Иқтисодий ўсишда кейнсчилар модели - Экономика - Рефераты

Иқтисодий ўсишда кейнсчилар модели

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

201.5 KB

Иқтисодий ўсишда кейнсчилар модели Режа: 1. Иқтисодий ўсишда ижтимоий - иқтисодий моделлар 2. У. Ростоунинг иқтисодий ўсиш модели концепцияси. 3. Е. Домарнинг иқтисодий ўсиш модели. 4. Р. Харроднинг иқтисодий ўсиш модели.

Иқтисодий ўсишда ижтимоий-иқтисодий моделлар Иқтисодий ўсишда шундай омиллар хам борки, уларнинг иқтисодий ўсишга таъсирини аниқлаш қийиндир. Масалан, А ҚШ нинг бой табиий захиралари давлатнинг иқтисодий ўсишга катта хисса қўшган. А ҚШ да мўл ҳосил етиштириш учун табиий шароитлар, энергетик заҳиралар, минерал ва бошқа ресурслар кўп. Ушбу заҳираларни ҳажми жиҳатдан А ҚШ га фақатгина Россия ёки Канадани тенглаштириш мумкин. Лекин табиий ресурсларнинг ўзигина иқтисодий ўсишни таъминлаб беролмайди. Иқтисодий табиий ресурслари кам бўлган давлатлар ҳам иқтисодий ўсиш тез суръатларда бўлиши мумкин масалан. Япония чекланган ресурсларга эга бўлиб 2 жаҳон урушидан кейин тез суръатларда ривожланган. Бундан ташқари шундай омиллар ҳам борки уларни баҳолашнинг умуман иложи йўқ масалан АҚШ нинг иқтисодий ўсишига давлатдаги умумий социал, маданий ва сиёсий муҳит ҳам муносиб роль ўйнаган. 1. А ҚШ да бошқа давлатларга нисбатан ижтимоий, маънавий чеклашлар деярли йўқ ривожланиш учун барча шароитлар яратилган.Америкаликлар орасида бизнесмен, новатор, кашфиётчилар катта ҳурматга эга. 2. Америкаликлар орасида тадбиркорлик меҳнат ва таваккалчилик муносабат ўзгача. 3. Америкадаги бозор иқтисодиёти тизими иқтисодий ўсишга олиб келувчи ҳар қандай ҳаракатни рағбатлантиради. 4. АҚШ иқтисодиёти барқарор сиёсий тизимга асосланади, бундан ташқари демократик принциплар, хусусий мулк хуқуқи ва бошқалар давлат томонидан ҳимоя қилинади. Кўзатишлар шуни кўрсатдики. Эркинликлар кўроқ давлатда ўсиш ривожланиш юқорироқ бўлади. Ушбу барча омиллар биргаликда АҚШ да иқтисодий ўсиш учун замин яратмоқда Денисон кўзатиши потенциал ва реал миллий даромадни тушунтириб беради. Хар йилги 2,9% иқтисодий ўсиш ва ЯИМ нинг ялпи талаб тебранишларни таъсирида ўзгариши тушунтирилади. Агарда Америка иқтисодиёти йил сайин бир меъёрда бўлганида

ҳар йилги иқтисодий ўсиш тахминан 0,2-0,3% юқори бўларди. Эслатиб ўтамиз, тахлилга кўра, иқтисодий фаолият натижалари потенциал ҳисоблардан анча паст бўлиши мумкин. Иқтисодий ўсишга энг катта салбий таъсир 30-йиллардаги Буюк депрессия даврида бўлган 1929-33 йиллар оралиғида АҚШ да ЯИМ 823 млрд доллардан 587 млрд дол. тушган ва 1929 йил кўрсаткичига қайтган. 1980-1982 йиллардаги иқтисодий тушкунлик АҚШда 600 млрд дол. маҳсулот ва даромадни йўқотишга олиб келди. 1-жадвал ЯИМ ва аҳоли сонига нисбатан. ишлаб чиқариш суръатларининг ўсиши 1948- 1994 йиллар (%) 6 Давр Ишлаб чиқариш йиллик ўсиш суръатлари ЯИМ йиллик ўсиш суръати жон бошига 1948-1966 3,2 2,2 1966-1973 2,0 2,0 1973-1981 0,7 1,1 1981-1990 1,3 1,8 1990-1994 2,0 1,2 70-80 ва 90 йиллар бошида ишлаб чиқариш суръатларининг пасайиши кўзатилди буни жадвалдаги кўрсаткичлардан кўриш мумкин. Жадвалнинг 2 устунида кўрсатилганидек иккинчи жаҳон урушидан сўнг (1948-1966) ишлаб чиқариш суръатларининг ўсиши кўзатилган ва ўртача 3,2% 1 йилда бироқ 1966- 73 й ушбу ўсиш пасайган. Ундан кейин пасайиши янада сезиларли бўлди. (1973-1981). Ишлаб чиқаришнинг пасайиши жаҳоннинг барча давлатларида кўзатилса ҳам А ҚШ да унинг таъсири бошқа давлатларга нисбатан сезиларли бўлади. Ишлаб чиқаришнинг пасайиши бир қатор сабаб оқибатларга сабаб бўлади. 1. Турмуш даражаси. Ишлаб чиқариш даражасининг ўсиши турмуш даражаси ва иш ҳақни кўтариш мумкин бўлган асосий омиллардан биридир. Бир иш соатида қанча кўп маҳсулот ишлаб чиқарилса бир соатлик реал даромад хам шунча ошади 3 жадвалида ҳаққини кўтариш мумкин бўлган асосий омиллардан

биридир. Бир иш соатида қанча кўп кўрсатилганидек турмуш даражасини белгиловчи асосий кўрсаткич бу реал ЯИМ аўоли жон бошига нисбатан ўсиши ҳисобланади. 1. Инфляция. Ишлаб чиқариш суръатларининг ошиши инфляциянинг пасайиши ёки умуман бартараф этилишига олиб келади. Шунга кўра ишлаб чиқариш ўсишининг пасайиши инфляциянинг суръатини юқори бўлишига олиб келади. Кўпчилик иқтисодчиларнинг фикрига кўра айнан ишлаб чиқариш суръатининг пасайиши 70 йилларда инфляциянинг кескин кўтарилишига олиб келган. 2. Жаҳон бозори. АҚШ да ишлаб чиқариш суръатларининг бошқа давлатларникига нисбатан пасайиши маҳсулотларнинг нархининг ошишига олиб келади. Бу эса ўз навбатида А+Ш товарларига жаҳон бозоридаги талаб тушиб кетишига сабаб бўлади. Америка товарлари бозордаги рақобатга дош беролмайдилар Америкалик иқтисодчилар, мутахассислар орасида А ҚШ нинг ишлаб чиқариш суръатлари ўсиши секинлашуви ва Япония, /арбий Европа мамлакатларидан ортда қолганлиги сабабларини тушунтиришда ягона бир фикр йўқ. Чунки ишлаб чиқаришга кўплаб омиллар таъсир этади, шу омиллардан баъзиларини кўриб чиқамиз. Ишчи кучи сифати. Ўсишнинг кескинлашуви сабабларидан бири бу ишчи кучи сифатининг секин ривожланиши. Бунга уч фактор таъсир этмоқда. 1. Иш кўникмалари йўқолиши. Етарли малака ва кўникмага эга бўлган ишчилар аста секин ишлаб чиқаришдан четлашмоқда уларнинг ўрнини босувчи кадрлар эса етарли малака ва кўникмага эга эмас бу эса ишлаб чиқариш суръатларига таъсир этмоқда. Бундан ташқари ишлаб чиқаришда аёлларнинг сони ортиб бормоқда. Улар ҳам етарли малакага эга эмас ва иш савияси ҳам пастроқ. 2. Ишчи кучи савиясининг пасайиши. Америкада қатор йиллар давомида имтиҳон баҳоларини пасайтирилиши таълим олаётганларнинг савияси пасайганлигидан далолат беради. 3. Таълим савияси ўсишининг кескинлашганлиги. Агарда 1970 йилда

ўрта таълим 12,1 йилни ташкил этган бўлса, 1993 йилда 12.7 йил бўлган ва деярли ўсмаган. 4. Техника тараққиёти. Ишлаб чиқаришга таъсир этувчи техника тараққиётининг бироз сусайиши. Техника тараққиёти илмий тадқиқотлар (НИОКР) билан бевосита боғлиқ. Илмий тадқиқотларга ажратиладиган маблағ А ҚШ да чиқаришда ҳам тушкинлик кўзатилади. Бундай шароитда корхоналарнинг тўла қувват билан ишламаганлиги ҳам ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмининг пасайиши ва умуман ишлаб чиқаришсуръатларининг пасайишига олиб келди. Ишлаб чиқаришдаги ўзаро муносабатлар. Яна бир нуқтаи назарга кўра ишлаб чиқариш суръатларининг пасайиши сабаби раҳбар ва ходимлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар кескинлашуви деб ҳисоблашмоқда. А+Ш га хос хусусият бу ишчилар орасидаги кескин рақобат. Ишчилар орасида ижодий фикрлаш йўқ чунки, ташаббускорлик кўп корхоналарда ра ғбатлантирилмайди. Менеджерлар ҳам керакли ташаббускорликни кўрсатмайдилар, стратегик режалаштириш ҳам етарли рағбатлантирилмайди. Ишчиларнинг иш жойи кафолатланмаган. Масалан, Японияда аксинча кўпинча малакали ишчилар, менеджерлар иш ўрни кафолатланган ва улар ҳар қандай ҳолатда ҳам ишсиз қолмайдилар. Бу ишчиларни ижодий фикрлашга, ташаббускорлик кўрсатиб ўз корхонаси фаолияти учун жон куйдиришга рағбатлантиради. Яна бундай тизим ортиқча назоратчиларни сонини камайтиради ва шу тежалган маблағ 3% дан 1% га камайтирилди (ЯИМ га нисбатан). Лекин кўпчилик иқтисодчилар НИОКР га ажратилаётган мабла ғ миқдори илмий тараққиётга таъсири кам деб ҳисоблашади. Инвестициялар ЯИМ нинг жамғариладиган қисми билан ишлаб чиқариш ўсиши орасида бо ғлиқлик мавжуд. Бугунги кунда ЯИМнинг камроқ қисми бевосита инвестиция қилинмоқда бунга бир неча сабаб бор. 1. Омонат нормаси пастлиги. 2. Импорт товарлари рақобати. 3. Давлат бошқаруви. 4. Инфраструктурага қилинадиган харажатларнинг камайтирилиши.

Ёқилғи маҳсулотлари нархи. Ишлаб чиқариш пасайишига катта таъсир 1973- 1975 ва 1975-1980 йилларда нефть маҳсулотлари нархининг 4 баробар ошиши. Бундай ҳолат бутун жаҳонда кўзатилади. Ушбу икки даврда нефть нархининг кескин ортиб кетиши стагнация-иқтисодий тушкунлик ва инфляцияга сабаб бўлди. Давлатнинг инфляцияни пасайтиришга қаратилган микроиқтисодий сиёсати аксинча иқтисодий тушкунликнии авж олдирди. Бундай тушкунлик даврида ишлаб чиқаришда ишчиларни ра ғбатлантиришга ва ўринбосар кадрлар тайёрлашга йўналтирилди. 1981 йилдан сўнг ишлаб чиқариш динамикасида ўсиш кўзатилди. Буни 3 жадвалидан кўриш мумкин. Ишлаб чиқариш суръати 1973-1981 0,7% дан 1981- 1990 й 1,3% га ўсган. 1991 йилда 1% лекин 1993 й 3% ни ташкил этди. Демак ўртача ўсиш 1990-1994 йиллар орали ғида 2% ни ташкил этган. Бу даврда ишлаб чиқариш суръатининг ўсишига салбий таъсир этувчи кўп омиллар бартараф этилди. Ёқилғи нархлар барқарорлашиб стагфляция бартараф этилди. 1977 йилдан сўнг НИОКР га ажратмалар суммаси кўпайиб борди. Компьютер ва электрон технологияларда улкан ривожланиш сезилди. Олий маълумотли мутахассислар маоши оширилди ва уларни ра ғбатлантиришга катта эътибор берилди. Бу ўз навбатида олий маълумот олишга қизиқишниоширди. Ишчи кучининг малакаси ва савияси 60-70 йилларга нисбатан ошди. Ўзаро муносабатлар яхшиланиб ишчиларни қарор қабул қилишдаги, иштироки ошди ва рағбатлантирилди. Лекин бундай ижобий ўзгаришлар вақтинчалик ёки доимийми аниқ эмас. Ривожланган мамлакатларнинг ишлаб чиқариш суръати йиллик 2-7% ўсиши қачонгача давом этади деган савол туғилади. Лойиҳачилар худди шу саволга жавобан ―охиги замон‖ дебном олган моделларни ишлаб чиқишди. Унга кўра ер ресурслари кескин камайиб бормоқда аҳоли сони эса геометрик прогрессия бўйича кўпаймоқда. Нефть кўмир мис каби бир қатор ресурслар тугамоқда. Бундан ташқари ишлаб чиқариши ва истеъмол давомида ҳосил бўлган чиқиндилар жаҳон экологик ҳолатини издан чиқариши мумкин. Ушбу модель лойиҳачилари фикрига кўра ҳозирги ҳаёт бу модель тўғрилигини исботламоқда. 80

йилданкейинги ишлаб чиқариш ўсиши ресурсларни тез сарфланишига олиб келди. Жаҳон океанидан овланадиган балиқ ҳажми ошиб бу маҳсулотлар регенерацияси (қайта тўлиши) дан юқори бўлди Жаҳон барқарор жамият барпо этиши учун кескин қарорлар қабул қилиши шарт. Барқарор жамият ўз ҳаётини таъминловчи моддий ва ижтимоий неъматлар системаси бўлиб уни асраб издан чиқишига йўл қўймаслиги керак. Бунинг учун қуйидагилар таклиф этилади. 1) аҳоли ва ишлаб чиқариш суръатларини ўсишини пасайтириш. 2) қайта тўлмайдиган ресурслардан ишлаб чиқаришда фойдаланишни камайтириш. 3) қайта тўлувчи ресурслардан фойдаланишни уларнинг регенеррация (қайта тўлиши) даврини ҳисобга олган ҳолда ишлатиш. 4) Чиқиндилар чиқаришни чегаралаш табиатни муҳофаза қилиш. Танқид ―Охирги замон‖ имитацион моделлари кўп баҳсларни ва норозиликларни келтириб чиқарди. Рақамлар уйини. Лойиҳачилар модельни ишлаб чиқаришда аҳоли ва ишлаб чиқариш ҳажми экспонента бўйича кўпайиб боради деб тахмин қилишган. Аслида эса бунда бир қатор ижобий омилларни ҳисобга олинганда рақамлар нисабатан ижобий суръат касб этади. 1. Технология ва ресурслар кўпайиши.Яна бир норозилик сабаби шуки техника тараққиёти ресурслар купайишига, ресурсларнинг янги турларини кашф этилишига ресурсларни қайта ишлашнинг янги янада самаралироқ усулларини қўлланилишига олиб келади. Масалан бугунги кунда нефть конларини очиш в нефтни қайта ишлаш бўйича технологиялар 1900 йилгига нисбатан бир неча ўн баробар ўсди. Бундан ташқари янги технологиялар тугаб бораётган ресурснинг ўринбосарини топишга ва ишлатишга ёрдам беради. Бу ресурсларнинг қайта тикланиши учун шароит яратади. Масалан, қуёш, шамол, сув энергетика саноатида нефть кўмир ва табиий газ ўрнини маълум даражадабосиши мумкин. Умуман олганда техника тараққиёти чекли

ресурсларнинг тежамига ёрдам беради. Имитацион моделда эса бунинг акси кўрсатилган. 2. Бозор белгилари. Бозор нархларининг ўзгариши кутилаётган фалокатнинг олдини олишга қодир бўлган белгиларидан ҳисобланади. Агарда нефть алюминий, мис заҳиралари ҳақиқатдан камайиб борса уларнинг нархи кескин ошиб боради. Бу ўз навбатида икки ҳодиага сабаб бўлади. Биринчидан ушбу маҳсулот фойдаланувчилари маҳсулотларни тежашга ёки кўпроқ ўринбосар маҳсулотлардан фойдаланишга ҳаракат қилишади. Масалан уй жой коммунал хўжалигида мис қувурлари ўрнига пласстмассадан тайёрланган қувурлардан фойдаланишга ўтилади. Иккинчидан-нархлар ошиши ресурсларни қайта ишлаш технологиясини такомиллаштиришни талаб этади. Хуллас нарх механизми ресурслар дефицитинибартараф этиши мумкин бўлган хусусиятга эга. ―Замоновий‖ лойиҳа қанчалик тўғри ёки нотуғрилигидан қатъий назар ўсиш чегараланганлиги бир қатор хулосаларни келтириб чиқарди. Агар биз бугун чекланган ресурсларни ишлатсак эртага ушбу ресурслар бўлмаслиги ҳам мумкин. Ресурсларни тақсимлашнинг оптимал усули қандай деган савол ту ғилади? Бу борадаги баҳсларда иқтисодий ўсиш унчалик ҳам катта ижобий ҳодиса эмаслиги ўсиш фойдалими? Келажакдаги иқтисодий ўсишни баҳолашда ишлаб чиқаришнинг атроф муҳитга ва инсон турмушига таъсирини ҳисобга олиш шарт. Иқтисодий ўсишга қарши чиқувчилар фикри. Иқтисодий ўсишга қарши чиқувчилар фикрига кўра индустриализация ва иқтисодий ўсиш атроф муҳит зарарланиш, ер ҳароратини глобал кўтарилиши, озон қатлами емирилиши экологик фалоатларга олиб келиши мумкин. Бунга сабаб тугаб бораётган ресурслар ишлаб чиқаришда фойдаланилиб атроф муҳитга чиқинди сифатида қайтади. Бундан ташқари иқтисодий ўсиш бу фаровонликни таъминлаб берувчи фактор дейишга ҳеч қандай асос йўқ. Иқтисодий ўсишнинг йўлдоши бўлган техника тараққиёти ишчиларда эртанги кунга ишончни сўндиради ва баъзида

ишсизликни кўпайишига сабаб бўлади. Ривожланиш (ўсиш) суръати юқори бўлган иқтисодиёт катта иқтисодий стрессларга олиб келиши мумкин. Ўсиш тарафдорлари фикри. Тарафдорлар фикрига кўра фақатгина иқтисодий ўсиш турмуш фаравонлигини таъминлаши мумкин. Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши даромадни оширади: бу эса кўпроқ бўш вақт, таъминлай олиш имконияти, сифатли маҳсулотлар сотиб олиш имконияти ва шу каби кўплаб имкониятларни ту ғдиради. Иқтисодий ўсиш жамиятни тараққиётга етаклайди. У. Ростоунинг иқтисодий ўсиш модели концепцияси. Хорижий мамлакатлар ва Россияда ўсишнинг амалий муаммолари ва тарихий анализини кўриб чиққандан сўнг иқтисодий ўсиш назарияларига ўтамиз. Замонавий иқтисодий фанда ўсиш икки хил талқин этилади: тор ва кенг маънода. Тор маънода - пировард маҳсулот асосий кўрсаткичларининг ўсиши сифатида (ЯИМ, миллий даромад ёки истеъмол аҳоли жон бошига). Кенг маънода - социал институтларда ўзгаришлар жараёни сифатида (мулк ҳуқуқлари структурасида, ишлаб чиқариш ва тақсимотни ташкил этиш шаклларида ва ш.к.). Бундай ёндашувга мувофиқ ўсиш назарияларида уч йўналиш ажратилади: • неокейнсчилик; • неоклассик; • тарихий-социологик; Биринчи 2 та йўналиш ўсишни тор маънода таҳлил этади. Тарихий социологик йўналиш учун ўсишни кенг маънода кўриб чиқиш характеридир. Тарихий-социологик йўналишнинг етук намоёндаларидан бири бўлиб 1961 й. да ―Ўсиш босқичлари‖ деб номланган китобни чиқарган америкалик иқтисодчи ва социологик У. Ростоу ҳисобланади. У томондан баён этилган концепцияда иқтисодий ўсиш ва жамиятнинг бир босқичидан икинчисига тарихий ўсиши асосида учта умумлаштирувчи характеристикаларнинг принципиал фарқлари ётади: • техник ривожланиш даражаси;

• жамғармалар меъёри; • истеъмол даражаси; Бу характеристика (тавсифларнинг) ларнинг фарқланишларига мувофиқ ва шу билан бирга одамларнинг қизиқишларининг ўзгарувчанлигига мос равишда У. Ростоу ўсишнинг 5 та босқичини ажратиб кўрсатади: 1. (Анъанавий) синфий жамият босқичи. Бу босқич қуйидагилар билан характерланади: статик мувозанат ньютондан олдинги фан ва техника, аграр хўжалик, ишлаб чиқариш кучлари ривожланишининг чегараланган имкониятлари, иқтисодий ўсишнинг паст суръатлари сабабли даромадларнинг тушиши суръати нинг юқорилиги, Р. Мальтуснинг аҳоли жойлашиш қонунининг мувофиқ аҳоли сони ва даромадларнинг кейинчалик барқарорлашуви, Бу босқичда миллий маҳсулотни кенг ишлаб чиқаришга деярли ҳеч қандай шароитлар йўқ. 2. Ўтиш жамияти. Жамият ривожланишидаги бу босқич унинг статик мувозанат ҳолатидан силжиши учун шарт шароит яратиш билан характерланади. Бундай силжиш миллий даромадда жамғармалар йиллик нормасининг - % га ўсишида амалга ошиши мумкин. 3. Индустриал ривожланишга ўтиш босқичи. Бу босқичда инвеститцияларнинг миллий даромаддаги улуши 10% гача ошади. Ўсишдан ташқари учунчи босқичяна икки хусусияти билан ажралади. Ҳеч бўлмаганда битта юқори ўсиш суръатларига эга бўлган саноат тармоғи мавжуд бўлиш, шу билан бирга бу тармоқни кенгайтиришга кўмаклашадиган сиёсий ва ижтимоий структура бўлиши лозим. У. Ростоу бу босқични саноат революцияси сифатида таърифлади. У нисбатан катта бўлмаган вақт оралиғини қамраб олади: 20-30 йил. 4. ―Етукликка йўл‖ бу босқичнинг аналоги (ўхшаши) бўлиб индустриал жамият ҳисобланади, унинг ривожланиши жамғариш меъёрини миллий даромаднинг 20 % гача ошиши билан характерланади. Одатда бу босқич 60 йил давом этади. У. Ростоу бу давр бошланишини қуйидагилар учун ҳисоблаган: ҳолатидан силжиши учун шарт шароит яратиш билан характерланади. Бундай силжиш миллий даромадда жамғармалар Бу даврда урбанизация жараёни

ривожланади: малакали меҳнат улуши ошади, саноатни бошқариш малакали бошқарувчилар - менеджерлар қўлида мужассамланади. 5. Оилавий истеъмол босқичи. Бу босқични иқтисодиётдаги шундай ҳолат характерлайди, унда миллатнинг ишлаб чиқариш салоҳияти истеъмолчилар учун ишлайди, иқтисодиётнинг етакчи сектори сифатида эса ўзоқ муддат фойдаланадиган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи тармоқлар иштирок этади. Бу энг ўзоқ босқичдир. У. Ростоунинг ҳисоблашича АҚШ етуклик босқичидан оммавий истеъмол босқичига ўтиши учун 100 йил керак бўлди. Ўзининг кенгроқ чиққан ―Сиёсат ва ўсиш босқичлари‖ ишида У. Ростоунинг ўсишнинг олтинчи босқичи - ҳаёт сифатини ахтариш билан чиқди. Унда иқтисодиётнинг етакчи сектори хизмат кўрсатиш соҳаси бўлиб, ижтимоий прогреснинг биринчи поғонасига инсоннинг маънавий ривожланиши кўтарилади. У. Ростоунинг ўсиш босқичлари назарияси ўз даврининг ижтимоий фанида сезиларли ҳодиса бўлди. У жамият тарихий эволюциясига янгича ёндашувни ифода этиб, у социал-иқтисодий формацияларнинг марлеистик коцепцияси ва ХХ аср 1-бошидаги техноратик ўсиш назарияларидан кўп жиҳатдан фарқ қилар эди. У. Ростоу моддий ишлаб чиқаришнинг ижтимоий ривожланишдаги етакчи ролини, унинг ишлаб чиқариш кучлари тараққиёти билан шартлашганини тан олди. Шу билан бирга Ростоу ва истеъмолчиларнинг муносабати, жамғармаларнинг инвестицияга, инветицияларнинг эса маҳсулотларга айланиши билан чекланмаслигини кўрсатишга ҳаракат қилган бўлса, бошқа томондан - иқтисодиёт ва жамият тарихий эволюциясининг умумий назариясини яратишга уринди. Бунга қарамасдан У. Ростоу назарияси жуда ҳам умумий характерга эга бўлиб кўпроқ ўсиш тарихининг даврийлигига йўналтирилган ва иқтисодий ўсиш манбалари ва механизми ҳақида камроқ баён этади. Кўпгина ғарб муаллифлари учун тадқиқот предмети бўлиб кенг маънодаги эмас, балки тор маънодаги иқтисодий ўсиш хизмат қилади. У неокейнечилик ва неоклассик йўналиш вакиллари томонидан ишлаб чиқилган.

Е. Домарнинг иқтисодий ўсиш модели. Бу модел макроиқтисодий мувозанатнинг кейнсчилик назариясини танқидий қайта ишлаш ва ривожлантириш сифатида вужудга келди. Маълум бўлганидек, Кейнснинг асосий мақсади ривожланган мамлакатларда оммавий ишсизлик ва ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланмаслик сабабларини аниқлаш эди. Бу ҳодиса 1929-1933 й.й. Буюк депрессия даврида котатрофик ўлчамларга эришиб, бу вақтда нафақат янги капитал қўйилмаларга балки асосий капитални янгилашга ҳам имконият йўқ эди. Шу сабабли Дж. Кейнс назариясини фанда депрессив ёки стагнацияланувчи иқтисодиёт назарияси деб аташади. Урушдан кейинги даврда ғарб мамлактларидаги иқтисодий ҳолат ўзгарди - иқтисодий ўсиш масалаларига олимлар диққатини қаратган юқори коньюктура даври бошланди. Бироқ янги шароитларда кейнсчилик назарияси четга суриб қўйилмади, балки сифат жиҳатдан янги муаммоларни ҳал қилиш учун ижодий ўзгартирилди. Чунки бу назария бозор иқтисодиёти амал қилишининг бир қатор фундаментал саволларига жавоб бера олар эди. Миллий даромад истеъмол, жамғарма ва инвестициялар каби иқтисодий катталикларга асосланиб, Дж. Кейнс иқтисодий фаолият даражасининг ўзгаришини тушунтира оладиган моделни ишлаб чиқди. У иқтисодий пасайиш ва ишсизликнинг ўсиши даврида истеъмол ва жамғармалар шу жумладан инвестициялр қисқаришини исботлади. Шунинг учун, ялпи талаб ўсишининг ҳақиқий дастаклари мавжуд бўлмаган тақдирда, Дж. Кейнснинг фикрича, хукумат талабни тартибга солиш чора-тадбирларидан фойдаланган ҳолда иқтисодиётга аралашиши зарур. Талабни солиқларни пасайтириш орқали ёки давлат харажатларини кўпайтириш орқали ошириш мумкин, бу эса ўз навбатида иқтисодий фаолликни жонлантиради. Иқтисодий ўсиш неокейнсчилик моделининг моҳияти нимада? 1. Уларнинг барчаси Дж. Кейнснинг асосий постулати - ялпи талабга

асосланади. Моделларни қуришда уларнинг муаллифлари мувозанатлашган иқтисодий ўсишнинг ҳал қулувчи шарти ялпи талабнинг ошиши эканлгидан келиб чиқишган. 2. Иқтисодий ўсишнинг асосий омили бўлиб капитал қўйилмалар (инвестициялар) ҳисобланади, улар мультипликаторлар орқали даромадни оширади ёки ўзи даромад ошишининг натижаси ҳисобланади (акселератор тасирида). қолган барча ишлаб чиқариш омиллари (бандликнинг ошиши, ускуналардан фойдаланиш даражаси, ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг яхшиланиши) ҳисобга олинади ва моделдан чиқариб ташланади. Бунда бу моделларнинг кейнсчилик табиати ва неоклассик назариялардан асосий фарқланиши мужассамлашган. Шундай қилиб ўсишнинг неонекейнсчилик модели икки ўзига хос хусусият билан характерланади: • Иқтисодий ўсишга даромад даражаси билан белгиланадиган талаб нуқтаи назаридан ёндашиш; • Инвеститцияларнинг иқтисодий ўсишдаги муҳим роли билан негаки даромад капиталнинг тўпланишига боғлиқ (демак ялпи талаб ҳажми ҳам). Иқтисодий ўсишнинг неокейсчилик моделлини илк бор, келиб чиқиши полшалик бўлган, америкалик иқтисодчи Е. Домар ва инглиз иқтисодчиси Р. Харрод томонидан шакллантирилган. Улар томонидан олинган натижалар шунчалик бир-бирига яқин эдики, натижада фанда улар Харрод-Домар модели деб атала бошланди. Бироқ моделларда ўзига хослик борлиги туфайли, уларнинг ҳар бирини кўриб чиқамиз, хулоса қилишда эса уларни умумлаштирувчи омилларга эътиборни қаратиш лозим бўлади. Иқтисодий ўсишнинг Е. Домар модели. Е. Домарнинг модели кейнсчилик анъаналарига хослиги ва кейнсчилик фундаментига асосланганини аниқлигини тан олган, аммо шу билан бирга кейнсчилик моделининг инвестициялар ва иқтисодий динамикага тегишли қисмига ўз ҳиссасини қўшганлигини таъкидлаб ўтган. Бу ҳисса ўзи нимадан иборат эди?

Олдиндан ўрнатилганидек, Дж.Кейнс тизимида даромадларнинг шаклланиши инвестициялар функцияси ҳисобланиб, улар мультипликатор самараси орқали ялпи талаб ва бандликни оширади. Бошқача қилиб айтганда Дж.Кейнс давлат харажатларига, айниқса уларнинг жамоат ишларини амалга ошириш билан боғлиқ қисмига (йўл, кўприк ва ш.к. қуриш) алоҳида эътибор қаратган Нега у оммавий бозор маҳсулотлари ишлаб чиқаришга, масалан автомобиллар, кир ювиш машиналари ёки мебель ишлаб чиқаришга эътибор қаратмаган? Чунки қайта ишлаб чиқариш (самараси) талабни ҳосил қилиш бозорга ортиқча товар массасини чиқаришдан кўра муҳим эди, шунинг учун Дж. Кейнс инвестицияларнинг товар таклифига таъсирини ўз анализидан қолган ишлаб чиқариш қувватлари мавжудлигини тахлил қилган ҳолда ҳам шундай қилди. (янги заводларга инвеститция қилишга мавжудлари турганда хожат йўқ). Айнан шу пунктда Е. Домар, Дж. Кейнс назариясига аниқлик ва қўшимча киритди - унда инвестициялар нафақат даромадларни шакллантириш балки қувватларни яратиш, ишлаб чиқаришни ва товарлар таклифини ривожлантириш омили ҳамдир. Бу орқали Е. Домар инвестицион жараённинг икки хиллигига эътибор қаратиб, унинг фикрича миллий даромаднинг мувозанатли ўсишмодели моҳияти ҳам шундан иборат. Бошқача айтганда, у иқтисодиётнинг мувозанатлашган ҳолатидан келиб чиққан, (яъни умумий талабни ифодаловчи ишлаб чиқариш қувватларига тенг бўлганда). Ундан кейин Е. Домар қуйидаги саволни қўйди: Агар инвестициялар ишлаб чиқариш қувватларини оширса, ва шу билан бирга қўшимча даромадларни шакллантирса, унда даромад ўсиши суръати ишлаб чиқариш қувватлари ўсиши суръатларига тенг бўлиши учун инвестициялар қандай ўсиши керак? Бу саволга жавоб бериш учун, Е. Домар учта тенгламалар системасини тузди: 1) таклиф тенгламаси; 2) талаб тенгламаси; 3) таклиф ва талаб тенглигини ифодаловчи тенглама.

1. Таклиф тенгламаси инвестициялар ҳосил қиладиган ишлаб чиқариш қувватлари ўсишини кўрсатади. Яратилган ишлаб чиқариш қувватлари ҳисобига олинадиган ишлаб чиқариш ўсишини (ўсимини) A Q ни, умумий капитал қўйилмаларини ( I ) уларнинг ўртача унумдолигига β кўпайтмаси орқали аниқлаш мумкин (3.3.1): ∆ Q = I ß (3.3.1) Инвестицияларнинг ишлаб чиқариш ривожланишига таъсирини характерловчи ≦ белгиси капитал қайтими номини олди (ишчи кучи бандлигининг ошиши, фан-техника тараққиёти, ишлаб чиқаришни ташкил этишни мукаммаллаштириш ва ш.к.). Бунда, агар 1 млрд. сўмлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун 4 млрд. сўм капитал керак бўлса, унда ≦ унинг ¼ қисмини, ёки 25 % ини ҳосил қилади. Демак, бўлиб бир бирлик инвестиция яратган янги маҳсулот катталигини ифодалайди. 2. Талаб тенгламаси қўшимча қувватларини банд қилиш учун талаб қанчагача ўсиши кераклигини кўрсатади. Мультипликатор назариясига кўра, жамғармага ихтиёрий чегаравий мойиллик λ да. Миллий даромад ўсиши-ΔУ қўшимча инвестициялар - ΔΙ нинг мультипликатор таъсирининг натижаси ҳисоби. Агар ΔQ =I β таклиф тенгламасини AY = AI талаб тенгламаси билан солиштирсак, унда таклиф тенгламасида умумий инвестициялар иштирок этишини сезамиз, қачонки талаб тенгламасида - фақатгина олдинги даврга нисбатан инвестицияларнинг ўсиши иштирок этади. Бунинг сабаби шундаки, ишлаб чиқаришнинг ўсиши ΔQ умумий капиталнинг унумдорлиги билан таъминланади, даромаднинг ўсиши ΔY эса - фақатгина қўшимча апитал қўйилмаларининг мультипликатор таъсири билан таъминланади.

3. Даромадлар ва ишлаб чиқариш қувватлари ўсиши суръатларининг мувозанат тенгламасига бўлганда эришилади. а Бу тенглама ечими орқали қуйидаги натижага эга бўламиз. Тенгламанинг чап қисмида инвестицияларнинг йиллик ўсиш суръати туради , у ишлаб чиқариш қувватларинингўсиши ёрдамида тўлиқ бандликни таъминлаш учун αβ йиллик суръат билан ўсиши лозим . Шундай қилиб Домар модели инвестициялар доимий ўсиши лозим бўлган суръат (темп) ни аниқлаш имконини беради. Бу суръат (темп) миллий даромадда жағармалар улуши ва инвестицияларни ўрта самарадорлиги билан тўғри боғланган. Масалан, агар жамғариш мойиллик «= 20% тенг бўлса, капитални унумдорлиги эса /? = 33%, капитални баланслашган ўсиш меёри 6,6% ташкил этиш керак. Бундан иқтисодий сиёсат учун муҳим хулоса келиб чиқади: фақатгина капиталнинг доимий ўсаётган аккумуляциясига жамият маштабида ялпи талаб ва ялпи таклиф ўртасидаги динамик мувозанатни таъминлайди. Инвестицияларнинг мувозанатли ўсишини таъминлаб туриш учун давлат миллий даромаддаги жамғармалар улушига ёки техник тараққиёт суръатларига таъсир кўрсатиши мумкин. Р. Харроднинг иқтисодий ўсиш модели. Олдин таъкидлаганимиздек таркиби бўйича бу модель Е. Домар моделига ўхшайди, бироқ унинг ўзига хос хусусиятлари бор. Е. Домар модели инвестицияларнинг ялпи талабни кенгайтириш ва ишлаб чиқариш қувватларининг вақт оралиғида кўпайишдаги иккихил ролини тахлил қилади.

Шунинг учун у бутунлигича мультипликатордан фойдаланишга асосланади ва миллий даромаднинг зарурий ўсишини таъминлайдиган инвестицияларнинг ўсиш меъёрини аниқлайди. Р. Харрод моделининг мақсади эса иқтисодиёт ўсишнинг траекториясини ўрганиш ҳисобланади. Шунинг учун унинг асосини акселератор назарияси ташкил этиб, у инвестициялар ўсишини бунга сабаб бўлган даромад ўсишига нисбатини аниқлаш имконини беради. Бундай хусусиятлардан шу натижа келиб чиқадики, Е. Домар мос давлат сиёсати билан боғлиқ бўлган автоном инвестициялар билан иш олиб борган бўлса, Р.Харрод эса - миллий даромад ўсиши билан боғлиқ ишлаб чиқариш инвестициялари билан иш олиб борган. Акселератор назариясини янада яққолроқ кўриб чиқамиз. Акселератор назарияси - инвестицияларнинг кутилаётган ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига боғлиқлигини тавсифловчи назариядир. Акселератор тамойили дастлаб даврлар назарияси доирасида ишлаб чиқилган бўлиб, инвестицияларнинг истеъмол талаби харакатига реакцияси орқали иқтисодий инқирозларни тавсифлаган. Бундай боғлиқликда акселератор назариясини ХХ аср бошида франсуз иқтисодчиси А. Афтальен ва америкалик иқтисодчи Дж. Кларк ривожлантиришган. Бу назарияга мувофиқ талабнинг (ёки даромадларнинг) ўсиши инвестицияларнинг ўсиш даражасига тезлаштрувчи (акселератор) сифатида таъсир этади, (авваламбор асосий капитал соҳасида). Янги инвестициялар ишлаб чиқариш ҳажми (даромадлар) га нисбатан тезроқ ўсиши тахмин қилинади, чунки машинанинг қиймати унинг тайёр маҳсулот қийматидан одатда анча юқори бўлади, демак, ишлаб чиқариш қатнашчилари даромадларидан ҳам юқори бўлади. Шунинг учун ҳам инвестицияларга бўлган талаб истеъмол талабининг ўсишига нисбатан доимо юқори бўлади. Гап шундаки, ўсиб бораётган истеъмол талаби мавжуд бўлган ишлаб чиқариш қувватларига тасир кўрсатиб, нафақат мавжуд қувватлар модернизациясига балки янги саноат корхоналари ва ускуналарига капитал қўйилмаларини рағбатлантиради.

Фараз қиламизки, қандайдир корхона ўзининг маҳсулотига мавжуд талабни 10 та машинадан фойдаланиб қондиради, улардан биттаси ҳар йили янгиси билан алмаштирилади. Агар талаб 20% га ошса корхона бу талабни қондириш учун 2 та янги машина сотиб олиши керак бўлади. Шундай қилиб акселератор ишлаб чиқариш ўсиши билан инвестициялар ўсиши ўртасидаги боғлиқликни кўрсатади: ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига жавоб равишда янги инвестициялар қанчага ўсади. Ишлаб чиқариш ва инвестициялар даражаларида ўзгаришларнинг бундай тескари боғлиқлиги Дж. Кейнсда умуман йўқ эди. У инвестиция ва даромадлар ўртасида мультипликатор муносабати билан чекланди мультипликатор коэффициенти чунки у фойдаланилмаган қувватлар ва ишсизлик мавжудлигидан келиб чиққан. Унинг вазифаси бўш иқтисодий ресурслардан қандай фойдаланишни кўрсатиш бўлиб, бунинг учун у давлат харажатларини оширишни таклиф этган. Уларни 1 мультипликаторга - кўпайтириб бандлик, ишлаб чиқариш ва даромад/Δγ) ўсишини таъминлайди, демакки, ялпи талабнинг ҳам таъминлайди. Акслератор тамойили эса ошган даромад ва талаб ўз навбатида инвестицион жараёнларни тезлаштиришни кўрсатади. Бу янги капитал қўйилмалар - даромад ўсишини акселерация коэффициенти бўйича кўпайтмасининг функцияси эканлигини англатади: Акселерация коэффициенти - техник тараққиёт турига боғлиқ техник катталик: • Катта ҳажмдаги капитални талаб этадиган капиталли техник тараққиёт шаротида s нинг қиймати ошади

• Капитални тежайдиган техник тараққиётда s нинг қиймати паст бўлади Иқтисодий ўсиш моделини яратиш жараёнидан Р. Харрод тахлилига учта тенгламани киритди: • Амалдаги ўсиш суръатлари тенгламаси • Кафолатланган ўсиш суръатлари тенгламаси • Ҳақиқий ўсиш суръати тенгламаси 1. Амалдаги ўсиш суръатлари тенгламаси- Р. Харрод модели тенгламаси натижасидир. У ишлаб чиқариш мақсадларида фойдаланиладиган маҳсулотнинг ўсишидан бир қисмини жамланишини таъминлаш учун миллий даромадда жамғармалар улуши қандай бўлиши кераклигини кўрсатади: Бу ерда: G - ( gr о wth ) қандайдир давр бўйича умумий ишлаб чиқаришнинг амалдаги ўсиши (ўсгани), масалан йил бўйича: яъни амалдаги ўсиш суръати - бу даромад ўсишининг бизнес давр даромади катталигига нисбати: c = I / A Y - капитал коэффициенти ёки бир бирлик даромад ёки маҳсулот ўсишининг ―инвестицион қийматини‖ кўрсатувчи ишлаб чиқаришнинг капитал талаб коэффициенти. У капиталнинг тескари унумдорлиги катталиги бўлиб ҳисобланади - миллий даромадда жамғармалар улуши ёки жамғаришга мойиллик: Агар (1) тенгламани унинг элементлари мазмуни бўйича ёзадиган бўлсак, унда Дж. Кейнснинг - инвестициялар тенг жамғармалар , айниятига эга бўламиз :

Бироқ Р Харроднинг ёндашуви Дж. Кейнс ёндашувидан анча фарқланган. Кейнсчилик моделида инвестициялар ва жамғармалар тенглиги статик шаклда, Р. Хоррад моделида эса динамик шаклда ифодаланган: тенгламанинг чап қисми Gc с ишлаб чиқариш мақсадларига йўналтирилган маҳсулот ўсишининг капиталлаштириладиган қисмини ифодалаб, у жамғармаларнинг s маълум улуши билан таъминланиши шарт. 2. Кафолатланган ўсиш суръатлари тенгламаси. Тадбиркорлар кўзда тутадиган ва умуман қониқиш ҳосил қиладиган ривожланишнинг башорати шуни ифодалайди: Р. Харроднинг фикрича кафолатланган ( narr а nted ) ўсиш суръати G w динамик мувозанатнинг чизиғи ҳисобланади. Шу билан барча cr (капитал талабликнинг зарурий коэффициенти) ҳам динамик мувозанатнинг коэффициенти ҳисобланади: у маҳсулот чиқариш ўсишига янги капиталга эҳтиёжни ифодалайди, уни таъминлаш учун шу янги капитал талаб этилади. Бундан келиб чиқадики кафолатланган ўсиш суръати тенгламасида инвестициялар ex - ante ва жамғармалар ex - post тенглаштирилади. Миллий даромадда жамғармалар s улуши - зарурий капиталталаблилик коэффициенти cr каби доимий катталик бўлгани сабабли Р. Харрод кафолатланган ўсиш суръати ( G w ) нинг доимий даражаси ҳақида хулосага келди. Агар амалдаги ўсиш суръати (1) башоратланаётган, кафолатланган суръати (2) билан мос тушса унда иқтисодиёт қатъий ўзлуксиз ривожланишга эга бўлади. Бироқ, Р. Харроднинг ёзишича бундай қатъийлик статистик даражада ҳам динамик даражада ҳам мавжуд эмас. Иккала тенгламани Р. Харрод, амалиётда амалдаги ўсиш суръати доимо кафолатланганидан катта ёки кичик бўлади деб таъкидлади. Агар амалдаги ўсиш суръати кафолатланадиганидан ошса, унда нисбий доимийлик туфайли S шунга мос равишда тез ошмайди. Бошқача айтганда, агар

Бундан Р. Харрод шундай хулосага келадики ишлаб чиқарувчилар амалдаги капитал талабликни жуда ҳам рост деб баҳолаб товар-моддий заҳираларини оширишга ҳаракат қиладилар бу эса амалдаги ўсиш суръатини кафолатланганлигидан янада ошишига олиб келади. . Бунга асосан ишлаб чиқарувчилар мавжуд хом ашё материал ва ускуналар заҳираси ортиқчалиги ҳақида қарорга келиб, харидни қисқартирадилар. Бу билан улар амалдаги ўсиш суръатини кафолатланганга нисбатан янада оширади. Шундай қилиб, биз кўрамизки, амалдаги ўсиш суръати мувозанатлигига мослашиш ўрнида амалиётда тескари тенденция мавжуд - ишлаб чиқаришнинг динамик мувозанат чизиғидан кўтарилиши ёки пасайиши. Бу Р. Харродга бозор иқтисодиётига ички динамик барқарорлик хос эканлиги ҳақида қарор қилишга асос бўлди. Бундай хулоса натижада иқтисодий адабиётда ―Хоррд продокси‖ номини олди. У иқтисодий коьюнктуранинг қисқа муддатли даврий тебранишларини ифодалайди. Нисбатан ўзоқроқ тебранишларнинг интерпретацияси учун Р. Харрод (3) чи тенгламани киритди - ҳақиқий ўсиш суръати тенгламаси. 3. Ҳақиқий ўсиш суръати тенгламаси Р. Харрод моделида қуйидаги кўринишга эга: Бунда G n - ( natural -ҳақиқий) ресурслардан тўлиқ фойдаланиш шароитида иқтисодиёт характининг максимал даражада мумкин бўлган суръати. Бундай ўсиш суръатини таъминлаб туриш учун иқтисодиётда жамғармалар етмаслиги мумкин, шунинг учун ҳақиқий ўсиш суръатининг тенгламасида чап ва ўнг томонлар ўртасидагитенглик йўқлиги кўзда тутилади.

Хосил қилинган тенгламалар Р. Харродга 3 та катталик ўртасидаги муносабатни кўриб чиқиш имконини берди: ҳақиқий ( G w ), кафолатланган ( Gn ) ва амалдаги ( G ) ўсиш суръати 1. деб фараз қиламиз. Бунда, ҳақиқий ўсиш суръати берилган ресурсларда мумкин бўлгани учун, амалдаги суръат ҳақиқийсидан паст бўлади, демакки, кафолатланган ўсиш суръатидан ҳам албатта паст бўлади. Унда капитал талабликнинг башоратланган коэффициенти амалдагисидан паст бўлиб (cr<c) юқорида кўрсатиб ўтилганидек ўзоқ депресияга (тушкунликка) сабаб бўлади. Тушунарлироқ тилда айтадиган бўлсак, ортиқча кучланиш (иқтисодиётнинг қизиб кетиши) ўзоқ муддатли тушкунликка олиб келади, бунга мисол қилиб нафақат бозор иқтисодиётини балки социал халқ хўжалик амалиётини келтириш мумкин. 2. Агар Gw > Gn бўлса, унда иқтисодиёт ривожланишининг 2 сценарийси бўлиши мумкин. Биринчиси ( Gw > G ) юқорида кўриб чиқилган бўлиб, ўзоқ депрессияга олиб келади, иккинчиси ( Gw < G дан cr > c келиб чиққани учун) ўзоқ ―Бум даври билан характерланиши мумкин. Шундай қилиб, Р. Харрод иқтисодий динамикадаги икки муаммога эътиборни қаратди: 1. G w ва G n ўртасидаги фарқланиш: 2. G нинг G n дан ўзоқлашиши бунда биринчи муаммо ишчи кучининг вақтинчалик (хроник) ортиқчалиги, иккичи муаммо эса - вақтинчалик хроник етишмовчилиги эканлигини кўрсатилади. Кейин у қуйидаги саволни қўяди: бозор иқтисодиётида кафолатланган G n ва ҳақиқий G n ўсиш суръатларини автоматик тенглаштирадиган кучлар борми? Бу саволга жавоб бериб Р. Харрод иқтисодий ўсишнинг асосий параметри - одамлар хохишига боғлиқ бўлган жамғармалар эканлигини кўрсатиб ўтган, шунинг учун бу саволни тахлили жамғармалар динамикаси тахлили билан боғлиқдир. Жамғармаларга салбий муносабатда бўлиб, уларни депрессияни рағбатлантирувчи куч деб ҳисоблаган Дж. Кейнс дан фарқли равишда Р. Хород жамғармаларни

ижобий ва фойдали деб ҳисоблаган. Бироқ, шу билан бирга у қуйидаги саволни берган: бозор иқтисодиётида мувозанатлашган ўсиш талабларига жавоб берадиган жамғармалар хажмини рағбатлантирувчи инструментлар мавжудми? Р. Харрод унга инкор жавобини бериб Дж. Кейнс каби иқтисодиётга давлат аралашувини зарурлигини асослаган. Р. Харрод дастури икки гуруҳ тадбирларини ўз ичига олган: А) ―Амалдаги ўсиш суръатини кафолатланганидан қочиши‖ га қарши қисқа муддатли антициклик сиёсат таклиф этилган: Б) такрорланадиган (хроник) ишсизлик ва ўзоқ депрессияга қарши фоиз меъёрини пасайтириш сиёсатидан фойдаланишни таклиф этган (деярли унинг нолли нуқтасигача). Бу жамғармага инвестицион талабнинг кенгайишига олиб келади, демакки, миллий даромадда жамғармалар улушининг қандайдир қисқаришига ҳам. Сиёсатнинг мақсади Р. Харрод фикрича G w cr = s - d = G n cr бўладиган фоиз ставкасининг прогрессив пасайишига эришиш керак. Бу ифодани Р. Харрод тўлиқ бандлик маромидаги барқарор ўсиш формуласи сифатида белгилади. У иқтисодий тизимнинг динамик ривожланишига кафолатланган ва ҳақиқий ўсиш суръатининг тўлиқ бандлик шароитда тенг бўлгани ҳолатида эришилишини кўрсатади. Шундай қилиб, таҳлил жараёнида Р. Харрод Е. Домар билан ўхшаш натижаларга эришди. Одатда уларнинг модели ягона Харрод- Домар моделига бирлаштирилади. Унинг мазмуни қуйидагича, ишлаб чиқаришнинг берилган техник шароитларида иқтисодий ўсиш жамғармага чегаравий мойиллик катталигига боғлиқ бўлади, иқтисодий тизимдаги динамик мувозанат ўз табиатига кўра беқарор ва уни тўлиқ бандлик шароитида таъминлаб туриш учун эса давлатнинг фаол ва мақсадли тадбирлари талаб этилади. Хоррод-Домар моделининг чекланганлиги нафақат унинг тахлил натижалари билан балки тарихий шароитлари билан ҳам белгиланади. 1930 йил ва урушдан кейинги давр иқтисодий ўсиш жараёнларини ифодалаган бўлиб, унда ишлаб чиқаришни ривожлантириш бўйича асосий уринишлар инвестицияларни ошириш ва янги ишлаб чиқариш қувватини яратишдан иборат эди. Кейинги даврда (50 й нинг иккинчи ярми - 70 й.й.) ишлаб чиқаришнинг

ривожланишига кўпроқ сифат ўзгаришлари таъсир эта бошлади, бу эса иқтисодий ўсишнинг ноклассик назарияларида ўз ифодасини топди. Табиий ресурсларни ўзигина иқтисодий ўсишни таъминлаб беролмайди. Иқтисодий табиий ресурслари кам бўлган давлатларда ҳам иқтисодий ўсиш тез суръатларда ривожланиши мумкин. А+Шнинг иқтисодий ўсишига давлатдаги умумий социал, маданий ва сиёсий муҳит ҳам ўз таъсирини кўрсатган. Келажакдаги иқтисодий ўсишни баҳолашда ишлаб чиқаришнинг атроф муҳитга ва инсон турмушига таъсирини ҳисобга олиш шарт. Иқтисодий ўсиш фаровонликни таъминлаб берувчи фактор дейишга ҳеч қандай асос йўқ. Иқтисодий ўсишнинг йўлдоши бўлган техника тараққиёти ишчиларда эртанги кунга ишончни сўндиради ва баъзида ишсизликни кўпайишига сабаб бўлади. Ривожланиш (ўсиш) суръати юқори бўлган иқтисодиёт катта иқтисодий таъсирларга олиб келиши мумкин. Иқтисодий ўсиш тарафдорлари фикрига кўра фақат иқтисодий ўсиш аҳоли турмуш фаровонлигини таъминлаши мумкин. Ишлаб чиқариш ҳажмини ўсиши даромадни оширади. У. Ростоуни ўсиш босқичлари назарияси ўз даврининг ижтимоий фанида сезиларли ҳодиса бўлди, у жамият тарихий эволюциясига янгича ёндошувни ифода этиб, у социал- иқтисодий формацияларни марлеистик концепцияси ва XX аср 1-бошидаги техноратик ўсиш назарияларидан кўп жиҳатдан фарқ қилар эди. У.Ростоу моддий ишлаб чиқаришнинг ижтимоий ривожланишдаги етакчи ролини, унинг ишлаб чиқариш кучлари тараққиёти билан шартлашганини тан олди ҳамда иқтисодиёт ва жамият тарихий эволюциясининг умумий назариясини яратишга уринди. Е Домар ва Р.Харроднинг кейнсчилар модели макроиқтисодий мувозанатнинг кейнсчилик назариясини танқидий қайта ишлаш ва ривожлантириш сифатида вужудга келди. Иқтисодий ўсишнинг Е.Домар модели кейнсчилик анъаналарига хослиги ва кейнсчилик фундаментига асосланганини аниқлигини тан олган, аммо шу билан бирга кейнсчилик моделининг инвестициялар ва иқтисодий динамикага тегишли қисмига ўз хиссасини қўшганлигини таъкидлаб ўтган. Р. Харрод моделининг мақсади иқтисодиёт ўсишининг траекториясини ўрганиш ҳисобланади.

Шунинг учун унинг асосини акселератор назарияси ташкил этиб, у инвестициялар ўсишини бунга сабаб бўлган даромад ўсишига нисбатини аниқлаш имконини беради. Е. Домар мос давлат сиёсати билан боғлиқ бўлган автоном инвестициялар билан иш олиб борган бўлса р. Харрод эса-миллий даромад ўсиши билан боғлиқ ишлаб чиқариш инвестицяилари билан олиб борган. Ишлаб чиқаришни берилган техник шароитларида иқтисодий ўсиш жамғармага чегаравий мойиллик катталигига боғлиқ бўлади, иқтисодий тизимдаги динамик мувозанат ўз табиатига кўра беқарор ва уни тўлиқ бандлик шароитида таъминлаб туриш учун давлатнинг фаол ва мақсадли тадбирлари талаб этилади.

Адабиётлар: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

Иқтисодий таҳлил

Иқтисодий индекслар

Иқтисодий тизимлар ва иқтисодий ривожланиш босқичлари

Тармоқ хаёт циклининг тахлили ADL.LC модели

Бозор эволюцияси тахлили: HOFER/SCHENDEL Модели