Иқтисодий индекслар

Иқтисодий индекслар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB

Иқтисодий индекслар Режа: 1. Иқтисодий индексларнинг моҳияти ва аҳамияти. 2. Иқтисодий индексларни таснифлари. 3. Индивидуал индекслар – нисбий миқдорлар сифатида. 4. Умумий индекслар, уларнинг ўзига хос хусусиятлари ва тузиш принциплари. 5. Агрегат индексларни тузишда вазн танлаш масаласи. Ласпейрес ва Пааше индекслари. 6. Ўртача арифметик ва ўртача гармоник индекслар. 7. Таркибий силжишлар таъсирини индекс таҳлили. 8. Натижавий кўрсаткич мутлақ қўшимча ўсишда омиллар таъсирини индекс таҳлили.

Индекс сўзи лотинча «index» атамасидан олинган бўлиб, белги, кўрсатгич деган маъноларни билдиради. Статистик индекслар (рўзнома, ойнома, алоқа бўлимлари, кутубхоналардаги китобларга қўйиладиган индекслардан ташқари) нисбий кўрсаткичлар бўлиб, улар «ўрганилаётган ходисанинг хажми қандай?» деган саволга эмас, балки «ҳодисанинг бир миқдори билан иккинчи миқдорини солиштириш нисбати қандай?» деган саволга жавоб беради. Ҳар қандай нисбий миқдорлар сингари, индексларни ҳисоблаётганда ҳам ҳодисанинг мутлақ қийматларидан четланилади. Уларда бу қийматлар мавҳумлашади. Индекслар пировард натижада нисбий кўрсаткичлар бўлсада, аммо улар нисбий ва мутлақ миқдорларнинг ягона бирлигида гавдаланади. Шунинг учун ҳам индексларни ҳисоблаш натижаларига асосланиб, ҳодиса ўзгаришининг нисбий миқдори билан бир қаторда бу ўзгаришнинг мутлақ қийматини ҳам аниқлаш мумкин. Индекслар ижтимоий-иқтисодий таҳлилларда ҳодисаларнинг ўзгаришларини умумлаштириб таърифловчи қурол сифатида кенг қўлланилади. Айнан шу хусусиятлари билан улар нисбий миқдорлардан тубдан фарқ қилади. Индекслар ёрдамида умумўлчовга эга бўлмаган турли хилдаги масалалар ечилади:  мураккаб тўпламларнинг икки ва ундан ортиқ даврлар ичида ўртача ўзгариши аниқланади;  мураккаб тўпламлар бўйича шартнома ва давлат буюртмаларининг ўртача бажарилиш даражаси ҳисобланади;  мураккаб тўпламларнинг турли объект ёки ҳудудлар миқёсидаги ўзаро нисбатлари аниқланади;  мураккаб тўпламлар ўртасидаги боғланиш кучи, уларга таъсир этувчи омилларнинг роли аниқланади. Қайд этилган вазифаларни бажаришга қараб индекслар қуйидаги

турларга бўлинади: а) динамика индекслари; б) шартнома ва давлат; в) ўзгарувчан ва ўзгармас таркибли, тузилмавий силжишлар индекслари; г) ҳудудий индекслар; д) аналитик индекслар. Динамика индекслари икки ва ундан ортиқ даврлар ичида ўрганилаётган ҳодисаларнинг ҳақиқатда қандай ўзгаришини ифодалайди. Шартнома ва давлат буюртмалари бажарилиши индекслари, биринчидан, корхона билан корхона ўртасидаги шартномаларнинг, иккинчидан, корхоналар томонидан давлат буюртмаларининг ҳақиқатда қай даражада бажарилганини белгилайди. Ҳудудий индекслар турли объект ёки ҳудудларга тегишли иқтисодий ҳодисаларнинг ўзаро нисбатини кўрсатади. Аналитик индекслар ёрдамида турли унсурлардан ташкил топган мураккаб иқтисодий ҳодисаларнинг умумий ўзгаришлари, уларнинг шаклланишида айрим омилларнинг роли аниқланади. Индексларни ҳисоблашда иккита давр қатнашади, бири-жорий (ҳисобот), иккинчиси – ўтган, базис давр деб аталади. Жорий давр дейилганда индекслаштирилаётган ҳодисанинг солиштирилаётган даражаси тушунилади. У «1» сатр ости ишорачаси билан ифодаланади. Базис давр дейилганда таққослаш асоси қилиб олинган даража тушунилади, уни «0» сатр ости ишорачаси орқали ифодалаш қабул қилинган, I ва I лар эса алоҳида ва умумий индексларни ифодалайди. Амалиётда асосан қуйидаги ин дувидуал индекслар қўлланилади: Бир хил турдаги маҳсулот бўйича Индувидуал индекслар

1. Миқдор индекси0 1:q q iq 2. Баҳо индекси 0 1:p p ip 3.Таннарх индекси 0 1:c c ic 4.Вақт сарфи индекси 0 1:t t it 5. Меҳнат унумдорлиги индекси 0 1:v v iv Агрегат индекслар. Агрегат индекслар турли хилдаги унсурлардан тузилган мураккаб иқтисодий ходисаларнинг ўрганилаётган даврлар ичида ўртача ўзгаришини таърифлайди. Амалиётда асосан қуйидаги кўринишдаги агрегат индекслар қўлланилади: Турли хилдаги маҳсулот бўйича Агрегат индекслар 1. Миқдор индекси   0 0 0 1 : p q p q Iq 2. Баҳо индекси   1 0 11 : q p qp Ip 3.Таннарх индекси   1 0 11 : q c qc Ic 4. Вақт сарфи индекси   0 0 1 1 : qt qt It 5. Меҳнат унумдорлиги индекси      0 0 1 1 : T p q T p q Iv 6. Харажат индекси   0 0 11 : c q cq Iqc 7. Товар оборот, қиймат индекси   0 0 1 1 : p q p q Iqp Агрегат индекслар: ; 0 0 0 1    p q p q Iq мазкур ҳолатда махраж билан суръат     0 0 0 1 p q p q qpq ўртасидаги фарқ товар оборотнинг маҳсулотни физик ҳажми ўзгариши ҳисобига мутлақ ўсиши ёки камайишини билдиради. ; 1 0 11    q p qp Ip (Пааше) нархларнинг ўртача ўзгариши ёки нархларнинг ўртача ўсиши (камайиши)     1 0 11 q p qp ppq натижасида аҳоли пул

маблағларининг иқтисод қилиниши (ортиқча сарфланиши) натижасида товароборотнинг мутлақ қўшимча ўсишини билдиради. ; 0 0 0 1    q p qp Ip (Ласпейрес) товароборотнинг мутақ қўшимча ўсиш (агар ҳисобот даврида сотиш қисмининг базис давридаги сотиш ҳажмига мос келса)     0 0 0 1 q p qp ppq ; 0 0 11    q p qp Ipq     0 0 11 q p qp pq товароборотнинг маҳсулот нархи ва миқдори ўзгаришининг таъсиридаги ўзгаришни билдиради (иккала омил таъсири). Ўртача индекслар: ; 0 0 0 0    p q p qi I p q ўртача арифметик индекс. ; 1 1 1 1    p p i q p q p I ўртача гармоник индекс (Пааше) ; 0 0 0 0    q p q p i I p p ўртача арифметик индекс (Ласпейрес) Агар индекслар (сифат кўрсаткичли) ҳисобот даврида олинган вазн асосида ҳисобланган бўлса, (Пааше) унда юқорида кўрсатилган агрегат индекслар ва уларнинг элементлари ўзаро боғлиқдир: q p pq I I I   (мультипликатив модель) qpq ppq pq    (аддитив модель) Ўзгарувчан ва ўзгармас таркибли, тузилмавий (структуравий) силжишлар индекслари. Ҳар қандай белги ўртачасининг ўзгаришига, биринчидан, ўрталаштирилаётган белгининг ўзгариши таъсир этса, иккинчидан, вазнлар ўзгариши таъсир қилади. Агар агрегат индексларининг сурат ва махражларида вазнлар ўзгаришсиз қолдирилса, у ҳолда бундай

кўринишдаги индекслар доимий таркибли индекслар дейилади. Масалан, баҳонинг умумий индексида    1 0 11 q р qp Iр ёки      0 1 0 1 11 : q q p q qp Iр Индекслаштирилаётган белги ўртачаларининг нисбати ўзгарувчан таркибли индекс деб юритилади.       0 0 0 1 11 0 1 . . : q q p q qp р р I тарк ўзгр Агар доимий таркибли индекс фақатгина индекслаштирилаётган белгининг ўзгаришини тавсифласа, ўзгарувчан таркибли индекс эса ўртачанинг умумий ўзгаришига таъсир қилувчи иккита омилни, яъни индекслаштирилаётган белги бирикмаларининг ўзгариши( iP )ни ҳамда вазнлар тузилмасининг ўзгаришини ўзида акс эттиради. Ҳудудий индекслар. Мураккаб иқтисодий ҳодисаларнинг ҳудуд (корхона, ташкилот, туман, вилоят)лар бўйича нисбати статистикада ҳудудий индекслар деб юритилади. Бу индекслар ҳам алоҳида ва умумий кўринишда бўлиши мумкин. Умумий ҳудудий индексларни ҳисоблаш жараёнида вазн масаласини аниқлашда анча-мунча қийинчиликларга дуч келинади. Бу ерда айниқса таққослаш базаси ва вазни қилиб қайси бир объектни (ҳудудни) танлаш тўғрилигини ҳал қилиш жуда ҳам муҳимдир. Ўзаро боғланган индекслар, омилли таҳлил. Ўзаро боғланган индекслар ёрдамида ҳодисалар ўртасидаги боғланшини, натижавий белгининг умумий ўзгаришига таъсир қилувчи омиллар кучини таҳлил қилиш имконияти туғилади. Умумий индекслар ўртасида қуйидаги боғланишлар мавжуд. Баҳо индексини сотилган маҳсулотнинг табиий ҳажми индексига

кўпайтирсак, сотилган маҳсулот қиймати индекси келиб чиқади. qp q p I I I   Таннарх индексини ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг табиий ҳажми индексига кўпайтирсак, ишлаб чиқариш харажатлари индекси келиб чиқади: qc q c I I I   Меҳнат унумдорлиги индексини сарф қилинган меҳнат миқдори индексига кўпайтирсак, ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг миқдор индекси келиб чиқади: a T t I I I   Ҳосилдорлик индексини экин майдони индексига кўпайтирсак, ялпи ҳосил индекси келиб чиқади. ях эм х I I I   Баҳо индексининг тескари қиймати пулнинг сотиб олиш қудрати индексига тенг: p I I I p 1 /1  Доимий таркибли индексни тузилма силжишлари индексига кўпайтирсак, ўзгарувчан таркибли индекс келиб чиқади: ут туз ДТ I I I   Реал иш ҳақи индекси номинал иш ҳақи индекси билан истеъмол буюмлари ва хизматлари баҳоси индексига бўлинганига тенг: ИБХ нх px I I I :  Статистикада агрегат индекслардан ташқари ўртача индекслардан фойдаланилади. Ўртача индекслар агрегат индексларни ҳисоблаш учун

керакли маълумотлар бўлмаган холларда ҳисобланади. Масалан, нархлар тўғрисида маълумотлар бўлмаган, аммо жорий давр учун маҳсулотлар қиймати тўғрисидаги маълумотлар мавжуд ва ҳар бир товар бўйича индивидуал баҳо индекси маълум бўлган ҳолларда агрегат индексни индивидуал индексларнинг ўртача кўрсаткичи сифатида ҳисоблаш мумкин.

Похожие

иктисодий индекслар

Статистик индекслар

Иқтисодий таҳлил

Халқаро иқтисодий интеграция

Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари