кoрxoнa фaoлиятини унгa йўналтиришдан иборат. Бундa пирoвaрд мaқсaд бозорни ҳар томонлама ўрганиш, таҳлил қилиш, конъюнктура ўзгаришини олдиндан билиш ва xaридoрлaр тaлaбини тўла қoндириш орқали юқори даромад олиш ҳисобланади. Маркетинг фаолияти жуда кўп сарф-харажатни талаб қилганлиги сабабли, кенг кўламда маркетинг тадқиқотларини фақатгина йирик хўжалик субъектлари олиб борадилар. Корхоналар ҳам мустақил равишда олиб боришлари мақсадга мувофиқ. Чунки, маркетинг фаолияти корхонанинг келгуси истиқболи учун ҳам муҳим аҳамият касб этади. У орқали юқори самарадорликка эришиш мумкин. Ривoжлaнгaн мaмлaкaтлaр тажрибасидан маълумки, корхоналарда сaмaрaдoрликни oширишнинг энг муҳим йўллaри бу, ишлаб чиқаришга зaмoнaвий

тexнoлoгиялар вa ускунaлaрни ўрнaтиш, иш услублaрини жaҳoн тaлaблaри дaрaжaсигa кўтaриш, реклама сифатини ошириш, ишлaб чиқaрилaётгaн кундaлик мaҳсулoт ва хизматларни ўз xaридoригa eткaзиш, бунда инновацион маркетинг технологияларидан унумли фойдаланиш, ишчи кучи таклифини рағбатлантириш, корхонанинг барча фаолиятида зaмoнaвий тexнoлoгиялардан (ахборот-коммуникация, инновация, телекоммуникация ва ҳ.к.) кенг кўламда фойдаланиш, корхона имижини яхшилаш вa истеъмолчилар талабини тўлиқ қo ндиришдaн ибoрaт. Бугунги кунда ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасида самарали маркетинг фаолиятини олиб бориш тараққий топган бозорнинг мавжудлиги, ишлаб чиқарувчининг эркинлиги, ахборот тўплаш тизимининг барча учун тушунарлилиги, тадбиркорларнинг бунга тайёргарлиги, назарий ишланмаларнинг амалиёт билан уйғунлиги, маркетинг фаолиятида замонавий ахборот тизимларидан фойдаланиш механизмининг мавжудлигига боғлиқ. Хўжалик юритувчи субъектлари кундалик амалиётида маркетинг фаолиятини самарали амалга оширилиши қуйидаги йўналишларда олиб борилиши лозим: -бозордаги ҳолат тўғрисида энг кўп ахборотни ўз вақтида олиш ва уни тўғри таҳлил қилиш; -маркетинг мақсадларини тўғри йўлга қўйиш ва уларга эришишнинг асосий йўлларини ишлаб чиқиш; -ресурсларни мақсадлар билан, мақсадларни эса истеъмолчиларнинг талаби билан мослаштириш ҳамда бозор талабини юқори даражада қондириш учун маҳсулот тури ва ассортиментини шакллантириш; -бозорда сотиш тармоғини шакллантириш орқали рекламанинг рағбатлантирувчи тадбирларини ўтказиш, бозорда ўз ўрнини, воситачиларни ва харидорларни топиш учун ҳаракат қилиш; -маркетинг тизимини янги фирма шароитига мослаштириш учун кундалик бошқарув ишини ташкил этиш.

Шундай қилиб, инновацион маркетинг комплекси мақсадли бозорга таъсир этувчи амалий чора тадбирлар йиғиндисини ва инновациянинг потенциал истеъмолчиларини ўзида мужассамлаштиради. Корхоналарда инновацион маркетинг фаолиятини ташкил этиш Бозор рақобати шароитларида инновацион фаолият самарадорлигини ошириш бўйича корхоналарда инновацион маркетинг фаолиятини ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади. Инновацион маркетинг фаолияти янги маҳсулот тўғрисидаги ғояни ва харидорнинг ушбу маҳсулотга бўлган талабини аниқлашдан бошланади. Сўнгра эса бозор комплекс тадқиқ қилинади. Инновацион маркетинг фаолиятини бозорни сегментлашдан бошлаш мақсадга мувофиқдир, бу эса бозорни харидорлар ва сотувчилар гуруҳига (турли белгилар бўйича) бўлиб олишни англатади. Бозорни сегментлаш секторлар бўйича бозорни тўлиқ тадқиқ қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Инновацион маркетинг фаолиятининг мақсади талаб, унинг ҳажми ва бозор имкониятларини аниқлаш, янги технология ва маҳсулот турини келгусида яхшилаш ва кенгайтириш истиқболларини белгилаш, шунингдек инновациянинг позиция эгаллашини аниқлаш ҳисобланади. Инновацион маркетинг жараёнини қуйидаги расм кўринишида ифодалаш мумкин (расм).

Инновацион маркетинг – бу мақсадли маркетингдир. У бозорнинг муайян сегментини танлашга ва мазкур сегментга мос инновация ва маркетинг мажмуини ишлаб чиқишга асосланади. Мақсадли маркетингнинг характерли томони унинг бутун бозорга йўналтирилганлиги, унинг алоҳида бўғинларига эмас, балки алоҳида қисмларига (сегментлар) йўналтирилганлигидир, у бозорни сегментлаш асосида олдиндан танланади. Бу эса инновация продуценти, инвестиция доираси, сотувчиси ва харидори учун энг юқори фойдани таъминловчи бозорнинг аниқ сегментини аниқлашга эътиборни қаратиш ва жамлашга имкон беради. Бозорни сегментлаш бозорни алоҳида бўғинларга бўлишни ифодалайди. Ҳар бир бундай бўғин (сегмент) учун ўзига хослик, амал қилишининг ўзига хос хусусияти, маҳсулотга битим тузиш бўйича ўз қоидалари ва бошқалар хос бўлиб, мазкур сегментларда турли талаб, ўз истеъмол стереотипи ва ҳулқ-атворига эга бўлган истеъмолчилар гуруҳи ажралиб чиқади. Рақобат шароитида битта хўжалик юритувчи субъект бозорнинг муайян маҳсулотга бўлган барча талабини қондира олмайди, шу боис у ўзининг барча имкониятлари, ресурслари ва кучини бозорнинг бирор бир муайян сегментига қаратади. Мазкур жараён мақсадли бозорни танлаш деб аталади. Шундан сўнг хўжалик юритувчи субъект бозорга

чиқиш усули, маркетинг воситалари, бозорга чиқиш ва маблағ ажратиш вақтини танлайди. Инновацион маркетингни олдига қўйилган мақсадларнинг энг биринчи босқичи бўлиб бозорни таҳлил этиш, яъни, истеъмол ва рақобат даражаси, харидорларнинг ҳаракати ва уларнинг талаб динамикаси, рақобатбардош товарларнинг мавжудлиги ва янги товарни бозорга кириш имкониятлари шулар жумласидандир. Маркетинг стратегияси, бозор таҳлили ва оператив маркетинг қуйидаги олти муҳим босқичдан иборат: умумиқтисодий бозор таҳлили; иқтисодий рақобат таҳлили; махсус бозор таҳлили; янгиликларни кириб келиш стратегиясини ишлаб чиқиш; маркетингда оператив тадбирлар; маркетинг натижасидаги фойда ва зарарни баҳолаш. Маркетинг концепциясига кўра инновацион маркетинг-замонавий тушунчада фалсафа, бизнес, бошқарув функциялари ва унинг методологик асосларини ўз ичига олган ягона стратегия деб қаралади. Инновацион маркетинг бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатлар учун янгилик бўлиб ҳисобланади. Саноати ривожланган мамлакатлардаги фирмаларда маркетинг концепцияси кўп йиллардан бери қўлланилмоқда. Аммо, шуни айтиш керакки, айнан инновацион маркетингга бўлган изланишлар охирги ўн йилликда эътибор қаратила бошланди. Инновацион маркетинг тушунчаси маркетинг инновациясига қараганда кенгроқ тушунча бўлиб, у корхона миссиясини, фикрлаш фалсафасини, илмий изланиш соҳаларини, бошқариш усулларини ўз ичига олади. “Инновацион маркетинг” - бу корхонанинг бозор шароитларини тадқиқ этиш асосида унинг инновацион ва ишлаб чиқариш, сотиш фаолиятини оптималлаштиришга қаратилган ишлаб чиқариш, хўжалик фаолиятининг бир тури ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, инновацион маркетинг - бу корхонада анъанавий маркетингнинг усул ва шаклларини доимий равишда такомиллаштириб боришга қаратилган маркетинг концепциясидир. Инновацион маркетингнинг асосий мақсади инновацияларни бозорга киритиш стратегиясини ишлаб чиқиш ва янги маҳсулотни бозорда мустаҳкам ўрин

эгаллашини таъминлашдан иборат. Шунинг учун анъанавий маркетингдан фарқли равишда инновацион маркетинг асосида инновациялар бозорини тадқиқ этиш, бозорни тест қилиш, бозор конъюнктурасини таҳлил қилиш, талабни шакллантириш, истеъмолчилар хулқ-атворини моделлаштириш орқали бозор сегментларини ишлаб чиқиш ётади. Инновацион маркетинг технологиялари бозорнинг муайян сегментларини прогноз қилиш, инновацияларнинг истеъмол хусусиятларини, нарх ва сотиш каналларини режалаштириш орқали бозор ноаниқликларини ва инновацияларнинг истеъмолда номақбул кўриш рискларини камайтиришга йўналтирилган усул ва ташкилий тадбирлар мажмуаси ҳисобланади. Инновацион маркетингнинг энг муҳим кўринишлари 2 та бўлиб, уларга стратегик ва оператив инновацион маркетингни ташкил этувчиларни киритиш мумкин. Стратегик инновацион маркетинг изланишларининг асосида бозор конъюнктурасини таҳлили ва кейинчалик бозор сегментларини ишлаб чиқиш, талабни шакллантириш ва истеъмолчилар хатти ҳаракатини моделлаштириш кабилар ётади. Хўжалик юритувчи субъектлари аввалдан ўз ҳаракатларини бозорни эгаллашга, сегментацияларни кенгайтириш ва чуқурлаштиришга, ўз истеъмолчиларини шакллантиришга қаратган бўлишлари лозим. Замонавий маркетинг фақатгина бозор таҳлили ва ташқи омиллар билан чегараланиб қолмасдан, балки потенциал имкониятларни шакллантиришга ҳам ўз ҳиссасини қўшади. Стратегик маркетинг корхонанинг маркетинг хизматчилари билан ижтимоий бўлим хизматчилари ўртасида узвий алоқага асосланади (анкета, телефон орқали сўров ва х.з.). Корхоналар ўз маркетинг бўлимига эга бўлиш имкони йўқлиги сабабли, мутахассислар маслаҳатларидан фойдаланиш, кўргазмаларга ташриф буюриш, каталогларни ўрганиш, истеъмолчилар билан бевосита алоқада бўлиш тавсия этилади. Инновация фаолиятида рискни камайтиришнинг самарали усулларидан

бўлиб маркетинг комплекси (“маркетинг-микс”) бўлиши мумкин. Бу маркетинг истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги ўзаро алоқага асосланади. Тадбиркор истеъмолчидаги барча хатти ҳаракатини, яъни эхтиёжини, ўрганилмаган потенциал талабларини кўра олиши керак. Фақатгина маҳсулотни турли ассортиментларда ишлаб чиқариш билан чегараланмасдан, балки бир вақтни ўзида барча кучларини бир нуқтада, яъни модификацияларни тезда тарқалиши таъминлаш мақсадида ўз маҳсулотларини олдиндан маҳаллий ресурслар асосида шакллантириш зарурдир. Айнан шу усулдаги маркетинг бозорда лидерликни таъминлаб беради. Инновацион маркетинг стратегиясининг асосий босқичларидан яна бири янги товарга бўлган талабни ўрганиш ва прогнозлаш бўлиб, унга истеъмолчини янги товарга бўлган таъсирини тубдан таҳлил этиш орқали эришилади. Инновацион маркетинг қоидаларига кўра, янги товарни истеъмолчилар томонидан қабул қилиниши қуйидаги босқичлардан иборат: 1. Илк бор хабар топиш. Истеъмолчи инновация хақида хабар топади, аммо етарли маълумотга эга бўлмайди. 2. Товарни таниш. Истеъмолчи бир қанча маълумотга эга бўлади, янгиликка қизиқиш билдиради, қўшимча янги маълумотларни қидиради. 3. Янги товарни аниқ билиш. Истеъмолчи янгиликни ўз эҳтиёжларига мослигини текшириш. 4. Янгиликнинг имкониятларини баҳолаш. Истеъмолчи янги товарни текшириб кўриш қарорига келиши. 5. Янгиликни текшириб кўриш орқали инновация ҳақида маълумот олиш ва харид қилиш имкониятларини белгилаш. 6. Тестлар натижасига кўра янгиликни харид қилиш ёка уни яратишга инвестиция киритиш қарорини қабул қилиш. Янги товарни яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий этишнинг ўзи кифоя эмас. Бу товарни бозор ва салоҳиятли харидорлар эътироф этиши зарур. Корхоналар фаолиятида инновацион маркетинг асосида янги товарни ишлаб чиқариш ҳақида қарор қабул қилиш учун жадвалдаги баҳолаш кўрсаткичлари қўлланилади.

жадвал Корхоналар фаолиятида янги товарни бозорга китиришнинг имкониятлари ва оқибатларини баҳоловчи кўрсаткичлар Баҳоловчи кўрсаткичлар Салоҳиятли фойда Салоҳиятли ҳаётий цикл Мавжуд бўлган рақобат Тайёрловчи фирма образига таъсир кўрсатиш Салоҳиятли рақобат Мавсумий омилларга бардошлилик Инвестициялар даражаси Янги маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таърифлари Бозор ҳажми (сиғими) Ишлаб чиқариш имкониятларига мослик Патентлашнинг имконияти Тижорат реализациясига қадар вақтнинг муддати Хатар даражаси Товар ишлаб чиқаришнинг соддалиги Янги товарнинг маркетинг таърифи Моддий ресурслар билан таъминланганлик Товар белгиси Рақобатбардош нархлар асосида ишлаб чиқариш имконияти Мавжуд бўлган сотув бозорлари учун жозибадорлиги Янги маҳсулотнинг рақобатбардош афзалликлари Янги товарни қабул қилиш босқичларидан ташқари маркетологлар истеъмолчиларни инновацияни қабул қилиш даражаларини классификациялаши зарур. Чунки, кўпчилик истеъмолчиларда инновацияни қабул қилиш борасида қандайдир руҳий тўсиқ пайдо бўлади. Аммо, самарали реклама ва маркетинг тадбирларидан сўнг инновацияни қабул қилган ва қабул қилмаганлар ўртасидаги тафовут ўзгаради. Бунда биринчидагилар сони ортиб боради. Инновациянинг хусусияти бевосита унинг қабул қилиниш суръати билан боғлиқдир. Баъзи бир инновациялар машҳурликка бир кунда эришган, бошқаларига эса бироз кўпроқ вақт талаб этилган. Инновацияни қабул қилиш суръатига қуйидаги беш омил таъсир кўрсатади: 1. Мавжуд моделга нисбатан устунлик. Масалан, қўл ЭҲМ лари қанчалик тезкор, хотирани катталиги, ҳажми эса кичиклиги инновацияни тез тарқалишини таъминлайди. 2. Анъанавийлиги ва истеъмолчилар қабул қилган хусусиятларга эга инновация. 3. Мураккаблиги, яъни нисбатан тушуниш қийинлиги, шунингдек

ишлатишдан фойдалилиги. 4. Янгиликни босқичма босқич киритилиши ва аста секин натижаларни баҳолаш. 5. Коммуникацион кўрсатмалар, яъни инновацияни қўллашда фойдалиликни тушунарли тасвирлаш. Оператив инновацион маркетингда иқтисодиётни инновацион асосда ривожланиши аввало детерминациянинг кескин пасайиши ва бутун тизим мураккаблашига олиб келади. Ташқи муҳитнинг юқори фаоллиги, жумладан, ижтимоий ва сиёсий можаролар, ахборот ва технологик трансформациялар, иқтисодий тизим ва уни ташкил этувчи элементларининг ҳаракатини тобора эҳтимоллиги ва олдиндан башорат қилиб бўлмайдиган характерини кучайтирмоқда. Бу ҳолатда корхонанинг “яшаб кетиши” бевосита раҳбарнинг таваккалчилик шароитда бошқара олиш қобилиятига боғлиқдир. Мантиқан новатор фирмаларининг ривожланиши оператив тактик режалаштиришдан стратегик бошқариш даражасига ўтади, яъни бошқарувнинг янги даражаси - инновацион маркетинг турига ўтади. Унда анъанавий тамойилларнинг турли кўринишлари сақланиб қолади, аммо уларни асосан вазиятни таҳлили учун қўлланилади. Бу эса корхонани инновацияларни, янги бозорни ҳамда капитални қидиришидаги ҳаракатларни оптималлаштириш имконини беради. Бундай шароитда вазиятни ички ва ташқи муҳитлар белгилайди. Инновацион маркетингда бошқарув усуллари вазиятга қараб ўзгариши мумкин. Инновациянинг ҳар бир ҳаётийлик циклига алоҳида услуб, тактика ва стратегияни ишлаб чиқиш талаб этилади. Инновацион маркетинг тадбирларининг муҳим йўналишларидан яна бири инновациянинг бозорга кириб келиш тактика ва стратегияси бўлиб, у янги товарга талабни шакллантириш ва бозорда позицияни аниқлашга хизмат қилади. Позициялаш деганда янги товарни бозорда мавжуд товарлар ўртасида ўз ўрнини белгилаш тушунилади. Позициялашнинг мақсади янгиликни бозордаги ўрнини мустахкамлашдир.

Инновацияни позицияланиши-бу мавжудлар ўртасида ўз ўрнини аниқлашдир. Чунки инновацияни маркетинг позициясига кўра янги товар деб ҳам, ўрин босувчиси йўқ деб ҳам, маълум корхона ёки бозор учун янгилик деб ҳам, мавжуд хориж товари ўрнини босувчиси деб ҳам ёки янги соҳа учун товар деб ҳам қараш мумкин. Ҳар қандай инновация мақсадига қараб, яъни тўлдирувчи, алмашинувчи ёки сиқиб чиқарувчилигига қараб бир биридан фарқ қилади. Бу ҳолат ишлаб чиқариш жараёнида катта таъсирга эга эмас, аммо инновацияни бозорга кириб боришида ўта муҳим ролни ўйнайди. Бундан инновация ва стратегик маркетингни ҳаётийлиги ҳал бўлади. Позицияланиш маркетинг фаолиятининг турли йўналишларига таъсир кўрсатади, масалан, сотиш, реклама, нарх ва ҳ.з. Инновацион маркетинг концепцияси фақатгина янги харидорларни жалб қилиш билан чекланмасдан, балки рақиб фирмаларнинг устунликларидан фойдаланиш, диверсификацияланиш орқали таъсир доирасини кенгайтиришни ҳам назарда тутади. Инновацион маркетинг учун синергизм тамойили муҳимдир, яъни маркетингдаги барча тадбирлар, ишлаб чиқарилаётган товарлар ва хизматлар номенклатураси бир бири билан ўзаро боғлиқ ва ўзаро тўлдирувчи бўлиши лозим. Маркетинг тизимининг якунловчи босқичи - оператив маркетинг бўлиб, бу босқичда инновацион маркетинг стратегиясини тадбиқ этишнинг аниқ шакллари ишлаб чиқилади. Оператив маркетинг янги товарнинг ҳаётийлик цикли билан чамбарчас боғлиқдир. Айниқса, янги товарни ҳаётийлик циклини бошланиш нуқтасини аниқлаш жуда муҳимдир. Инновациянинг бозордаги ҳаётийлик циклини биринчи босқичида махсус тадбирларни амалга ошириш зарур. Жумладан, сотишнинг янги каналларини шакллантириш ва мавжудларини модификациялаш ҳамда мослаштириш керак. Бу ерда маркетингни самарадорлиги бир қанча омилларга боғлиқ, масалан, ахборотли рекламани фаоллиги, инновацияни бозорга чиқишда оптимал ҳолати, инновациянинг мавжуд товарлар орасида ўзини тутиш вариантини танлаш, рақиблар ҳолатини прогнозлаш, шунингдек бозор янги товарга қай даражада мослиги. Маркетинг бу ҳолатларда янги товарни позицияланишидан ташқари,

технологияни бозорга мослашиши ҳамда янги ва мавжуд товарлар ўртасидаги рақобатни енгиб ўтишни таъминлаш керак. Маълумки, ўсиш даврида маркетинг ёндошувлари ўзгаради. Инновацион маркетинг креатив хусусиятини йўқотиб, кўмаклашувчи ўринни эгаллайди. Рекламанинг хусусиятлари ўзгаради, у агрессивлашади ҳамда корхона ва товарга кўпроқ урғу беришга ўтади. Етуклик даврида товар бозорда мавжуд тўғридан тўғри рақобатга дуч келади ва оқибатда рақобат стратегиясини ўзгартиришга тўғри келади. Бу ерда лидерлик ва сабирлилик стратегиялари иш беради. Янгиликнинг нархи эса пасаяди. Айнан шу вақтда новатор-корхона бозорга янги модификацияланган товарни чиқаришга интилиши лозим. Инновацион маркетинг бу босқичда икки мақсадни кўзлаши лозим: етилган товарни сотиш ҳажмини оператив ушлаб туриш ва янги тайёр товарни бозорга кириб келишини таъминлайдиган стратегияни ишлаб чиқишдир. Бунда маркетинг менежери санъати шундан иборатки, яъни корхона бир турдаги товарни сотиш орқали даромадни кўпайтириши ҳамда айнан шу товарнинг янги модификация ва моделларини яратишдир ( расм).

Турли мулкчилик шаклидаги тадбиркорларнинг инновацион салоҳиятини баҳолашда қуйидагиларни аниқ белгилаш лозим: > тадбиркорларни инновацияларнинг рискли йўлига қадам қўйишга ундовчи стимуллар; > тадбиркорлар учун инновацияларни амалга ошириш. Одатда тадбиркорларнинг инновацияларга стимули уларнинг сифатли, рақобатбардош ва янги маҳсулот чиқариш ёки янада самарали ва модификацияланган технологиялардан фойдаланиш асосида олаётган фойда миқдорини оширишга интилиши билан боғланади. Муваффақиятли инновациялар ҳақиқатдан ҳам фойда ва ҳаттоки қўшимча фойда келтиради. Бироқ, бу қўшимча фойда ёки қўшимча фойда йўлидаги инновацион

бўсағадан ҳамма ҳам ўта олмайди: янги маҳсулот ва технологияларни ўзлаштириш даврида харажатлар баланд бўлади. Бироқ, инновацион лойиҳа билан шуғулланиш учун тадбиркор бунинг учун имкониятга эга бўлиши лозим. Аввало, экспертиза ёки синов эксплуатациясидан ўтган ихтиро ёки илмий-техник фаолиятнинг бошқа натижаси, камида технологик қўллаш учун яроқли инновацион ғоя бўлиши лозим. Шундан сўнг тадбиркорга инновацияларни амалга ошириш учун, айниқса, базис инновациялар ва тубдан янги маҳсулотлар ҳақида гап кетганда катта миқдорда ресурслар керак бўлади. Бу корхонанинг ўз маблағлари (амортизация ва фойда), акциялар эмиссияси йўли билан қўшимча маблағларни жалб қилиш, стратегик инвесторни излаш ёки узоқ муддатли банк кредити бўлиши мумкин. Инновация имкониятлари тадбиркорнинг шахсига, унинг таваккалчиликка мойиллигига, малака даражаси ва стратегик фикрлаш қобилиятига боғлиқ бўлади. Кўп нарса тадбиркорнинг ёшига ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Тадбиркорлар олдида инновация йўлида турли чекловлар пайдо бўлиши мумкин. Бу ресурс чекловлари: ҳар бир тадбиркорда ҳам йирик инновацияларни амалга оширишда ташқи манбаларни жалб этиш имконияти ва ўз ресурслари мавжуд эмас. Вақт омили эса икки йўналишда амал қилади. Киритилаётган янгилик қанчалик катта бўлса, уни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун шунча кўп вақт талаб қилинади. Шунингдек, инновациялар йўлидаги монопоолистик чекловларни ҳам ҳисобга олиш керак. Ҳозирда техник тизимлар бозорини ўзлаштиришга кўп маблағ сарфлаган ТМК ва монополиялар ўз компаниялари ёки рақобатчи компанияларда янада самарали маҳсулот ва технологияларни жорий қилишга у ёки бу усуллар билан қаршилик кўрсатиши мумкин. Базис инновацияларга чеклов бўлиб тармоқлараро характер хизмат қилади. Бунда янги мураккаб техник тизимнинг пайдо бўлиши учун турли мулк эгалари

ва тармоқларга тегишли ўнлаб турли корхоналар ўзаро алоқаларини мувофиқлаштириш талаб қилинади. Буни эса давлат томонидан қўллаб- қувватлашсиз амалга ошириш жуда қийин. Шундай қилиб, бозор иқтисодиётида хўжалик юритувчи субъектларнинг инновацион салоҳияти бирламчи, кучли, лекин чекланган салоҳият ҳисобланади. Инновацион ўсиш стратегиясини амалга ошириш учун хўжалик юритувчи субъектларнинг давлат билан ҳамкорлик қилиши талаб қилинади. Бугунги кунда маркетинг тушунчаси бизнеснинг фалсафасига айланиб улгурди ва у бугунги замон компанияларига истеъмолчилар эҳтиёжларини олдиндан кўра билиш ва истеъмолчилар эҳтиёжларини қондириш имконини беради. Маркетинг технологияларидан фойдаланиш бу фақат компанияда ишни ташкил этиш ва уни бошқариш эмас, балки бошқарув жараёнларига ижодий ёндошув ҳамдир. Бозорда тобора кучайиб бораётган рақобат шароитида хўжалик юритувчи субъектларининг муваффақиятини уларнинг маркетинг фаолияти ва маркетинг дастурлари самарадорлиги белгилаб беради. Маркетингнинг бугунги кундаги жуда зарур бўлган воситаларини билиш ва уларни амалиётга жорий қилиш компанияларга рақобатда устунлигини тақдим этиб, уларнинг бозорда муваффақиятга эришишига ёрдам беради. Маркетинг ишининг ўзиги хос хусусиятларини бозор механизми элементлари, унинг тамойиллари ва функциялари билан боғлиқ равишда чуқур ўрганмай туриб иқтисодиётни ривожлантириш қийин кечади. Маркетинг корхонани бошқаришнинг муҳим функциясидир, зеро ундан кўзланган мақсад истеъмолчилар эҳтиёжини аниқлаш ва ушбу эҳтиёжларни қондириш мақсадида фирма ресурсларини сафарбар этишдан иборат. Иқтисодиётда рақобатни кескинлаштириш йўлида маркетинг концепциясини ишлаб чиқиш янада муҳим аҳамият касб этиб бормоқда 2 . Тижорат соҳасида маркетинг ишини самарали қўлланилиши туфайли ушбу атама корхонани рақобат шароитида бошқариш концепцияси сифатида шаклланди.

Бугунги кунда хўжалик юритувчи субъектларининг даромади унинг бозорни ўрганиш ҳамда савдоларни самарали тақсимлаш, жадаллаштириш ва рағбатлантириш йўли орқали истеъмолчилар билан алоқаларни самарали йўлга қўйишига боғлиқ бўлиб бормоқда. Бундан ташқари, маркетинг самарадорлигига ҳисса қўшувчи қўшимча омиллар сифатида корпоратив маданият даражаси ва ҳар бир тадбиркорнинг ўз иш-фаолияти натижалари учун жамият олидаги ижтимоий жавобгарлигини ҳис этишини айтиб ўтиш мумкин. Ҳар бир корхона ўзига хос шарт-шароитларда фаолият олиб боради ва ўзининг муайян масалаларини ҳал этади ва шундан келиб чиқиб, маркетинг тизими ҳам унинг қаерда, қайси тармоқда қўлланилишига қараб турлича кўринишда бўлади. Маркетологлар бозор муҳитида ресурс имкониятлари ва истеъмолчилар талабини мувофиқлаштириш жараёнида иқтисодиёт тармоқларининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишлари кераклигининг сабабларидан бири ҳисобланади. Бозор муҳитидаги барча омилларни чуқур таҳлил қилиш ва ҳисобга олиш ҳар бир корхона учун тижоратдаги муваффақият гаровидир. Ҳар қандай иқтисодиёт учун асос бўлиб хизмат қиладиган бизнесни ривожлантириш учун тадбиркорликни яхши йўлга қўйиш лозим. Бозор рақобати шароитида бизнесни юритишда маркетинг унинг энг асосий функцияларидан бири бўлиши мумкин. Турли тармоқларда маркетинг фаолиятини ташкил этиш ─ бу бошқариш, тартибга солиш ва тадқиқ қилиш фаолиятларини ўз ичига олган мураккаб фаолият тизими бўлиб, унда ҳар бир соҳанинг ўзига хосликлари ҳисобга олинади. Ушбу фаолият истеъмолчи талабидан келиб чиққан ҳолда унинг эҳтиёжини қондиришга қаратилгандир. Демак, маркетингнинг бош мақсади моддий ва маънавий талабни ҳисобга олган ҳолда жамият эҳтиёжини қондиришдан иборат. Маркетинг фаолиятининг асосий йўналишлари қайта ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларида, яъни моддий неъматларни ишлаб чиқаришдан тортиб, уларни тақсимлаш ва якуний истеъмол босқичигача бўлган босқичларда муҳим таркибий қисмлар бўлиб ҳисобланади.

Хулоса қилиб айтганда, корхоналарда инновацион маркетинг тизимидаги тадбирлар фақатгина ишлаб чиқаришни янгилаш билан боғлиқ бўлмай, балки капитални йиғилиши ва оқиб келиши билан ҳам боғлиқдир. Инновацион маркетинг технологияси Маркетинг технологиялари турли-туман бўлсада, улар ягона мақсадни кўзлайди. Бу мақсад эса корхонанинг ҳамда бозорда намойиш этилаётган маҳсулотнинг рақобатбардошлигини оширишдан иборат. Корхоналарга рақобат шароитига самарали мослашиш имконини берувчи энг юксак инновацион маркетинг технологияларини кўриб чиқиш зарур. Инновацион маркетингни асосий технологиялари қуйидагилардан иборат: 1.Инновация бозорида маркетинг тадқиқотларини ўтказиш. 2.Инновацияга бўлган потенциал саноат истеъмоли талаби таҳлили. 3.Истеъмолчи позициясидан инновация таҳлили. 4.Инновацияни функционал- қийматли ва параметрик таҳлили. 5.Бозорлардаги рақобат таҳлили. 6. Бозорда инновацияни позиялаштириш. 7. Инновация бозорини тест синовидан ўтказиш. 8. Тубдан янги эҳтиёжлар билан инновация учун талабни шакллантириш бўйича дастур ишлаб чиқиш. 9. Реклама ва унинг самарадорлиги. 10.Сотишни рағбатлантириш усуллари. 11. Инновация рискларини таҳлили. 12. Нарх тузилиши ва нархни ташкил этилиши таҳлили. 13. Инновацияни етказиб бериш учун шартномалар тузиш. 14. Етказиб бериш бўйича сотиш тизимини шакллантириш (транспорт хизматлари). 15. Кафолатли ва кафолатдан кейинги хизматни ташкил этиш.

Аввалдан мавжуд бўлсада, ҳар доим ҳам долзарблигини йўқотмай келган маркетинг технологияси бу маркетинг тадқиқотларидир. Маркетинг тадқиқотлари деганда маркетинг фаолиятининг турли жиҳатлари бўйича маълумотларни тизимли тарзда тўплаш, акс эттириш ва таҳлил қилиш тушунилади. Маркетинг тадқиқотлари номаълумлик даражасини пасайтиради, улар маркетинг иши мажмуининг барча элементлари ва компонентларига тааллуқли бўлиб, маълум бир маҳсулотнинг муайян бир бозордаги маркетингига ушбу компонентлар таъсир кўрсатади. Маркетинг тадқиқотларини корхонанинг ўзи ўтказади. Бунда иш бошқарувчилар корхонани бошқариш билан боғлиқ кўпгина вазифаларни бажариб, корхонани ривожлантириш бўйича маркетинг стратегиясини ишлаб чиқадилар. Тадқиқотлар корхонанинг маркетинг фаолиятига оид стратегик режалаштириш амалиётининг барча босқичларига ҳамроҳликда олиб борилиши керак. Бу қуйидаги пайтларда кўпроқ долзарб аҳамиятга эга бўлади: корхона фаолиятини ташкил этиш пайтида, яъни у пайтда бозор талабини аниқлаш лозим бўлади; шунингдек, стратегиянинг амалга оширилишини назорат қилиш жараёнида, яъни бу пайтда истеъмолчилар талаби тезда ўзгариб

туради ва ўсиб боради ва бундай шароитда маркетинг иш-фаолиятига ўзгартиришлар қилишга тўғри келади. Товарлар ва хизматлар бозори бўйича маркетинг тадқиқотлари корхона фаолияти самарадорлигини оширишнинг муҳим мезони ҳисобланади. Корхонанинг маркетинг бўйича тутган йўли аниқлангач, унинг стратегиясини яратиш зарурати пайдо бўлади. Ушбу стратегияни ишлаб чиқишда бозор муҳитига мослашиш ва корхонанинг ёки корхона истеъмолчиларга таклиф этмоқчи бўлган у ёки бу товар ёки хизматнинг рақобатда устунлигини таъминлаш эътиборга олинади. Маркетинг стратегияси орқали, корхона қуйидаги саволларга жавоб олиши керак: қандай товарлар (хизматлар) бозорга олиб кирилади, улар ассортименти ва нархи қандай бўлади; улар қайси истеъмолчилар қатламига мўлжалланган ва кейинчалик қайси потенциал истеъмолчиларни жалб қилиш мумкин; товарларни (хизматлар) режалаштирилган кўламда сотиш учун қандай шарт-шароитлар зарур; товарларни (хизматларни) етказиб бериш қайси каналлар орқали ва қандай кўламда ташкил қилинади; савдони рағбатлантириш учун қандай воситалар билан бозорадаги талабга таъсир кўрсатиш мақсадга мувофиқ; товар сотилганидан кейинги унга хизмат кўрсатиш (агар зарур бўлса) қандай йўлга қўйилади ва бу ишни ким бажаради; бозор иштирокчилари қандай иқтисодий натижаларни кутмоқда ва бунинг учун қанча харажат талаб қилинади. Корхонанинг маркетинг стратегиясини белгилаб берувчи таклиф этилган ечим аниқ бўлиши ва барча маркетинг иши иштирокчиларининг фаолиятига мувофиқ бўлиши керак. Инновацион иқтисодий ривожланиш шароитида самарали маркетинг воситаси бу маркетинг коммуникациялари тизими ҳисобланади, унинг элементларидан бири бу рекламадир. Корхонанинг реклама компаниясидан кўзлаган мақсади потенциал истеъмолчиларда корхона товарлари (хизматлари) тўғрисида, жумладан, уларнинг қамров доираси, сифати ва нархи тўғрисида тўлақонли тасаввурни шакллантиришдан иборат. Оммавий ахборот воситаларида намойиш

қилинадиган реклама товар ва хизматлар савдосини жадаллаштиришнинг энг самарали воситасидир. Маркетинг муносабатларида корхонанинг жамоатчилик билан алоқалар хизмати (“паблик рилейшнз”) етакчи роль ўйнайди. Бу хизмат буюртма имидж яратиш билан шуғулланади. Корхонанинг кучли имиджга эгалиги бизнесда барқарор ва ижобий муваффақиятларга эришишнинг зарурий шартига айланмоқда. Бунинг ўзига хос асосли сабаблари мавжуд. Биринчидан, кучли имидж корхонага бозорда маълум даражадаги мавқени беради ва ушбу мавқе у компаниянинг товар ва хизматлари нархига нисбатан истеъмолчилар эътиборини пасайтиради (компания ўз товари нархини оширса-да, харидор бунга эътибор бермай ўша товарни харид қилишда давом этади). Иккинчидан, кучли имидж товарларнинг алмашинувчанлигини камайтиради, (яъни бозорда товарнинг ўрнини бошқа товар эгалламайди). Бу эса корхонани рақобатчилар ҳужумидан ҳимоя қилади ва кучли имиджли товар ўрнини босувчи товарларга нисбатан ушбу товар позициясини мустаҳкамлайди. Учинчидан, кучли имидж корхонанинг турли ресурслардан фойдаланиш имкониятини оширади. Бу ресурслар сирасига молиявий, ахборот ва инсон ресурсларини мисол қилиш мумкин 1 . Корхона ўз имиджини яратишда қуйидаги жиҳатларга эътибор қаратиши керак: -жамоатчилик фикри мунтазам равишда ўзгариб туради, шу боис, фақат имиджни шакллантириб тўхтаб қолиш керак эмас, унга доим ўзгартиришлар киритиб бориш зарур; -жамоатчилик фикри келгусида қай йўналишда бўлишини ҳаётий реал ҳодисалар белгилаб беради; ягона ва ҳар доим бир хил фикрда бўлган жамоат мавжуд эмас. Жамоатчилик фикрига таъсир кўрсатиш жамоатнинг маълум гуруҳига қаратилган бўлиши керак; -жамоатчилик фикрини қуруқ гап эмас, балки ҳодисалар ўзгартиради; жамоатчилик манфаати жамоатчилик фикрини белгилайди. Корхона имиджининг элементлари корхонанинг юқори нуфузга эга эканига,

инсонларни ўз мақсадларига эришишларига ёрдам беришига, корхона жамоанинг муносиб “фуқароси” сифати ўзини тутаётганига, у жамиятнинг бир аъзоси эканлигига, корхона ўзаро бир-бирини тушиниш ва ҳамкорлик имкониятларини излаётганига, унинг техник жиҳатдан мукаммал эканига, унинг барча фуқаролар фаровонлигининг ошишига ёрдам беришига ишонтириши керак. Инновацион маркетингни жорий этиш йўллари Глобаллашув шароитида бозорлар ўсишининг янги босқичи сифатида қараладиган рақобатнинг кучайиб бориши - гиперрақобат муҳим аҳамият касб этади, бу эса инновацияларни бошқаришнинг янги усулларини қўллашни талаб этади. Инновацияларни самарали бошқариш орқали хўжалик юритувчи субъектларининг тез ривожланаётган бозор жараёнларида рақобатлаша олиш имконини берувчи янги технологиялар, яъни, инновацион маркетинг технологиялари, Интернет-технологиялари, интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш ва брендинг технологиялари мажмуасини ўзида мужассам этиши лозим. Инновацияларни бошқаришнинг янги технологияларини жорий этиш келгусида инновацион жараёнларни тижоратлаштириш муаммосини ҳал этиш имконини беради. Гиперрақобат хўжалик юритувчи субъектларининг муҳим маркетинг стратегиясини ишлаб чиқишни талаб этади: > хўжалик юритувчи субъектлари агар бозордаги етакчилик ўрнини сақлаб қолишни истаса, амалдагисини муддатини қисқартирган холда - мунтазам равишда янги рақобат муҳитини яратиб бориш билан шуғулланишлари лозим; > хўжалик юритувчи субъектлари мантиқан оқилона муҳитни яратишдан узоқроқ бўлишлари лозим, акс холда уларнинг стратегияси рақобатчилари учун кутилганидек (маълум) бўлиб қолиши мумкин. Гиперрақобат олдиндан башорат қилиш мумкин бўлган қарорларни эмас, балки

кутилмаган қарорларни талаб этади; > хўжалик юритувчи субъектларининг маркетинг стратегияси динамик тарзда, тез янгиланадиган бўлиши лозим, исталган узоқ муддатли стратегия хўжалик юритувчи субъектига зарар келтириши мумкин. Жаҳон бозорида конъюнктуранинг кескин ўзгариб туриши рўй бераётган ҳозирги шароитда корхоналар томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг рақобатбардошлигини таъминлашда улар фаолиятига инновацион маркетингни кенг жорий этиш юқори самара беради. Инновацион маркетингни жорий этишнинг муҳим хусусияти шундаки, инновацион маркетинг тадқиқоти тайёр маҳсулот устида эмас, балки унинг ишлаб чиқиладиган ғояси устида бошланади. Маркетинг инновацияси эса, инновацион маркетингга нисбатан тор тушунча бўлиб, унинг асосий унсурларидан бири ҳисобланади. Маркетинг инновацияси қуйидаги кўринишларда амалга оширилиши мумкин: Дизайн ва қадоқлаш бўйича: янгича кўриниш бериш ва кўркамлигини ошириш учун мебел дизайнига қисман ўзгартириш киритиш; махсулотга оригинал кўриниш бериш мақсадида косметик лосьон учун идишнинг янги дизайнини жорий этиш. Жойлаштириш (сотиш каналлари) бўйича: лицензия олгандан кейинги махсулотнинг биринчи тақдимоти; тўғридан-тўғри сотиш ёки эксклюзив чакана савдонинг бошланиши; махсулотлар тақдимотининг янги концепциясини амалга ошириш. Нарх белгилаш бўйича: мижозларга корхонанинг Интернет-сайтида зарур хусусиятлари бўйича маҳсулот танлаш, кейин танланган махсулотнинг нархини билиб олиш имконини берувчи янги услубни жорий этиш; товар ёки хизматнинг нархини уларга бўлган эҳтиёжга асосан белгилаш усулидан биринчи марта фойдаланиш; дўконнинг кредит ёки рағбатлантирувчи дисконт карточкалари эгаларигина фойдалана оладиган товарларни таклиф қилишнинг ички тартибидан биринчи марта фойдаланиш.

Бозорга чиқариш бўйича: сотув маркаларидан биринчи марта фойдаланиш; маҳсулотни биринчи бор видеоролик ёки телевизион дастурларда намойиш қилиш; янги бозорда махсулотнинг ўрнини белгилаш учун бутунлай янги фирма белгисини жорий этиш; жамоат гуруҳлари орқали махсулотнинг оммалаштириш усулини биринчи бор қўллаш ва ҳ.к. Ҳозирги шароитда бозорга мослашиш стратегиясини шакллантириш орқали корхона рақобат курашида енгиб чиқиши мумкин. Бозорга мослашиш биринчидан, бозорнинг ўзи ҳақида тушунчага эга бўлишга ва иккинчидан, бозорга йўналган стратегияни шакллантириш учун асос яратишга имкон беради. Корхона ўз махсулотларини киргиза олган бозор ва у ердаги инсонларни тўлиқ ўрганиб чиқсагина, у бозорга мослаша олади. Бозорга мослашиш жараёни қуйидаги тадбирларни ўз ичига олади: истеъмолчилар, рақобатчилар, бозорлар тўғрисида маълумотлар тўплаш ва бу маълумотларни таҳлил қилиш. Бунда бизнеснинг истиқболини, истеъмолчилар онгида товар қийматини юқори даражага кўтариш ва уни истеъмолчиларга тақдим қилиш тадбирларини ишлаб чиқиш ҳисобга олиниши лозим. Хўжалик юритувчи субъектлари фаолиятида амалга ошириладиган инновацион маркетингнинг объекти бўлиб интеллектуал мулк, янги материаллар ва компонентлар, янги маҳсулотлар, янги жараёнлар, янги бозорлар, товар ва хизматларни сотишнинг янги усуллари ва бошқаришнинг янги ташкилий шакллари хизмат қилади. Инновацион маркетингнинг асосий мақсади инновацияларни бозорга киритиш стратегиясини ишлаб чиқиш ва янги маҳсулотни бозорда мустаҳкам ўрин эгаллашини таъминлашдан иборат. Шунинг учун анъанавий маркетингдан фарқли равишда инновацион маркетинг асосида инновациялар бозорини тадқиқ этиш, бозорни тест қилиш, бозор конъюнктурасини таҳлил қилиш, талабни шакллантириш, истеъмолчилар хулқ-атворини моделлаштириш орқали бозор сегментларини ишлаб чиқиш ётади. Инновацион маркетинг технологиялари бозорнинг муайян сегментларини прогноз қилиш, инновацияларнинг истеъмол хусусиятларини, нарх ва сотиш

каналларини режалаштириш орқали бозор ноаниқликларини ва инновацияларнинг истеъмолда номақбул кўриш рискларини камайтириш имконини беради. Инновацион маркетинг бозорни сегментлаш ва маҳсулотни позициялашда намоён бўлади. Инновацион маркетинг стратегиясининг муҳим белгиси инновацияларни истеъмолчилар томонидан қабул қилинишини батафсил ўрганиш асосида янги маҳсулотга бўлган талабни тадқиқ қилиш ва прогнозлаштиришдан иборат. Инновацион маҳсулотни муваффақиятли тижоратлаштириш, уни келгусида экспорт қилинишини таъминлаш учун инновацияларни бошқаришда инновацион маркетинг технологияларидан фойдаланиш талаб этилади. Инновацион маркетинг бозорга янги маҳсулот, хизмат ёки технологияни жорий қилишга тайёрлашни амалга оширади. У корхонадаги инновацион маҳсулотни жорий қилишдан максимал самара олишни ўз вақтида ва тўғри баҳолаш имконини берувчи усул ва дастаклар мажмуаси сифатида фойдаланилади. Инновацион маркетинг технологияларини ўз вақтида самарали жорий этилиши янги товарни ишлаб чиқиш билан боғлиқ рискларни пасайтиради, потенциал талабни баҳолаш, бозорнинг мақсадли сегментини аниқлаш имконини беради. Ўзбекистондаги ҳозирги иқтисодий шароитларда ҳаттоки, муваффиқиятларга эришаётган корхоналар доим ҳам янги инновацияларни қўлламасдан ҳамда йирик ташкилотлар билан ҳамкорлик қилмасдан янги маҳсулот ёки технологияларни ишлаб чиқишга қодир бўлмайди. Инновацион маркетингни муваффақият келтирувчи омилларига қуйидагилар киради: ўтказиш сифати, ишлаб чиқариш жараёнидаги инновация имкониятлари, янги товарлар ишлаб чиқариш имконияти, маркетологларни юқори малакаси, самарали рекламани яратиш қобилияти, янги товарларни ишлаб чиқиш босқичидан саноат ишлаб чиқаришига тез ўтказиш қобилияти, тез ўзгарувчан бозор ҳолатига мўлжал олиш қобилияти ва янги бозорга

инновацияни чиқариш, талабни шакллантириш бўйича тўғри дастур ишлаб чиқиш, патентларнинг мавжудлиги ва ҳоказолар (расм). Замонавий бизнеснинг ажралмас қисмларидан бири кафолат бериш ва сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш ҳисобланади. Компаниялар сифат кафолатидан реклама мақсадларида, ўз товарларини рақобатчи маҳсулотлардан ажратиб кўрсатиш учун фойдаланишлари мумкин. Маҳсулотга кафолат бериш айниқса янги бозорларга киришда муҳим аҳамият касб этади. Интернет маркетингни ривожлантиришнинг стратегик жиҳатлари- инновацион маркетингни таркибий қисми сифатида Ахборот технологиялари, жумладан, Интернетнинг ривожланиши, электрон тижоратнинг пайдо бўлиши ва тез ўсиши замонавий маркетинг концепциясида янги йўналиш - Интернет-маркетинг пайдо бўлишига замин яратди. Интернет-маркетинг деганда Интернет гипермедиа муҳитида маркетингни ташкил қилиш назарияси ва методологияси тушунилади.

Интернет анъанавий маркетинг воситаларидан кескин фарқ қилувчи ўзига хос тавсифномаларга эга. Интернет муҳитининг асосий хусусиятларидан бири унинг гипермедиа табиати бўлиб, ахборот тақдим этиш ва ўзлаштиришда самарадорликнинг юқорилиги билан тавсифланади Бундан ташқари, Интернет томонидан бажарилувчи роль фақат коммуникатив функциялар билан чекланиб қолмасдан, битим тузиш, харид қилиш ва тўловни амалга ошириш имкониятини ҳам қамраб олади ва унга глобал электрон бозор жиҳатларини намоён этади. расмда замонавий корхона маркетинг тизимида Интернетдан фойдаланиш имкониятлари акс эттирилган.

Интернетдан фойдаланиш анъанавий технологияларга асосланган маркетингга нисбатан янги хусусиятлар ва афзалликлар келтиради. Интернет томонидан замонавий тижорат дунёсига олиб кирилган энг фундаментал хислатлардан бири асосий ролнинг ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига ўтиши ҳисобланади. Интернет компаниялар учун компьютер экрани олдида ўтирган янги мижоз эътиборини сониялар ичида жалб қилиш имконини берди. Бироқ шу билан бир пайтда у худди шу фойдаланувчига сичқонча тугмасини бир неча марта босиб рақобатчиларга ўтиб кетишга ҳам имкон беради. Бундай вазиятда харидорларнинг диққат-эътибори энг катта қимматга эга бўлади, мижозлар билан ўрнатилган алоқалар эса компаниянинг асосий капиталига айланади. Фаолиятнинг глобаллашуви ва трансакция харажатларининг пасайиши босқичида интернет тижорат юритишнинг замон ва макон кўрсаткичларини кескин ўзгартириб юборади. У ҳеч қандай ҳудудий чекловларсиз годал коммуникация воситаси бўлиб, бунда ахборотга уланиш қиймати анъанавий воситаларнинг акси ўлароқ ундан узоқликда жойлашганликка боғлиқ эмас. Шундай қилиб, электрон тижорат энг майда таъминотчиларга ҳам жаҳон миқёсида бизнес билан шуғулланишга имкон беради. Мос равишда, буюртмачилар ҳам талаб қилинаётган товар ва хизматлар таклиф этувчи потенциал таъминотчиларни географик жойлашувидан қатъий назар глобал танлаш имконига эга бўладилар. Сотувчи ва харидор ўртасидаги масофа товарни етказиб бериш босқичидагина транспорт харажатлари нуқтаи назаридан роль ўйнайди, холос. Интернет муҳитида вақт миқёси оддий муҳитдан фарқ қилади. Интернетнинг коммуникатив хусусиятлари юқори самарадорлиги ҳамкорлар излаб топиш, қарор қабул қилиш, битим тузиш, янги маҳсулот ишлаб чиқишга сарфланувчи вақтни қисқартириш имкониятини таъминлайди. Интернетда ахборот ва хизматлар куну-тун очиқ бўлади. Бундан ташқари, унинг коммуникатив сифатлари мослашувчанлик даражаси юқори бўлиб, тақдим этилган ахборотни осон ўзгартириш ва шу тариқа вақт харажатларисиз унинг долзарблигини сақлаб қолишга имкон беради.

Ўзаро алоқаларнинг шахсийлашуви ва маркетингда «бирга-бир» ёндашувига ўтишда электрон алоқа воситаларидан фойдаланган ҳолда компаниялар ҳар бир индивидуал буюртмачининг сўровлари ҳақида батафсил ахборот олиши, индивидуал талабларга мос келувчи маҳсулот ва хизматларни автоматик равишда тақдим этишга имкон топадилар. Бунга энг оддий мисол қилиб компаниянинг ҳар бир мижози ёки ҳамкори учун шахсий web-сайт тақдим этишни кўрсатиш мумкин. Натижада Интернет оммавий маркетингдан «бирга-бир» маркетингига ўтиш имконини берди. 2-жадвалда оммавий маркетинг тавсифномаларини «бирга-бир» маркетинги тавсифномалари билан таққослаш маълумотлари келтирилган. Ўтиш харажатларини пасайтиришга товар ассортименти тузилишини оптимал танлаш, янги маҳсулот ишлаб чиқиш ва жорий қилиш вақтини қисқартириш, асосланган нарх шаклланиш сиёсатини ишлаб чиқиш, воситачилар сонини қисқартириш, сотув харажатларини камайтириш ва ҳоказолар ҳисобига эришиш мумкин. Масалан, ўтиш харажатларини камайтириш усулларидан бири товарни тарқатиш каналларини қисқартириш бўлиши мумкин. Тарқатиш каналларини қисқартиришга фирма учун анъанавий равишда оралиқ бўғинлар мутахассислари томонидан бажарилувчи функцияларни ўз зиммасига олиш сабаб бўла олади, чунки Интернет истеъмолчилар билан алоқа қилиш учун самарали имкониятга эга бўлиб, бир вақтнинг ўзида истеъмолчилар ҳақидаги ахборотни кузатишга имкон беради. 2-жадвал Оммавий маркетингни «бирга-бир» маркетинги билан таққослаш Оммавий маркетинг «Бирга-бир» маркетинги Ўртача харидор Алоҳида харидор Харидорнинг яширинлиги Харидор тавсифномалари Стандарт маҳсулот Махсус маркетинг таклифи Оммавий ишлаб чиқариш Махсус ишлаб чиқариш Оммавий тақсимот Индивидуал тақсимот Оммавий реклама Индивидуал мурожаат Оммавий ҳаракатлантириш Индивидуал стимуллар

> бренднинг асосий мазмуни; > харидорлар ва потенциал мижозлар томонидан ифодаланувчи функционал ва эмоционал ассоциациялар; > марканинг сўздан иборат қисми ёки сўз орқали ифодаланувчи товар белгиси; > харидор онгида реклама шакллантирувчи марканинг визуал образи; > марканинг харидор учун машҳурлик даражаси — бренд кучи; > бренднинг индивидуаллигини тавсифлаб берувчи бренд белгилари умумлашган йиғиндиси; > қиймат баҳолари; > бренднинг тарқалганлик даражаси. Бозорга чиққанда, ҳар қандай товар ўзи ҳақида қандайдир таассурот қолдиради. Истеъмолчи янги товар ҳақида маълумот олганидан кейин, бу таассурот, у ижобий ёки салбий бўлишидан қатъи назар, албатта пайдо бўлади. Бошқариладиган имидж ёки бренд товарнинг барча фазилатларини таклиф қилинаётган умумий ўхшаш товар ва хизматлар орасидан ажратиб кўрсатади. Бренд яратиш ва уни бошқариш жараёни брендинг деб аталади. У ўзида брендни яратиш, кучайтириш, қайта позициялаш, янгилаш ва ривожланиш босқичини ўзгартириш жараёнларини жамлаши мумкин. Брендинг-алоҳида таассурот яратиш услуби бўлиб, у товар умумий имиджининг ҳосил бўлишига ҳисса қўшади ва бозорнинг товарга муносабатини ўзгартиради. Брендинг маълум бир усуллар ёрдамида амалга оширилиб, улар ишлаб чиқилган брендни харидорга етказиш ва унинг онгида товар маркаси имджини шакллантиришдан ташқари унга товарнинг функционал ва эмоционал элементларини қабул қилишга ёрдам кўрсатишга ҳам имкон беради. Интернетнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши брендингнинг алоҳида таркибий қисми - интернет-брендинг пайдо бўлишига олиб келди. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, виртуал муҳит хусусиятлари брендларни ривожлантиришнинг анъанавий усулларидан фарқ қилувчи усуллардан

фойдаланишни талаб қилади ва бундан ташқари, Интернетда уни билиш тобора кучли аҳамият касб этиб бормоқда. Интернетдан фойдаланувчи кучли ва осон таниб олинувчи брендсиз компания сайтига мақсадли йўналган ҳолда кириб келишининг эҳтимоли жуда паст, унинг бу ерга ташриф буюргандан сўнг яна такрор қайтиб келиш эҳтимоли эса ундан ҳам кам. Шунинг учун Интернетда кучли брендсиз муваффақиятга амалда эришиб бўлмайди. Бундан ташқари, Интернетда бренд ишонч кредитини ошириш ҳисобига ўзаро алоқа самарадорлигини сезиларли оширади, чунки бу омил ушбу муҳитда реал дунёдагидан ҳам муҳим аҳамият касб этади. Ўзаро алоқаларнинг кўпроқ виртуал характерга эга эканлиги у ёки бу сайтнинг, масалан, интернет- магазин сайтининг ортида қаналик жиддий компания турганлигини тезда аниқлашга имкон бермайди. Бундай ҳолатда фақат «доғ тушмаган обрў» ва машҳур бренднинг мавжудлиги ёрдам бериши мумкин, холос. Интернет-брендларни ажратиб турувчи хусусиятлар қуйидагилар ҳисобланади. > анъанавий мезонлардан фарқ қилувчи брендларни баҳолаш мезонлари — анъанавий муҳитда савдо маркасининг оммавийлиги кўп жиҳатдан унинг ўзига хос хислатлари ва сифатларига боғлиқ бўлади . Бу масалан, товар сифатининг юқорилиги, мижозларга хизмат кўрсатиш ёки сервис хизматининг юқорилиги ва ҳоказолар бўлиши мумкин. Интернет дунёсида товар ва хизматлар сифатини баҳолашнинг анъанавий тизими иккинчи ўринга ўтади. Биринчи ўринга Интернетда коммуникациялар ўзига хосликлари билан боғлиқ кўрсаткичлар: тақдим этилаётган ахборот ҳажми, ишнинг осонлиги ва қулайлиги, индивидуал «настройка» лардан фойдаланиш имконияти, қулай навигация тизими, хавфсизлик, конфиденциаллик ва бошқалар чиқади; > Интернет-брендлар фаоллиги — оддий дунёда бренднинг шаклланиш жараёни қоидага кўра, компания ва унинг маҳсулоти ҳақида узлуксиз ахборот оқими воситасида рўй беради. Уни яратишнинг асосий воситаларидан бири кўп ҳолларда оммавий ахборот воситалари ҳисобланади, бу эса интерактив алоқанинг йўқлиги сабабли брендларнинг пассив бўлишини англатади. Бунинг аксича,

Интернетда бренд бевосита истеъмолчилар билан алоқа қилишга, уларнинг эҳтиёжларига жавоб қайтаришга, мулоқот ўрнатиш ва ҳоказоларга имкон беради, яъни улар билан дарҳол алоқа қилиш имконияти мавжуд. Фойдаланувчи унга ваъда қилинаётган нарсалар қанчалик воқеликка мос келишини шу заҳоти текшириши мумкин; > шакл эмас, мазмун — оддий дунёда савдо маркасининг кучи ва муваффақияти кўп жиҳатдан унинг визуал тавсифномалари —образ ва персонажларнинг эсда қолувчанлиги ва жозибадорлиги билан изоҳланади. Интернетда ташқи кўриниш иккинчи даражали роль ўйнайди ва фақат фойдаланувчига ахборотни қабул қилишга ёрдам беради, асосий ролни эса мазмун ўйнайди; > интернет-брендлар динамиклигининг юқорилиги тармоқда вақтнинг тез ўтиши билан боғлиқ. Агар «Кока-Кола» компанияси кўп машаққатлар билан бир неча ўн йилликда босиб ўтган йўли натижасида бозорнинг етакчиси ва дунёдаги энг машҳур брендлардан бирига айланган бўлса, Yahoo ! каталогига бунинг учун атиги 5 йил керак бўлди, унинг машҳурлиги эса бугунги кунда Интернет тармоғи доирасидан четга ҳам тарқалган. Интернет-брендларнинг хусусиятлари уларнинг шаклланишига кўп сонли омилларнинг таъсир этишини кўрсатади. Бу борада асосий омиллар қуйидагилар саналади: > сайтни амалга ошириш (ташқи кўриниши, функционаллиги), унинг реклама таъсирида шаклланган кутишларга мослиги; > сайтда фирма ва унинг маҳсулотлари ҳақида ахборот тақдим этишнинг тўлиқлиги ва самарадорлиги; > хизмат кўрсатиш сифати, бу ерга Интернет орқали ҳарид қилиш таклиф этилаётган бўлса буюртмалар билан ишлаш тезлиги, мурожаатга жавоб қайтариш тезлиги ва ҳоказолар киради; > тақдим этилаётган хизматлар ва сайт фаолиятини таъминловчи тизимнинг иши ишончлилиги; > тақдим этилаётган сервис турларининг уникаллиги, масалан,

маҳсулотлар тавсифномаларини, олинган афзалликларни таққослаш; > фойдаланувчилар олувчи реал фойда. Тармоқда брендни яратиш ва ривожлантириш жараёни икки босқичга тақсимланиши мумкин. Биринчи босқичда мулоқот доирасининг бренд ҳақида хабардорлигининг шаклланиши рўй беради. Бу босқичда асосий вазифалар фойдаланувчиларнинг брендни таниб олиши, унинг қайси тоифага мансуб эканлиги ҳисобланади. Иккинчи босқичдаги вазифалар доирасига бренднинг позицияларини мустаҳкамлаш, фойдаланувчиларнинг мойиллигини кучайтириш ва уларнинг билан янада кучлироқ алоқада бўлиш киради. Юқорида баён қилинганлардан келиб чиқиб, Интернетда брендни шаклантириш ва ҳаракатлантиришнинг асосий усуллари Интернетда имидж- реклама, ҳомийлик, жамоатчилик билан алоқаларни ташкил қилиш ва ҳамкорлик муносабатларини шакллантириш ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон, 2012. -36 б. 2. Белявский И. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз. — М.: Финансы и статистика, 2001. 3. Гордон Я.Х. Маркетинг партнерских отношений. — СПб.: Питер, 2001. 4. Данько Т. Электронный маркетинг. — М.: ИНФРА-М, 2003. 5. Дейли Дж. Эффективное ценообразование — основа конкурентного преимущества. — М.: Вильяме, 2004. 6. Друкер П.Ф. Эффективное управление. — М.: Фаир-Пресс, 2006. 7. Кеглер Т., Доулинг П. Реклама и маркетинг в Интернете. — М.: Альпина, 2003. 8. Кирьяков А. Г. Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. — Ростов н/Д: Феникс. 2002. 9. Крылова Т.Д., Соколова М.И. Маркетинг. Теория и практика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 10. Осентон Т. Новые технологии в маркетинге: золотой ключик к лояльности потребителей. — М.: Вильяме, 2004. 11. Основы инновационного менеджмента. Теория и практика: Учебник / Л.С. Барютин и др.; Под ред. А.К. Казанцева, Л.Э. Миндели. — 2-е изд. перераб. и доп. — М.: Экономика, 2004. 12. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. — М.: Вильямс, 2003.

Похожие

Маркетинг ва маркетинг хизмати

Маркетинг мухити

Халкаро маркетинг

Маркетинг муҳити

Маркетинг мухити