Халқаро туризм индустрияси - Экономика - Рефераты

Халқаро туризм индустрияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

232.5 KB

Халқаро туризм индустрияси Режа: 1. Туризм индустрияси тушунчаси. 2. Транспорт ташиш сектори 3. Жойлаштириш сектори 4. Овқатланиш сектори 5. Сайр – тамошо сектори 6. Туроператорлар ва турагентлар

Туризм индустрияси тушунчаси Туризм индустриясини аниқлашнинг жуда кўп йўллари мавжуд. Улардан бири ва нисбатан мувоффақиятлироғига БМТнинг 1971 йилда савдо ва тараққиёт бўйича Конференциясида баҳо берилди. Унга кўра, туризм индустрияси – саёҳат қилувчи шахслар учун товарлар ва хизматларга қаратилган ўхшаш ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш фаолиятлар турларидир. Кейинчалик туризм индустрия тушунчаси ўз моҳиятини ойдинлаштириш ва туристик сектор таркибини белгилашда турли хил қийинчиликларга дуч келишди. Улар туризм индустриясининг иқтисодиётни бошқа соҳалари билан ўзаро мустаҳкам боғлиқлигидан пайдо бўлганди. Туристик талаблар мажмуаси ва кўп қиррали эҳтиёжларини қондиришда саноат ва қишлоқ хўжалиги, қурилиш ва савдо тармоқлари иштирок этди. АҚШ савдо вазирлигининг маълумотлари бўйича, ташриф буюрувчиларга хизмат кўрсатиш соҳасига мамлакат иқтисодиётининг 24 тармоғи жалб этилган. Шу муносабат билан туристик секторга аниқ чегара қўйиш ва тармоқлардан ажратиб ташлаш ғоят мушкул ишдир. Ҳозирги пайтда амалдаги классификаторлардан бирортаси ҳам туристик фаолият турларини узил-кесил белгиловчи руйхатга эга эмас. Туризм соҳасида фаолият турларининг халқаро классификацияси (СИКТА) стандартлари БТТ (ВТО) томонидан ишлаб чиқилган ва 1993 йилда БМТ статистикаси комиссияси томонидан вақтинча классификация сифатида қабул қилинган. СИКТА туризмга дахлдор статистик ахборотларни объектив йиғув тизимини яратиш, қайта ишлаш, умумлаштириш ва тарқатишга хизмат қилишга асосланган. СИКТА ни жорий этиш имкон беради:  туризмнинг нисбатан тўлиқроқ статистик манзарасини яратиш;  миллий ҳисобларни туризмдаги иқтисодий фаолиятнинг турлари классификациясини янги тамоилларга қаратиш;

 туризм тўғрисида миллий ва халқаро даражада статистик маълумотларни таққослашни таъминлаш;  мутахассисларга бозор конъюктураси, туристик товарлар ва хизматлар тўғрисида ишончли ахборотлар тақдим этиш;  статистик хужжатларда туризм фаолияти турлари классификациясини талаб ва таклиф нуқтаи назаридан боғлаш;  халқаро савдо тараққиётида туризм ҳиссаси ва тўлов баланси аҳволи тўғрисида аниқроқ баҳолаш ва ўтказиш. СИКТА ишланмаларида марказий масала бўлиб классификацион белгиларни танлаш ҳисобланади. Туризм билан боғлиқ иқтисодий фаолият анъанавий равишда ташриф буюрувчилар товар ва хизматлар истеъмолидан ва уларга сарфланадиган туристик харажатлар нуқтаи назарида аниқланади. Туризмга бундай ёндошувда турли тармоқлар фаолият турларини қамраб олган йиғув соҳаси асосий манба сифатида намоён бўлади, чунки ташриф бюрувчилар иқтисодиётнинг амалда ҳамма соҳаларида харажатларни кўтаради. «Туристик харажатларга дахлдор таъсирлар ҳисобига олинганда, фақат бир соҳа – мудофаа ҳеч қандай таъсирга эга бўлмайди» деб таъкидланади. Мавжуд туристик фаолият турлари ва маҳсулотлари руйхати асосий статистик ҳисоботлар шаклларида туризм ҳақида зарур тарзда тасаввур бермасада муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. Унинг ҳақиқий масштаби ва иқтисодий потенциалини аниқлашга ёрдам беради. Талабга қурилган бу кўринишлар миллий ҳисоблар тизими ва халқаро классификациялар билан мос келмайди. Чунки уларда тармоқлар ва иқтисодий фаолият турлари ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот чиқариш яъни таклиф нуқтаи назари мантиқидан келиб чиқади. Таққослашни таъминлаш ва СИКТА кенг ёйилиши халқаро тармоқлар стандартлари классификациялари билан мустаҳкам боғланган. Улар код таркиблари, типологияси ва кейинги номенклатуралардан фойдаланиб ишлаб чиқарилган. Бунда иқтисодий фаолият турларини танлаш умумий

бош мезон бўлиб ҳисобланади: яъни масштаб, ихтисослашиш даражаси ва ишлаб чиқаришни марказлаштириш (бозорни қамраб олиш). Шу билан бирга талабга асосланган туризм чегарасини белгилашдан воз кечиш мақсадга мувофиқ бўларди. СИКТА доирасида икки ёндошувни қўшиш қўшимча гуруҳ белгиларини киритиш туфайли мумкин бўлди. Яъни туристик харажатлар устун йўналишларига эътибор қаратилди. Туризмда таклифлар хусусиятлари билан бир қаторда, СИКТА туристик харажатлар улушига тўғри келадиган руйхатларга ташриф буюрувчилар хохиши ва талабини қўшиб акс эттирди. Танланган белгилар муваффақиятли равишда бир-бирларини тўлдиради ва туризм соҳасини чуқурроқ идрок этиш имконини берди. СИКТА 17 бўлим, 18 бўлимчалар, 43 гуруҳлар, 66 класс ва 121 класс бўлакларини ўзида мужассамлаштирган. Рекрацион хўжаликнинг ўхшаш таркиби собиқ совет илмий адабиётларида ўтган асрнинг 70-80 йилларидаёқ ишлаб чиқилганди. Тадқиқотчилар кетма-кет амалга ошириладиган технологик операциялар доирасида рекрацион тармоқда мавжуд фактлардан келиб чиқишди. Унга киритиладиган хўжалик бирлиги аҳоли дам олишини ташкил қилишда фаол иштирок этади. Аммо унинг рекрацион фаолият билан боғлиқлик даражаси турлича. Бир муассаса ўз рекрацион хизматини кўрсатишга ихтисослашади – бу уларнинг ишида бош, кўпинча ягона йўналишдир. Сайёҳлик ва экскурсия бюролари, отеллар, мотеллар, ресторанлар, кафелар ташриф буюрувчиларга бевосита хизмат кўрсатишдан 100 % га яқин даромад оладилар. Улар дам олиш соҳасидан ташқарида фаолият юрита олишмайди ва иқтисодиётнинг рекрацион сектори учун таркиб яратиш аҳамиятга эга. Бошқа гуруҳлар ҳаётий таъминлаш корхоналари ташкил қиладилар. Улар туризм объекти ҳам, унинг натижаси ҳам эмас. Уларнинг хизматидан мижозлр ҳам маҳаллий аҳоли ҳам фойдаланишади. Шунга қарамасдан савдо тармоқлари, коммунал – хизмат кўрсатиш транспорт, алоқа мавжудлиги аҳоли дам олишини ташкил этишнинг зарур шартлари ҳисобланади.

Туризм индустрияси – бу ўхшаш меҳмонхоналар ва бошқа жойлаштириш воситалари, транспорт тармоқлари, кўнгил очар объектлар, ишбилармонлик, соғломлаштириш, спорт ва бошқаларга мўлжалланган ташкилотлар, шунингдек экскурсион хизматлар ва гид – таржимонлар хизмати кўрсатиш мажмуасидир. Туристик талабни тўлиқ ва ҳар томонлама қондириш туризм индустрияси барча объект ва ташкилотлари, ҳамма хилдаги воситларни, ишларни мувофиқлаштирилишини тақозо этади. 2 Транспорт ташиш сектори Туризм индустрияси доирасида мижозларга хизмат кўрсатишда турли кўринишдаги корхоналар роли бир хил эмас. Ташиш саёҳатнинг ўзига хос характерли хусусиятларидан бўлиб, унда транспорт энг муҳим катта аҳамиятга эга. Туризм транспорт тараққиёти тарихи. XIX асрда транспортда туб ўзгаришлар замонавий туризм бошланишига асос солди. Ғарбий Европа ва Шимолий Америкада саноат инқилоби механизациялашган темир йўллар ва сув транспорти пайдо бўлиши билан нишонланади. 1807 йилда Гудзон дарёси бўйлаб биринчи ғилдиракли пароход «Клермонт» суза бошлади, орадан 30 йил ўтиб Лондон ва Нью-йорк ўртасида мунтазам денгиз қатнови очилди. 1838 йилда «Грейт Вестерн» пароходи бортида 68 йўловчи билан Атлантика океанини кесиб ўтди. Трансатлантик транспорт алоқасининг мунтазам кенгайиши билан саёҳат қилувчи шахслар оқими кўпайди. XIX аср охирида АҚШ да йилига 80 минг кишигача тунаб кетишди. Худди шу даврда биринчи қитъалараро гуруҳ сафарлари пайдо бўлди. 1866 йилда икки гуруҳ Англиялик сайёҳларнингАҚШга сафари ташкил этилди. Келгуси йилда эса «Квейкер Сити» пароходи бортига 60 кишини олиб беш ойлик саёҳатига йўл олди. Улар орасида саёҳат таасуротларини «Хориждаги овсарлар» китобида ёзиб қолдирган Марк Твен ҳам бор эди.

Аммо ишлаб чиқаришдаги барча ўзгаришларнинг чўққиси буғ билан ишлайдиган паровозли темир йўл транспорти бўлди. 1814 йилда Буюкбританияда Ж.Стефенсон паровозни ихтиро қилди, 1825 йилда эса биринчи темир йўл қурилди. Гуркираб ривожланган саноат юксалиши алоқа йўллари тармоқлари қурилишини тезлаштирди. Транспорт тизимининг мустаҳкамланиши туризмни келажакда янада кенгайтириш ва чуқурлаштиришга имкон берди. Ҳаракатланиш тезлигининг ўсиши билан туристик фаолият кучайди. Ҳаракатланиш тезлигининг ошиши, дам олиш жойлари олислик омили таъсирини камайтирди ва уларга транспортда бориш имкониятларини яратди. Туризмни ўсиши учун механизациялашган транспортнинг ихчам ва шинамлиги муҳим аҳамият касб этди. Темир йўлнинг тупроқ йўлларга нисбатан афзаллиги айниқса йўлсизлиги билан танилган Россия бўйлаб саёҳатда яққол намоён бўлди. Тупроқ йўллардан фарқли равишда темир йўллар биринчи йўловчилар гувоҳлик беришича, равон ҳаракатланишни таъминлар, ортиқча силкинишлар бўлмас, бемалол ўқиш ва ёзиб кетиш имконини берар эди. Йўлда йўловчиларга хизмат кўрсатиш сифати ҳам сезиларли яхшиланди. Аввал бошда томсиз усти очиқ бўлган вагонларда узоқ сафарга отланган америкалик диди баланд йўловчилар талаби билан АҚШда усти ёпилган, ичи шинам ва қулай ўтиргичларга эга вагонларга айлантирилган халқаро темир йўл компаниялари ўртасида мижоз учун рақобатнинг кучайиши XIX асрнинг 70-йилларига келиб, ухлаб кетадиган шинам купелар, йўлда овқатланишни ташкил қилинган ҳашаматли биринчи класс вагонлар пайдо бўлишига олиб келди. Туризмни ривожлантиришда кўндаланг бўлиб турган масалаларидан бири –бу ҳаракатланиш хавфсизлигидир. Статистик маълумотларнинг гувоҳлик беришича, темир йўл алоқаларининг ривожланиши билан саёҳат хавсизлиги 15 мартага кўпайди. Транспрорт инқилоби ўзидан кейин сайёҳлар сони ўсишида истиқболлар очиши билан бир қаторда муаммоларни ҳам туғдиради. Уларни бартараф

этиш туризмни ривожлантириш йўлида муҳим вазифа бўлиб турибди. Темир йўл транспортига даромад келтирувчи соҳа сифатида сармоя қўйиш кўп ўтмай кўпчилик компаниялар ўртасида тақсимлаб олинди. Бу эса йўловчиларнинг ҳаракатланишига, айниқса олис алоқаларнинг мураккаблашишига олиб келди. Улар бир неча компанияларнинг йўллари бўйлаб саёҳатга чиқишлари учун ҳар бир участкага алоҳида билет олишга мажбур эдилар. Ягона транспорт тизимига эҳтиёж, шунингдек дам олиш ва кўнгил хушликлар учун қулай шароитларга талаб ошиши ўзига бир қатор хизматларни қамраб олган сафарларни уюштиришга ихтисослашган корхоналар очишни тақозо этди. 1851 йилда Ангилияда биринчи саёҳат бюроси «Томас Кук ва ўғиллари» очилди, XIX асрнинг иккинчи яримидан бошлаб жаҳоннинг жуда кўп мамлакатларида (Россияда-1885 йилда) туристик фирмалар пайдо бўлди. XX аср дам олиш ва ҳордиқ чиқариш соҳасида туб бурилиш ясади. Оммавий коммуникациялар ва техника воситаларнинг ривожланиши янги жадал тараққиётга йўл очди. Биринчи жаҳон урушидан кейин туризмга католизатор роли темирйўлдан автомобил транспортига ўтди. Бу вақтга келиб темирйўл рағбатлантирувчи омил аҳамиятини йўқотди. Биринчи автомобиллар юқори тезлиги билан ажралиб турмасди. Лекин ўзининг мобеллиги билан аҳоли яшайдиган ҳар қандай манзилга етиб бориш имконини беради. Бу эса туристик оқимларни маълум манзилга йўналтиришга йўл очди. Автомобиллар темир йўлга қараганда бошқа устунликларга ҳам эга эди. Улар эркин жойлаштиришнигина таъминлаб қолмасдан, балки туристик сафарларни талабга қараб ташкил этишга ҳам ёрдам берарди. Саёҳатга отланган шахс маршрутни, тўхташ жойини ва йўлда бўлиш вақтини ўзи белгиларди. Аста-секин автомобил бош харакатланиш воситаси сифатида узоқ ва яқин масофаларда темирйўл транспортини сиқиб чиқара бошлади. Атомобил билан бир қаторда бошқа янги транспорт тури авиация ривожлана бошлади. Унинг шарофати билан узоқ -500 км. дан зиёд

масофага туристик ташиш мустаҳкам ўрин эгаллайди. 1930-йиллар охирига келиб жаҳон авиа компаниялари умумий узунлиги 56,0 минг км.дан кўпроқ масофада хизмат кўрсата бошладилар. Йўловчилар сони эса 23 млн. кишидан ортди. Иккинчи жаҳон уруши халқаро туристик алоқаларни узиб қўйди. Туризм моддий-техник базасига сезиларли зиён етказди. Урушдан кейин туристик алмашинишларни ундан олдинги даражасига кўтариш ва ундан ўзиш, узилиб қолган, издан чиққан тармоқни тиклаш учун кўп йиллар талаб қилинди. Бу жараёнларни тезлаштириш учун бир қатор омиллар имкон берди, улар орасида транспртдаги илмий-техник ўсиш ютуқларини амалга жорий этиш катта аҳамият касб этди. 1950 – йиллар ўрталарида фуқаро авиацияси реактив техника даврига қадам қўйди. Совет Иттифоқи янги конструкциядаги учиш аппаратларини эксплуатация қилишда етакчи бўлди. 1956 йилда 70 дан 100 ўрингача бўлган, тезлиги соатига 900 км. биринчи реактив йўловчи самолёт Ту-104 ҳаво йўлларида мунтазам парвоз қила бошлади. Кўп ўтмай реактив авиация ҳаво кенгликларини эгаллайди. Кўп ўринли, юқори тезликка эга бўлган машиналардан фойдаланиш эксплуатацион солиштирма харажатларни (бир йўловчи-километрга) сезиларли қисқартиришга олиб келди. Таърифлар кескин камайди. Ҳаво транспортидаги туб ўзгаришлар, одамларни ташишда пул ва вақтнинг тежалишини таъминланиши халқаро туризмни гуркираб ўсишига сабаб бўлди. Олис манзиллар саёҳат қилувчи кенг доирадаги шахслар учун яқин бўлиб қолди. Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти маълумотларига кўра, авиа саёҳат тез сураътлар билан ўсиб бораяпти . Унинг йилига ўртача ўсиш даражаси 6% ни ташкил этаяпти. Ҳаракатдаги таркибни, стационар техник-транспорт иншоотларини тинимсиз такомиллаштирилиб борилиши ва оқилона таъриф сиёсати юритилиши туфайли авиация транспорт хизмати бозорида етакчи ўринларни эгаллайди.

У темир йўлни иккинчи ўринга сиқиб чиқарди, айни пайтда автомобил транспорти тараққиётини сусайтирди ва денгиз йўловчи ташишига катта зарар етказди. Денгиз бўйлаб саёҳат қилувчи шахслар сони 21 дан 2% га қисқарди. Саёҳат индустрияси тараққиётини тезлашишига ҳаво транспортида унинг либерлаштириш билан боғлиқ туб ўзгаришлар янгича тўртки берди. Ривожланган мамлакатларда авиаташиш бозори узоқ вақт миллий авиа компаниялар томонидан монополлаштириб олинганди. Жумладан, Буюкбританияда «Бритиш Эйрвейз», Францияда «Эр Франс», Собиқ СССРда «Аэрофлот» ва бошқалар. Улар бозорни ва халқаро ташишдан тушадиган даромадларни тақсимлаб олиш учун ўзаро битим тузишганди. Шундай битимлар масалан, «Бритиш Эйрвейз» ва «Эр Франс» ўртасида тузилган бўлиб, энг гавжум Европа маршрути – Лондон –Париж, ПарижЛондон йўналишига хизмат кўрсатган. Йўналишдан олинган даромад авиакомпаниялар ўртасида бўлиб олинган. Ички йўналишларда ҳаво алоқаси давлат томонидан тартибга солинган. АҚШ ғарбда ҳаво транспортини давлат томонидан тартибга солинишидан воз кечган биринчи мамлакат бўлди. Авиа ташишларни либераллаштириш туризмга тўғридан –тўғри таъсир этди. Биринчидан, ҳаво маршрутларига хизмат кўрсатишда чекловлар олиб ташланди. Юқори соф даромад авиаташиш соҳасини янада жозибадор қилиб юборди. Жуда кўп авиакомпанияларда парвозларни қайта мувофиқлаштириш жараёнлари бошланди. Улар ўртасида рақобат курашининг ўткир тус олиши авиатранспорт корхоналарини туризмга бўлган муносабати стратегиясини ўзгартиришга мажбур этди. Эндиликда бу туристик хизматларни бозорга чиқаришда истиқболли йўл ҳисобланмоқда. Иккинчидан, мунтазам авиа йўналишларда авиатарифларга катта чегирмалар киритилади. Бундан фойдаланган туристик фирмалар самолётларга билетларни рақобатли нархларда сотиш ва авиакомпаниянинг мижозларини кўпайтириш имконига эга бўлади.

АҚШда ҳаво транспортини либераллаштириш натижасида ички ва ташқи ҳаво алоқаларида нархларни арзонлаштириш мумкин бўлди. Бу эса авиасаёҳатларга талабларни кўпайтириш имконини берди. Америка авиакомпанияларида йўловчи обороти аҳоли ўсиш сонига таққосланганда икки мартадан зиёдроққа кўпайди. Нархларнинг камайишидаги йўловчи-километр ҳисоб-китобларида харажатларни камайтириш эвазига эришилди. Бу ўз навбатида авиайўналишларнинг юкланиши билан боғлиқ эди. Илгари билетларга нарх ўринларни 60 % гача банд бўлишига қараб белгиланади. Бўш қолган 40 % ўрин зарари йўловчилар ундирилиши учун авиатарифларга қўшиларди. Бугун авиакомпания юкланиш нормасини 70-80 % дан юқори бўлишига ҳаракат қилмоқда. Бу билан нархни камайтириш, маъмурий харажатларни тежаш кўзда тутилмоқда. Авиайўналишлар юкланишининг сезиларли кўпайиши ва бекор туришларни қисқаришига маршрут тизимини ўзгартириш туфайли эришилаяпти. Тўғридан-тўғри рейсларга асосланган эски ташиш тизими, «Гупчак ва кегай» модели билан алмашинади. Аэропорт ҳудудий транспорт тугуни (ХАБ) га айланди. 1980-йиллар ўрталарида АҚШ авиатранспорти ана шу тараққиёт моделига ўтди. Ташқи бозорда ўз авиакомпаниялари ҳаракатига ҳамкорлик қилган АҚШ «очиқ осмон» ташаббуси сиёсати билан чиқди. Шимолий Американи жаҳоннинг бошқа ҳудудлари, энг аввало Европа билан боғловчи халқаро йўналишларида ҳавода ташишда қайта тартиб ўрнатиш ва авиахизматларнинг Европа бозорини либераллаштириш кўзда тутилганди. Европа авиакомпаниялари таъсир доираси чекланиб қолиш хавфи остида қолди. Ҳатто АҚШ авиакомпанияларининг куҳна дунёда йўловчи ташишда 10% иштироки ҳам Европа осмонларини Америка томонидан монополлаштириб олиш учун етарли эди. Шу билан бирга авиатранспортни либераллаштириш устунликлари яққол эди. 1992 йилда 12 та Европа давлатлари транспорт вазирлари «Осмон очишга», Бирлашган Европа ички

ҳавода ташишларга янги қоидалар жорий этишга ва унинг чегараларида протекционист тўсиқларни сақлаб қолишга қарор қилдилар. ЕИда ҳаво транспортини қайта тартиблашдан мақсад қуйидагиларга эришиш эди: Биринчидан, 1993 йилдан буён авиакомпанилар тарифларни мустақил, юқоридаги органлар билан келишувсиз белгилар эдилар. Иккинчидан, авиакомпания бир қатор шартларга жавоб бера олса ЕИ ички осмонларида эркин учиши ва ҳар қандай маршрутга хизмат кўрсатиши мумкин. Яъни, унинг 51% устав маблағи ЕИ мамлакатларида яшовчи ёки руйхатда турувчи акциядорларга тегишли; Инвестиция минимал миқдори 100 минг экюни ташкил қилади; самолёт уни учишга яроқлиги ҳақида сертификат берган мамлакатда ҳисобда туриши зарур. Учинчидан, каботирлаш қоидасини жорий этиш. Яъни ЕИ бир мамлакати ички маршрутларида авиакомпанияга иттифоққа аъзо бошқа мамлакатда хизмат кўрсатади. Каботирлаш қоидасининг қабул қилиниши авиа ташиш Европа бозорида рақобат муҳитини яратди. ЕИ ҳудудида ҳаво транспортини тартибга солишда муҳим қадам бўлди. Самолётсозликда ўсиш ва авиатранспорт тизимида иқтисодий фаолият механизмидаги ўзгаришлар туризм индустриясида таркибий ўзгартиришлар киритиш заруратини келтириб чиқарди. Ҳаво транспортида операциялар ҳажмининг кенгайиши билан жойлаштириш воситаларини модернизация қилиш зарурати пайдо бўлди. Маълум босқичда уларнинг паст ўтказиш қобилияти фуқаро авиациясига ушлаб турувчи таъсир этарди. Рўй берган вазиятда авиакомпаниялар йирик меҳмонхоналар монополияси ташкил этди, меҳмонхона хўжаликларига фаол кириб бора бошлайди. 3. Жойлаштириш сектори БТТ мунтазам ёки вақти-вақти билан туристларга тунаш учун тақдим этиладиган ҳар қандай объектни жойлаштириш воситаси сифатида белгилайди. Халқаро стандартлар классификацияси бўйича барча

жойлаштириш воситалари икки тоифага – жамоавий ва индивидуалга бўлинади. Туристларни жойлаштиришнинг жамоавий воситаси . Бунга меҳмонхоналар ва уларга ўхшаш муассасалар, махсус ихтисослашган муассасалар ва бошқа жамоавий (коллектив) жойлаштириш воситалари киради. Уларнинг ҳар бирида ўринлар сони белгиланган минимумидан зиёд бўлиши, жойлаштириш объекти ягона раҳбарликка эга бўлган, бошқариш эса тижорий асосга қурилган бўлиши лозим. Меҳмонхоналар. Туристларни жойлаштиришда классик типдаги бош корхонадир. Унинг асосий белгиларидан бири номерлар мавжудлигидадир. Меҳмонхоналар барча зарурий хизматлар турларини тақдим этади. Ҳар куни тўшакни тартибга келтириш, хона (номер) ва санитария узелларини йиғиштириш, шунингдек, қўшимча ва йўл-йўлакай талаб қилинадиган хизматларни бажариш. Меҳмонхоналарнинг турли классификациялари мавжуд. Меҳмонхона хўжалиги назарияси ва амалиётида хизматлар турлари ва маиший қулайлигидан келиб чиқилиб отелларни гуруҳларга бўлиш кенг тарқалган. Бу классификация хизмат кўрсатиш стандартига қараб қабул қилинган отел каттегориясига мувофиқ белгиланади. Аттестация натиажалари бўйича ҳар бир меҳмонхонага разряд берилади. Бу унинг биноси сифат ва сон хусусиятларига, номер фондига, инфраструктураси, турмуш таъминоти, шунингдек шинамлик даражаси, асосий ассортиментлари, қўшимча ва йўл- йўлакай хизматлари, ходимлар малакаси, сервис маданиятига боғлиқдир. Разрядга эга бўлиш отел нархномалари ва мижозлар таркибининг нуфузида акс этади. У саёҳат қилувчи шахсга туристик бозор таклифларида эркин муносабатда бўлишга кўмаклашади. Меҳмонхонанинг сифати, хизмат кўрсатиш билан нархини тенглаштириб кўриш, тунаш учун қулай жой танлашга имкон беради. Бошқарув органлари отел классидан давлат инвестициялари ва солиқ миқдорининг тақсимланиш мезони сифатида

фойдаланилади. Меҳмонхона бизнеси соҳасида нарх сиёсатини ишлаб чиқишда уни ҳисобга олади. Хизматлар хили ва маиший қулайлик даражаси жиҳатидан отеллар классификацияси бутун жаҳон цивилизациясида қабул қилинган кўпчилик Европа мамлакатларида бундай турдаги классификациялар давлат таркиби (Францияда марказий, Испанида маҳаллий) ишига киради ва махсус қонунчилик актларини кўриб чиқиш предмети бўлиб ҳисобланади. Бошқа мамлакатлар (жумладан Швейцария)да улар расмий характерга эга эмас, балки меҳмонхона бизнеси вакиллари ташаббуси билан келишиб олинади. Бундан ташқари кўпгина меҳмонхона занжирлари, ассоциациялар ва иттифоқлар ўз классификацияларига эга. Уларнинг умумий сони 30 дан кўп. Отелларнинг асосий мижозлари ички туристлар ҳисобланади. Улар йил давомида 70-90 % юкланишни таъминлайди. Амалда ана шулар меҳмонхона базасига талаб ва сервис даражасини белгилайдилар. Австрия ва Германияда энг яхши отел энг аввало кенг ассортиментда вино ва пивога, Испания ва Португалияда эса тамаки маҳсулотларига эга бўлиши лозим. Агар Францида отел классида биде мавжудлиги муҳим бўлса, Греция ва бошқа Жанубий Европа мамлакатларида номерда кондиционер борлиги ҳашам ҳисобланади. БТТнинг Европа Иттифоқи меҳмонхоналар ва ресторанлар Қўмитаси, Халқаро меҳмонхоналар ассоциацияларининг жаҳондаги отелларга ягона классификация жорий этишга кўп бор уринишлари муваффақиятсиз бўлди. Вазифанинг мушкуллиги шундаки, меҳмонхоналардан ташқари бошқа турдаги жуда кўп жойлаштириш воситалари мавжуд, уларнинг ҳар бирида ўзига хос хусусиятлари бор. БТТнинг номерлар ҳажми, уларни жойлашгани, қулайлиги ва жиҳозланиши, бошқа бинолари мавжудлиги, меҳмонлар дам олиши ва ишбилармонлар ишлаши учун жиҳозланган бинолар борлиги, уларга хизмат кўрсатиш қандай йўлга қўйилганига қараб отеллар юлдузли классификациясидан фойдаланишни тавсия қилди. Меҳмонхона корхоналарини юлдуз билан ажратиш энг кўп тарқалган лекин у ҳам универсал эмас. Мисол учун,

Испанияда бирдан беш юлдузагача меҳмонхона категориялари белгиланган бўлиб, унда хизмат кўрсатишнинг юқори сифатлиси алоҳида ажратилган. Худди шунча категория Францияда ҳам амал қилинади: юлдузсиз, бирдан тўрт юлдузгача ва тўрт юлдуз «люкс». Венгрияда отеллар эса бош разрядга эга бўлиб у бирдан беш юлдузгачадир. Мароккода ҳам шундай юлдузли классификацияга амал қилинади. Мавжуд фарқларга қарамай, бир категориядаги меҳмонхоналар бир-бирига ўхшаш хилдаги хизматлар ва маиший қулайликларни таклиф қилади. Юқори разрядли меҳмонхоналар, қулай ва шинам номерлардан иборат бўлиб, одатда кенг холлиги, миллий таомлар ресторани, дискотека, сауна, сузиш ҳовузи ва бошқа дам олиш, спорт билан шуғулланиш, кўнгил очиш биноларга, синхрон таржима, телетайп ва конгресс залларига эгадир. Корхона моддий базаси хилма-хил талабларига асосланган ва унинг эксплуатация ҳолати, сервис маданияти ва сифати ҳисобга олинган меҳмонхоналар классификацияси характерлидир. Ташриф буюрувчиларни қабул қилиш қанчалик яхши ташкил этилса, жойлашиш воситасининг категорияси шунча юқори бўлади. Люкс классидаги «Манила» отели Филиппинда жойлашган. Унинг ходимлари барча келган сайёҳларни ўша куннинг ўзидаёқ исми- шарифларини билиб олишади. Лифтчи ходим эса қайси меҳмон қайси хонада яшашини аниқ билади. Буларнинг барчаси индивидуал хизмат муҳитини яратади. Бу унча қиммат бўлмаган ихчам ва қулай меҳмонхоналар жуда кўп Ғарб мамлакатлари, биринчи навбатда АҚШ, Буюкбритания, Франция туристик бозорида ўзининг афзалликларини намоён этди. Улар хизмат кўрсатиш юқори стандартларини таъминлайди, мақбул нархларда кўнгил истаган номерларга жойлашишни кафолатлайди. Янги категория афзаллиги унинг номида ҳам акс этган. Бунда «Иқтисодий» (tconomic) атамаси «тежамли» деган маънони англатади. Бу билан шу нарса таъкидланадики, қийматнинг пасайишига сервис хизмати сифатини

ёмонлаштириш эвазига эмас, балки қатъий тежамкорлик режимини йўлга қўйиш орқали эришилади. Тежамкор клас меҳмонхоналар намунавий қурилиш характери, дизайн соддалиги, бино ичида ҳашаматли пардоз- андознинг йўқлиги билан ажралиб туради. Шаҳар чеккасидаги арзон ерларда жойлашган бу жойлашиш воситалари чекланган хизматлар хилларини таклиф этади ва шу йўл билан овқатланиш соҳасида йирик операцияларга маблағни тежаб қоладилар. Улар шунингдек маъмурий – бошқарув ва хизмат кўрсатувчи ходимларни яримига қисқартириб, асосий харажатлар статеяларидан бири бўлган иш ҳақи харажатларини ҳам кесиб ташлашлари мумкин. Тилга олинган тадбирлар уларга корхона рентабеллигига зарар етказмасдан яшаш учун тарифларни 20-50 % га қисқартириш имконини берди. Бу отелларда ўртача юкланиш коэффициенти 80 % дан ошади. Меҳмонхоналар ўртасида жиҳозланиши ва кўрсатаётган хизматлари хусусиятларига қараб, кенг профилдаги меҳмонхоналар ажралиб туради. Яъни улар апарт-отел (квартира типида), мотеллар, курорт меҳмонхоналари, клублар яшаш билан бирга ва бошқалар. «Мотель» атамаси 1935 йилда пайдо бўлди. АҚШ статистикасида мотел автомобилда саёҳат қилувчи туристларни қабул қилувчи муасаса сифатида талқин этилади. Бу муассасалар йил давомида ёки мавсумда меҳмонхона эксплуатация хизматлари (худи отелдагидек, лекин «люкс» категориядан пастроқ) ва техник хизматлар тўлиқ мажмуаси (гаражлар, автомобил сағланадиган майдон, ёқилғи қўйиш станцияси ва автомобилни таъмирлаш устахонаси)ни тақдим этади. Одатда улар шаҳардан ташқарида ташкил этилган бўлишади. Мижозларнинг тўхтаб ўтиши давомийлигига қараб мотеллар транзит ва охиргиларга бўлинади. Бирнчиси шоссе йўл ва бош магистраллар бўйлаб жойлашади. Иккинчиси эса дарё қирғоқлари, кўл ва сув дамбалар яқинида бўлади. Меҳмонхона корхоналари хизмат сифати ва хиллари, маиший қулайликлари даражасидан ташқари хусусий мулклиги шакли билан ҳам фарқланади. Бу

белгига кўра давлатники, муниципиал ва шахсий отелларга ажратилади. Кейинги категория бозорда туристик хизматларни мустаҳкам эгаллаб турибди. Париж, Лондон, Амстердам, Брюссель, Мадрид, Франкфурт – на Майн каби Европа туризм марказларида меҳмонхона типидаги жойлаштириш воситаларининг 50 % дан кўпроғи, Миланда эса 90 % унга тўғри келади. Муниципал отеллар салмоғи анча паст бўлиб, Франкфурт – на – Майнда 10 %, Брюссель ва Лондонда 40 % ни ташкил қилади. Меҳмонхона хўжалигида давлат сектори бир мунча суст ривожланган. Унинг улуши 20 % дан ошмайди. Брюссель, Лондон, Мадрид ва Миланда у умуман йўқ. АҚШда шахсий жойлаштириш воситалари билан бир қаторда, идора ва муассасаларга тегишли меҳмонхона корхоналари, шунингдек кондоминимум (таймшеринг) типида отеллар тарқалган. Мулкчиликка муносабат ўзгариши кондоминиум тизимида ўз аксини топган. Яъни бир неча шахс биргаликда битта мулкни эгаллайди. Бу ғарбда кенг тарқалган ва мамлакат туристик бозорига таймшер кўринишида кириб келган. Таймшер. (Timshare, инглизчадан таржима қилинса «Вақт қисми» деган маънони беради) - бу биргаликдаги эгалик, аниқроғи клубли жойлаштириш воситаларини улардан маълум вақт ичида фойдаланиш ҳуқуқи билан узоқ муддатга ижарага олишдир. Классик таймшер хусусиятлари шундан иборатки, дам олишнинг маълум даврига мулк эгаси эканлиги ҳақида сертификат мавжуд бўлади. Бир қатор мамлакатларда таймшер мерос қилиб берилиши, гаров воситаси, кредитни таъминлаш ва бошқа воситалар сифатида фойдаланиши мумкин. «Дам олишни эгаллаш» тизими биринчи марта Европада пайдо бўлган бўлиб, Шимолий Америка (АҚШ)да такомиллаштирилди. Классик кўчмас мулк ва отелларда жойлаштириш бўйича хизматлар сотув объекти бўлиб ўртага чиқди. Куротларда апартаментлар сотила бошлади. Йил давомида улардан фойдаланиш бир ёки бир неча ҳафта билан чекланган эди. Таймшер бозорининг ўзи эса анча кейин шаклланади ва 15 -20 йилдан буён – бу

ҳафталар билан алмашиниш имконияти пайдо бўлгандан бери амал қилиб келаяпти. Бугунги кунда таймшерда бизнеснинг махсус компаниялари – А – СИ-АЙ Resort Сопdminium International) ва Ай-Ай (Interval international) ва бошқалар орқали алмаштириш операцияларини ўтказиш ва аппартаментларни муддатга сотишдан ҳосил бўлаяпти. Уларнинг ёрдами билан қўшимча тўлов эвазига дам олиш шароитини яхшилаш, дидга мос апартамент топиш, таътилни ўтказиш муддати ва жойини танлаш мумкин.. Келажакда катта қулайлик яратишига умид қилинаётган таймшерни сотиб олиш олди-сотди моментида сезиларли пул харажатлари талаб қилинади. Албатта «Таътилга мулк» унинг эгасига 10 дан 30 минггача Америка долларига тушади. Бу албатта апартаментлар сифати, улар жойлашган жой, фойдаланиш муддатига боғлиқ. Таймшерни унинг юқори қиймати кўринишида сотиш ғоят назокатли иш ҳисобланади. Асосий ахборот мижозга шахсан маълум қилинади ва учинчи шахс орқали етказилиши мумкин эмас. Барча музокаралар ва эришилган битимлар қатъий конфиденциал характердадир. Бозорда таймшерларни ҳаражатлаштириш мақсадида компания мижозлар билан ишлашда синалган усулларини қўллайди, яъни индивидуал тақдимотдан фойдаланади. Булар нозик психологик ўйинлардир. Бунда фирмалар ходими эҳтиёт бўлиб таклиф қилинаётган товар афзалликларини намойиш қилади. Ортиқча хиралик қилмасдан харидорни ўзига ром этади, уни узил-кесил хулоса – олди-сотдига рози бўлишга олиб келади. «Дам олишни эгаллаш» тизими туристик бизнеснинг энг тез ўсаётган соҳаси ҳисобланади. Таймшер бизнеси характери ҳам ўзгармоқда. Янги соҳа бошланғич фаолияти асосан майда тадбиркорларни жалб этди. Аммо таймшер нуфузи ўса бошлаши билан унга йирик компаниялар ҳам интила бошлашади. Бугунги кунда таътилларга мулк «Бозори машҳур, энг аввало «Хилтон

Хоутелз Корпорейшн», «Марриот Интернешнл», «Дисней», «Ай-Ти-Ти Шератон», «Бар-рат», «Уимпей», «Холидей Инн Уорлдуаайд» каби Америка корпорациялари томонидан тақсимлаб олинган. Таймшер индустрияси географияси тўхтовсиз кенгайиб бормоқда. Кўпгина қабул қилувчи регионлар унинг билан мавсумий тебранишларни текислашни, давомий иқтисодий юксалиш ва инвестициялаш истиқболларини, яхшилашни боғламоқда, туристик бандлик, молиявий ва хўжалик бошқа секторларида ундан фойдаланаяпти. Бугун клуб курортлари тармоғи 89 мамлакатни қамраб олган, «Таътилга мулк» эгалари эса 191 давлатда фаолият кўрсатишади. Таймшер бизнеси АҚШда жуда кенг тарқалган бўлиб, биргина Колифорния штатида 80 тадан ортиқ клуб курортлари мавжуддир. Бу ерда дам олишнинг ўртача бир ҳафталик нархи 9 минг америка долларини ташкил қилади. Ҳар йили Колифорния штати хазинасига 300 млн. доллардан ортиқ дам олувчиларга кўрсатилган хизматлар учун турли хил тўловлар келиб тушади. АҚШ, Буюкбритания, Мексика, Кариб ҳавзаси, Австрия ва Канадада ўтказилаётган доимий социологик сўровлар натижалари кўпчилик таймшер эгалари ўз харидорларидан мамнун эканлигини кўрсатмоқда. 85 % сўралувчилар жамғарма дам олишидан қониқишади. 75 % сўралганларнинг яримидан кўпроғи қўшимча клуб ҳафталарини сотиб олишга хоҳиш билдиришган. Таймшер бизнеси қаерда унга қулай шароит яратилган бўлса, ўша ерда гуркираяпти ва энг аввало истеъмолчилар ҳуқуқий ҳимояси кафолатланган. Европада таймшерлар эгалари ҳуқуқлари Европарламент директиваларида, миллий қонунчиликларда, Англия қироличаси Елизавета II актлари ва бошқаларда мустаҳкамлаб қуйилган. Яқиндан буён Россияда таймшер бозори ҳуқуқий доирасини белгиловчи стандартга зарурат англаб етилди. Уни ишлаб чиқиш учун бир қатор компаниялар Россия компаниялари ассоциациясини туздилар. Улар клуб дам олиш бозорида (таймшер) ҳаракатланувчи компанилардир. Аммо вужудга келган вазиятни синдириш

ва яна потенциал харидорлар ишончини қозонмоқ учун таймшер фирмаларга йиллар керак бўлади. Ҳозиргача гап «Меҳмонхоналар» умумий номи остида жойлаштириш воситалари гуруҳлари ҳақида борганди. Унинг билан бир қаторда БТТ меҳмонхоналарга ўхшаш муассасалар гуруҳини ажратади. Улар отеллар сингари номер принципида ташкил этилган ва зарур хизматлар руйхатини тақдим этади. Булар пансионатлар, мебелли хоналар, туристик ётоқхоналар ва бошқалардир. Ихтисослашган муассасалар ҳам туристларга хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган. Улар номерларга эга эмас. Бу ерда бошпана бўлиб бинолар, коллектив ухлашхоналари ёки майдонлар хизмат қилади. Ихтисослаштирилган муассасалар тунаш учун жой беради. Аммо туристларни жойлаштириш улар учун бош вазифа эмас. Бу гуруҳга соғломлаштириш муассасалари (санаториялар, реаблитация марказлари, «Соғломлаштириш фирмалари» ва бошқ), дам олиш ва меҳнат қилиш, жамоат транспорти воситалари, ухлаш хоналари билан жиҳозланган (поезд, кема) воситалар, шунингдек конгрессмарказлар типидаги бинолар киради. Қайсисиким улар базасида симпозиумлар, конференциялар ва бошқа ихтисослашган тадбирлар ўтказилади ва уларнинг иштирокчиларини жойлаштириш амалга оширилади. Бошқа коллектив жойлаштириш воситалари. Ўзларига энг аввало дам олиш учун мўлжалланган турар жойлар мажмуаси (бунгало) уйлар ва бошқаларни қамраб олади. Улар ягона бошқарувда бўлиб, чекланган меҳмонхона хизматларини кўрсатади. Коллектив жойлаштиришнинг бошқа воситалари таркибига кемпинглар учун майдонлардаги объектлар кичик кемалар учун бухталар киради. Кепинглар – автотуристлар учун қуриқланадиган ва яхши жиҳозланган майдонлари бор лагерлардир. Улар энергия, таъминоти, канализация тизими билан жиҳозланган мажмуадир. Кемпингда автомобиллар турадиган алоҳида махсус жойлар ажратилган бўлиб, шунингдек автомобилларни

профилактик кўрикдан ўтказадиган, ювиш ва таъмирлаш устахонасига эга бўлади. Бундан ташқари кемпингда автотуристларга бир қатор ахборот, савдо, вақтни мазмунли ўтказиш хизматлари тақдим этилади. Уларнинг сифати ва ассортиментига қараб кемпингларга маълум категория – бирдан тўртгача юлдуз берилади. Юқори категорияли лагерлар автотуристлар учун теннис кортлари, бассейнлар, сауналар, сув аттракционларига эга бўладилар. Вақтни мазмунли ўтказиш марказлари ташкил қиладилар. Спорт ва кўнгил очиш объектларидан ташқари, уларда савдо ва овқатланиш корхоналари, кир ювиш, алоқа бўлимлари, прокат пунктлари бўлади. Булар кўпинча кўп профили кечаю-кундуз ишловчи меҳмонхоналар, турбазалар ва мотеллар таркибига киради. Туристик автофургонлар узунлиги одатда 6 метр, эни эса 2,20 метрдан ошмайди. Унинг оғирлиги 500 дан 1000 кг. гача келади. Тўғри, жуда катта ва оғирликка эга бўлган бошқа намуналари ҳам мавжуд. Шинамлиги жиҳатидан бу тураржойлар замонавий дала ҳовли-дачаларидан қолишмайди. Уларда ухлаш хонаси, ошхона, газ плитаси, совутгич ҳожатхона ва душ бор. Жойлаштириш воситаларининг дачалардан афзаллиги шундаки, уларда саёҳат қилиш мумкин. Улар эркин ҳаракатланишга имкон беради. Туристларни жадвалга қараб жамоат транспорти келишини кутишларига ҳожат қолдирмайди. Инфраструктура яхши ривожланган мамлакатларга ҳам бемалол боради. Туристлар лиқ тўла ва қиммат отеллардан жой қидирмайди, шунингдек йирик халқаро тадбирлар ўтказилаётганда (бутун жаҳон кўргазмаси, Олимпия уйинлари кабиларда) тураржой муаммосини ҳал этади. Жойлашиш воситаларининг кейинги бошқа коллектив гуруҳларини туристик ётоқхоналар, ёшлар меҳмонхоналари, мактаб ва талабалар ётоқхоналари, қариялар дам олиш уйлари ва шуларга ўхшаш ижтимоий аҳамиятга эга бинолар ташкил қилади. Туристларни жойлаштиришнинг индивидуал воситалари.

Индивидуал жойлашиш учун имкониятлар жуда кенг. Сайёҳ ўзининг шаҳардан ташқаридаги шахсий уйида тўхташи мумкин. Агентлик ёки хусусий шахсдан ижарага тўлиқ жиҳозланган (уй, хона, коттеж) тураржой олиши ёки танишбилиш ва қариндошларникига бепул жойлашиши мумкин. Ижарага бериладиган хона ва бинолар бошқа меҳмонхоннавозлик объектларига ўхшашлик классификациясига киради. Францияда мебелли квартираларга қўйиладиган талаблар тўлиқ руйхати ишлаб чиқилган ва тасдиқланган. Уларнинг майдони ҳажми, шифти баландлиги, кроватлар энлилиги (бешюлдузли категория)га қараб бир юлдуздан беш юлдузгача маълум категория берилади. Бунда шунингдек газ плитада конфоркалар сони, музлатгич (холодильник) сиғими, ҳисоб тизими, телефон борлиги, балкон ҳажми, лифт хизмати, автомобилни сақлаш майдончаси мавжудлиги ҳам ҳисобга олинади. Ҳордиқ олишдан ташқари мижоз хоҳишига қараб, айрим қўшимча хизматлар – хонани йиғиштириш чойшаб алмаштириш, овқатлантириш хизматлари кўрсатилади. Жаҳон меҳмонхона базаларининг ҳозирги даврдаги ҳолати. БТТнинг маълумотлари бўйича. Жаҳонда 30 млн. га яқин турли хил меҳмонхона ўринлари мавжуддир. 1980 йилдан 2007 йилгача уларнинг сони 90 % га ўсди. Жаҳоннинг туристик минтақалари бўйича меҳмонхоналар фондининг тақсимланиши халқаро туризм таркиби миқёслари билан мос келади. Кейинги ўн йилликда минтақалар бўйича меҳмонхоналар тараққиёти бир текисда кечмайди. Бутун жаҳон миқёсида меҳмонхоналар ўринлари йиллик ўртача ўсиши суръатлари 1980 йилдан 2007 йилгача 3% ни ташкил этди. Умумжаҳон суръатларига яқинроқ равишда меҳмонхона базаси Европа ва Шимолий Америкада кенгайди. Ўша йилларда меҳмонхона фонди Шарқий, Жанубий-Шарқий Осиё ва Океанияда йилига ўртача 14 % га кўпайди. Ҳозирги кунда жаҳоннинг 44 мамлакати ҳар бирида 100 мингдан ошадиган ўринли меҳмонхона фондига эга. Улар қаторига АҚШ, Италия, Германия, Франция, Испания ва бошқаларни киритиш мумкин. Анъанавий туристик

мамлакатларда ўртача ҳажмдаги отеллар яқингинада бозорга чиққан ва ўзи тўғрисида янги туристик йўналишни намоён этган мамлакатларга қараганда анча кам. Бу аввалги йиллардагидек йирик бўлмаган қурилишлар, эски туристик марказларда мижозларни қабул қилишда яратилган моддий базанинг улардаги унча катта бўлмаган отеллардаги улуши юқорилиги билан изоҳланади. Жойлаштириш объектларининг қандайдир ўринлар билан ифодаланган сиғимига қарамай, БТТнинг жойлаштириш секторини баҳолаш учун бошқа кўрсаткичлардан фойдаланилади: отеллар сони ва улардаги номерлар, даромад ҳажми, ходимлар сони кабилар. Жаҳон меҳмонхона индустрияси даромадлари унинг 70 % дан зиёдроғи Европага ва Америкага тўғри келади. Ана шулар отеллар сони бўйича ҳам етакчилик қилишаяпти. Аммо бу кўрсаткич бўйича улар ўртасида фарқ катта. Европада жаҳондаги жамики отеллар умумий сонининг 55 % ва Америкада эса 22 % руйхатга олинган. Осиё-Тинч океани минтақаси отеллар сони бўйича камтарона ўринни эгаллайди (14 % дан юқорироқ). Ҳозирги кунда жаҳон меҳмонхона индустрияси 15 млн. кишини иш жойи билан таъминлайди. Ходимларнинг чорак қисми Осиё-Тинч океани минтақасидаги шунга ўхшаш отеллар ва муассасаларда банд бўлди. Европа улуши 24 % дан ошмади. Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларида туристларни жойлаштириш бозори алоҳида эътиборга молик. Уларда халқаро туристик алмашиш ва жалб этиш имкони даражасида меҳмонхоналар базаси кенгайтирилмоқда. Агар улар ўз сиғими жиҳатидан ЕИдаги мамлакатларнинг шунга ўхшаш базалари билан тенглаша олмасада, ўсиш суръатлари бўйича улардан ўзаяпти. 4. Туристик хизматлар тизимида овқатланиш сектори Туристнинг овқатга бўлган эҳтиёжини умумий овқатланиш корхоналари қондиради. Улар хилма-хил шакллари билан фарқ қилади. Туристик овқатланиш индустриясига ресторанлар, кафелар, барлар, ошхоналар,

тамадихоналар ва бошқалар киради. Туристларнинг булар сингари жойлаштириш воситалари билан биргаликдаги овқатланиш корхоналари хизмат сифати ва маданияти, ошхонаси ва таклиф этадиган таомлари, ўринлар сони, иш режими, мижозларга хизмат кўрсатиш шакллари билан таснифланади. Дунё бўйича овқатланиш корхоналарининг ягона таснифлари мавжуд эмас. Лекин, шунга қарамасдан ҳам, кўп мамлакатларда оммавий тарқалган маълум бир кўринишдаги (типдаги) овқатланиш корхоналари ажратилиб кўрсатилади. Улардан асосийларини кўриб чиқамиз. Ресторан – ҳаммабоп (учун қулай) овқатланиш корхонаси бўлиб, жуда кўп ассортиментли таомлар билан, газаклари билан, ҳар хил пишириқлари ва спиртли-спиртсиз ичимликларлари билан ажралиб туради. Ресторанларда яна индивидуал буюртмалар асосида ҳам жуда кўп салат ва таомлар тайёрлаши билан бирга еворпача ҳамда миллий овқатлар ҳам тортиқ қилинади. Хизматлар кўрсатиладиган меҳмонларнинг сони бўйича ресторанлар кичкина (10-15 кишигача) ва катта (500 киши ва ундан ортиқ) ресторанларга бўлинади. Миллий ошхонага эга бўлган ресторанлар ҳам мавжуд. Дунёда италянча, хитойча, грекча, туркча, инглизча, америкача, ҳиндча, французча, немисча каби ресторанлар жуда машҳур. Уларнинг айримлари нархларининг жуда арзонлиги билан ажралиб турса, айримлари эса қимматлилиги билан ажралиб туради. Одатда сайёҳлар қайси мамлакатда бўлсалар, ўша мамлакатнинг ошхонаси билан танишишга қизиқадилар. Кўп ҳолларда шулар ўзлари шаҳарларнинг қизиқарли миллий ҳамда арзон ресторанлари ҳақида маълумот бериб ўтишадилар. Миллий ресторанлар билан таништириш нуқтаи назардан ҳам саёҳатлар ташкил этилади. Масалан, Баварияда сайёҳларни Бавария (Германия) ошхонаси билан, яъни машҳур оқ сосискалар ҳамда баварча пиво билан меҳмон қилишади. Мюнхенда эса сайёҳларни албатта «Хофбрайхаус»га, яъни энг катта пиво залига олиб боришади. Австрияда

дунёда энг машҳур бўлган венча шницелларни (катлет тури) тамадди қилишга олиб боришади ва албатта Италияда эса ҳеч қайси тушлиги пастасиз (макаронли таом) ўтмайди. АҚШ да ва барча кўпгина мамлакатларда афғонча, колумбча, ҳиндча, чехча каби ресторанлар ишлаб келмоқда. Охирги пайтларда вегетерианларга хос ошхоналар ҳам пайдо бўла бошлаяпди, ёки яҳудийлар учун махсус тайёрланадиган таомлар ресторанлар ҳам фаолият кўрсатиб келмоқда. Юқоридагилардан ташқари ресторанлар ихтисослашуви бўйича ҳам ажратилади. Масалан, фақатгина балиқ ёки гўштли таомлар таклиф қиладиган ресторанлар. Ресторанлар фақатгина битта таомни ишлаб чиқаришга ихтисослашиши ҳам мумкин. Айтайлик, пицца тайёрлаш. Америкаликлар ресторанларни иккита категорияларга классификация қиладилар: Улик сервисли – бу ресторанлар кенг танловли таомлар, юқори даражадаги ошхоналари билан ажралиб туради. Бундай ресторанлар расмий ва норасмий бўлиши мумкин. Уларни нархлари, менюси бўйича классификация қилиш мумкин. Бу ресторанларда асосан французча ва италянча кулинария анъаналарини қўллайдилар. Ихтисослашган – бунга, бирон-бир бир типда, масалан, тез, оммавий, кундалик хизмат кўрсатиш ёки миллий таомлар тайёрлашга ихтисослашган ресторанлар киради. Битта ресторан, ҳам тўлиқ хизмат кўрсатувчи, ҳам ихтисослашган бўлиши мумкин. Ресторанлар қуйидагиларга бўлинади: - тез хизмат кўрсатувчи, булар битта асосий таомни тайёрлашга ихтисослашган бўлади: (гамбургерлар, пицца, денгиз маҳсулотлари, товуқ, қуймоқлар, сэндвичлар, Мексика таомлари). - Оилавий ресторанлар – булар эски кофеен принципига мослаштириб ташкиллаштирилган.

- Миллий ошхона ресторанлари – буларни этник ошхоналар деб ҳам аташади. Бундай этник (ёки этнографик) овқатланиш корхоналари сайёҳлар томонидан катта қизиқиш билан фойдаланилади. - Тематик ресторанлар – бу бирон-бир темани, масалан мусиқа эшитиш: футбол томоша қилиш имкониятини ишлаб чиадилар. Бу ресторанлар чегараланган ассортиментдаги таомларни таклиф қиладилар. Уларнинг асосий мақсади – муҳит яратиш. Тематик овқатланиш корхоналари пайдо бўлмоқда. Масалан, Исроилдаги Телль-Авив ва Иерусалим ёки Улик денгизигача бўлган йўл кесишувида «кафе» жойлашган. Бу кафе Элвис Преслининг ҳаёти ва ижодига бағишланган. Бу эса сайёҳларнинг катта эътиборини қозониб келмоқда. Туристлар ўртасида ресторанларга талаб жуда катта улар иккита катта гуруҳга бўлинади: классик ва тез хизмат кўрсатиш соҳаси. Машҳур классик ресторанлар мисоли санъат асаридек кўзга ташланади. У ноёб, ҳайратомуз, шерик билан узоқ суҳбат қуришга жуда ҳам қулай. Ички безак ва жиҳозлари билан хўрандаларга завқ-шавқ бағишлайди. Аммо уларнинг нархи ҳаддан ташқари жуда қиммат. Биринчи класс ресторанларининг муҳим белгиси индивидуалликка интилиш ҳисобланади. Уларнинг бетакрор қиёфаси ички шинамлик ва лаззатли таомлари билан тўлдирилади. «Лейнсборо» отелининг ана шундай вегетариан ресторани Лондонда Букингмен саройи рўпарасида ноклассик қароргоҳда жойлашган. Ранг-баранг ва нафис таомномага гулсафсар ва лимонли ялпиздан арман ликёригача қўшилган хушбўй ва лаззатли суплар киритилган. Умумий овқатланиш корхоналарининг бошқа гуруҳларини тез хизмат кўрсатувчи ресторанлар ташкил қилади. Улар кенг расм бўлаяпти. Меню (таомнома) – ресторанларда алоҳида расмийлаштирилган папкада таклиф қилинади. Менюнинг бир нечта асосий турлари шаклланган. «Аля карт» - бу шундай меню турики, унда келтирилган ҳар бир таом, унинг нархи ёзилади. Бундай кўринишдаги меню французча сервисга эга

бўлган нисбатан қимматроқ ресторанларда қўлланилади. Ўз навбатида бу ресторанлар ҳам нархлари қиммат бўлган меҳмонхоналар билан ҳамкорлик қилади. «Табльдот» - бу ягона, умумий комплекс нархда кўрсатиладиган меню туридир. Бунда киритилган бир неча хил коплекс ҳолдаги таомларни танлаш имконияти ҳам бўлади. Лекин унда киритилган таомларни ўзгартиришнинг иложи йўқ. Охирги йилларда ҳар хил кўринишдаги таомлар ва нархлар даражаси берилган аралаш турдаги менюлар қўлланилаяпди. Оммавийлашган хизматлардан бири бу, «швед столи» дир. Бунинг асосий моҳияти шуки, унда умумий столда жуда кўп турдаги газаклар ва таомлар қуйилиб, ҳар бир меҳмон ўзига-ўзи хизмат қилади. Бу кўринишдаги хизматлар нонушта ҳамда кечки овқатларда уюштирилади. Кафетерий – бу шундай корхонаки, унда бериладиган ичимликлар ассортиментига бир неча хилдаги кофе ҳамда у билан бирга қўйиладиган ром, ликёр, коньяк аби спиртли ичимликлар албатта иштирок этади. Бунда асосан «Аля карт» кўринишидаги сервислар хизмати амалга оширилади. Кафетерийда яна чекланмаган ассортиментда иссиқ-совуқ ичимлклар, ҳар хил пишириқлар ҳам тайёрланади ва сотилади. Менюда иссиқ ичимликлар (кофе, чой, иссиқ шоколад), совуқ ичимликлар (кофе глясе, сутли коктейллар), кулинария маҳсулотлари ва иссиқ таомлар ҳам киритилади. Менюда булар билан бирга албатта кўп вариантли минерал сувлар, соклар ва мевалар ҳам киритилади. Кафетерийда хизматлар официантлар томонидан амалга оширилади. Кафелар қуйидагича фарқланади: Кондитерлик кафеси – фақат кофе билан эмас, балки кондитерлик маҳсулотлари (15 хилгача) хизмати кўрсатиладиган корхонадир. Бунда келадиган мижозларга, яъни газета ва журналлар ҳам берилади. Мисол қилиб, дунёга машҳур Париж кафесини келтириш мумкин. Бу кафеда иссиқ овқатлар тайёрланади. Австрия, Германия каби мамлакатларда иссиқ овқат

(масалан, амлет) фақатгина ота-оналар илтимосига биноан ёш болаларга тайёрланиши мумкин. Кафе-музқаймоқ – менюсида жуда кўп ассортиментли музқаймоқлар иссиқ ичимликлар, мевали соклар, минерал сувлар, спиртли ичимликлар қуйиладиган кафелардир. Тамаддихона – бу асосан, маҳсулотни шахсий ишлаб чиқариш орқали тайёрлайдиган ва сотадиган овқатланиш корхонаси ҳисобланади. Тамаддихоналар одатда биринчи классли меҳмонхоналарда, баъзан курортларда, корхоналарда, ўқув юртларда ташкил этилади. У ерда «комплексли меню» ҳам таклиф этилиши мумкин. Шунингдек, кўп ҳолларда циклик меню ҳам ишлатилади, шу билан бирга тўлиқ рационга кирувчи: нонушта, тушлик, кечки овқат, «газаклар», «швед столи» принципи асосида таклиф этилади, асосий таомни эса тарқатиш пайтида танлаш мумкин. Пиццерия – бу, пицца тайёрлаш учун ихтисослаштирилган ва уни истеъмол қилиш учун сотадиган корхона ҳисобланади. Италянча пицца сотадиган пеццериялар дунё бўйича жуда кенг тарқалган. Улар сайёҳларга унча қиммат бўлмаган овқатланиш жойларида очила бошланди ва бутун дунёни қамраб олди. Пиццерия ресторан принципида ташкиллаштирилиши мумкин, яъни официантнинг хизмат кўрсатиши ва таомни индивидуал тайёрлаш билан ёки ўзига-ўзи хизмат кўрсатиш шакли билан фарқланади. Ассортимент ўз ичига бир неча хил пиццани, маъданли сувни, сокларни ва винони олади. Буфетнинг асосий мўлжалланганлиги – бу мижозларга тез хизмат кўрсатиш ва уларга яхна газаклар, бутербродлар, иссиқ ва совутилган ичимликлар, нон ва кондитер маҳсулотлари таклиф этишдир. Буфетларда шунингдек, тайёрланиши қийин бўлмаган таомлар (катлет, сосискалар) ҳам сотилади. Бундай буфетлар меҳмонхоналарда, тезюрар трассалардаги ёқилғи қуйиш шахобчалари станцияларида ташкиллаштирилиши мумкин.

Кофе растаси ёки кофейня – бу, асосан кофе тайёрлашга ихтисослаштирилган, чекланмаган ассортиментли, овқатланиш корхоналаридир. Кофейнянинг ассортиментига кофенинг кўплаб турлари, чой, шунингдек, пишириқлар ва кондитер маҳсулотлари киради. Спиртли ичимликлар ҳам бу ассортиментга киритилиши мумкин. Пишириқлар ва кондитер маҳсулотлари жойида тайёрланиши мумкин ёки етказиб берувчига буюртма берилиши мумкин. Баъзан эса бутерброд ва сэндвичларга ўхшаган, унча қийин бўлмаган таомлар ҳам тайёрланиши мумкин. Барлар. Улар бутун дунёда мавжуд. Бу катта ассортиментдаги аралашган ичимликларни сотиш учун мўлжалланган ва шунга ихтисослашган, тез хизмат кўрсатиш корхонасидир. Барда кондитер маҳсулотлари, баъзан эса ҳатто газаклар ва иссиқ таомлар ҳам сотилиши мумкин. Барнинг асосий мўлжалланганлиги – меҳмонларга шинам жойларда дам олиш, мусиқа эшитиш ёки спорт ўйинларини томоша қилиш имкониятини яратиш ҳисобланади. Барлар шаҳар марказларида ҳам, соҳил буйларида ҳам (агар гап курортлар ҳақида кетса) жойлашиши мумкин. Барлар ассортиментига қараб: Пиво барлари, шунингдек, коктейл-холлар ва коктейл барларга бўлинади. Улар бир-биридан ўзининг ўлчамлари ва асбоб ускуналарининг турли-туманлиги билан ажралиб туради. Маълумки, сайёҳлар барларга ташриф буюришни хуш кўрадилар. Бир қатор мамлакатларда, масалан Англияда барларга ташриф буюриш тур дастурига киритилиши мумкин. Тез хизмат кўрсатиш корхоналари дунёда бора-бора оммавийлашиб бормоқда. Сайёҳлар уларга индивидуал ҳолатда ҳам, шунингдек ташкиллаштирилган гуруҳ саёҳатларидаги гуруҳлар таркибида ҳам ташриф буюришлари мумкин. Ассортимент одатда бир нечта таомлар билан чегараланади. Уларга: совуқ овқатлар, иссиқ овқатлар, бутербродлар, ичимликлар, музқаймоқлар ва шу кабилар киради. Кўпчиликка танилиб улгирган “Fast Food”, “Me Donald`s”, “Burger Kiн” лар гамбургерлар тайёрлашга ихтисослашган; “Pizza Hut” пицца тайёрлашга ихтисослаштирилган.

Францияда «Fnac» номли тамаддихонанинг асосий ассортиментига сабзоватли салатлар, десертлар, (мевали ва кондитер) ва чегараланган ассортиментдаги асосий таомлар (гўшт ва балиқдан тайёрланган таомлар) киради. Германиянинг “Nordsee” тамадихонасида балиқли таомлар ва денгиз маҳсулотларидан тайёрланган таомлар, сабзоватли салатлар ва соклар ассортиментдан жой эгаллашган. Кейтеринг. Р.А. Браймернинг «Меҳмондорчилик индустриясининг асосий бошқарувлари» номли китобида берилишича, кейтеринг – бу, кўп ҳолларда ташқарида қилинадиган овқатланиш корхоналари хизматларидир. Ғарбий Европа мамлакатларида кейтеринг комплекс хизматлар мажмуйини қамраб олади. Кейтеринг, бино ичидаги кейтеринг, очиқ ҳаводаги кейтеринг, индивидуал ҳолатдаги кейтеринг кабилар билан фарқланади. Совуқ ичимликлар сотишни, спорт ареналарида бутербродлар сотишни, автоматлардан сигаретлар, газланган ичимликлар, сокларни сотишни кейтерингга киритиш мумкин. Халқаро туристик овқатланиш амалиёти турган гап одатда жойлаштириш билан чамбарчас боғлиқ. Унинг қийматига яшаш билан бир қаторда меҳмонхона тарифлари ҳам киритилган. Сайёҳ бир маҳал, икки маҳал, уч маҳал овқатланиш билан номер танлаши мумкин. Мувофиқ равишда америка режаси (American Plan, AP), модификациялашган Америка режаси (Modified American Plan, MAP), ва қитъа режаси (Continental Plan) фарқланади, яна «Тўшак ва нонушта» (Bed and Brenкfast) тилга олинади. Кўпчилик отеллар Европа режаси бўйича ишлайди (European Plan, EP). У ўзида овқатланишни ҳисобга олинмаган жойлаштириш қиймати асосида меҳмонхона тарифини намоён этади. Сайёҳлар мустақил равишда умумий овқатланиш корхоналарини, ошхона ва буютрма таомларни танлашади. Хизмат кўрсатиш шаклларида ҳам фарқлар бор. «Аля карт» тизими ресторан таклиф этадиган таомномани мижоз томонидан эркин танлашини мўлжаллайди. «Табль дот» - ҳамма мижозлар учун ягона, таомни танлаш ҳуқуқини беришмайди, «Швед дастурхони» - умумий дастурхонга қўйилган

таомларни эркин танлаш ва ўзига-ўзи хизмат кўрсатишга асосланган. Хизмат кўрсатишнинг бу шакли овқатни дидга қараб, хоҳлаганича танлаш имконини беради. Туристлар овқат ва ичимлик билан фақат келган жойидагина эмас, балки ҳаво, сув, темирйўл транспортлари, автобусларда сафар чоғида ҳам таъминланади. АҚШда 40 % га яқин кема компаниялари умумий овқатланиш корхоналарини жалб этган ёки улар билан биргаликда теплоход бортида овқатланишни ташкил қилиш учун ихтисослашган таркиблар яратган. Бундай корхоналар, ҳамкорлигига «Чандрис» ва «Апполо Шип Чандлерс» компаниялари «Селебрити Крузез» компанияси теплоходида йўловчиларга хизмат кўрсатиш учун таъсис «Сенчера Круиз Савайсез» компаниясини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Биринчи йил якунларига кўра унинг иши «Селебрити Крузез» нинг бортидаги энг яхши овқатланиш тизими мукофатига сазовар бўлди. У сервис хизматини шундай даражага кўтардики, бу ютуқ ҳозиргача кемаларда етиб бўлмайдиган даражадаги иш ҳисобланиб келмоқда. Овқатланиш корхонаси мижозларни нормал ҳаёти учун нафақат зарур калорияли таомлар билан таъминлайди, балки кўнгил очиш ва ёрқин унитилмас таассуротлар олиш имконини ҳам беради. Кўпчилик сайёҳатчилар турли мамлакатлар миллий таомлари билан танишиш мақсадида махсус гострономик ва ичимлик сафарларига отланадилар. Бундай сафарлар чоғида улар маҳаллий урф-одатлар билан танишишади. Кўп ҳолларда фольклор байрамлари иштирокчисига айланадилар. Германия ва Чехияда бўлганда, масалан, пиво муассасаларига кирилмасдан қолмайди. Испанияда бўлишни эса «пассов а тапео» сиз, яъни барлар бўйлаб сайр вино ва пивога қўшиб бериладиган газакларни татиб кўришни тасаввур қилиб бўлмайди. Туристларда этнографик ресторанлар ва кафелар катта қизиқиш уйғотади. Улардаги миллий ички жозиба, орасталик, официантлар кийими, оркестр репертуари, таклиф қилинадиган таомлар ва ичимликлар ҳеч кимни

бефарқ қолдирмайди. Миллийликдан ташқари, овқатланиш корхоналари бошқа ҳар хил кўринишда бўлиши ҳам мумкин: банк ўзига хос хизматларидан тортиб, шамол тегирмонларигача. Танлаш марказий мавзуси залларни жиҳозланиши, мижозларга хизмат кўрсатиш маркетинг тадқиқотлари ва санъат уйғунлигини қамраб олади. Бозор вазиятини билиш ва рақобат шароити мавзу истиқболларини бегилаш имконини беради. Бунда ресторанларнинг тажрибали менежерлари кўпинча ўз функцияларига таянадилар. 5 Сайр-тамошо сектори Сайр - тамошо – бу нафақат завқ-шавқлик ва ҳузур-баҳшлик, балки йилдан- йилга ўсиб бораётган миллиард-миллиардли жаҳон обороти индустрияси ҳамдир. Сайр – тамошо сектори туризмнинг бош мотивлари сирасига киради. Усиз бирон бир туристик сафар амалга ошмайди. Одамлар янги унтилмас таасуротлар, ижобий ҳис-туйғулар, ўткир сезгилар билан йўлга отланадилар. Кишининг бу ва бошқа эҳтиёжларини қондириш учун сайртамошо воситалари яратилади ва кўнгил хушлик тадбирлари ўтказилади. Кўпинча сайр - тамошо экскурсия дастурлари билан чегараланади. Музейларга борилади, тарихий ёдгорликлар ва табиатнинг диққатга сазовар жойларига тамошо қилинади. Шаҳар ва турар жойлар бўйлаб экскурсиялар уюштирилади. Улар бошқа – бошқа билимни бойитувчи ёки кўнгил очар тадбирлар (масалан, магазинлар ёки ўйин муассасаларига бориш)ни ўз ичига олиши ҳам мумкин. Курортлар ва яхши отелларда туристларни сайр- тамошога жалб этиш учун махсус аниматор ходимлар ёлланади. Жаҳонга машҳур «Ўрта ер денгиз клуби» дунёнинг ҳамма бурчакларидан 105 туристик қишлоқларни ўз ичига олган ва жаҳондаги энг катта икки ҳашаматли елканли кемага эга. Меҳмонларнинг бўш вақтини мазмунли ўтишни ташкил этиш учун бир неча инструкторлар мактаби бор. «Меҳрибон ташкилотчилар» ёки қисқача ЖИО дейилувчилар маълумотли, ҳаётий

фалсафаси шаклланган ва бегона индивидуалликни ҳурмат қиладиган дунёқараши кенг кишилардан танлаб олишади. Бу ёш йигит ва қизлар бир неча хорижий тилларда эркин сўзлашиша олади, мусиқий ва рақс тушиш қобилиятига эгадирлар. «Ўрта ер денгизи клуби» 67 миллатга мансуб бўлиб 25 минг киши байрам муҳитини яратишади. Дам олувчилар ва ходимлар ўртасидаги мустаҳкам ҳамкорлик клубнинг ўзига хос ажралиб турувчи хусусиятларидир. Бу тизим таътил жуда мароқли ва кўнгилли ўтади. Сервиснинг ягона концепцияси шарофати туфайли байналминаллашувга асосланган клуб яхши натижаларни қўлга киритмоқда. Ҳар йили у 2 млн. дан зиёд сайёҳларни қабул қилади. Хизмат пакетларини сотиш ҳажми 1,6 млрд. америка долларига баҳоланади. Сайр – тамошо секторида тематик парклар алоҳида ўрин тутади. Кейинги вақтларда улар жуда катта миқдордаги тарихий, маданий ёдгорликлари билан анъанавий туристик манзилларга жиддий рақобатчи бўлишаяпти. Тематик парклар ғояси Европада туғилди ва ҳузур – ҳаловат парклари кўринищида амалга оширилди. XIX аср охирларида кўплаб Европа мамлакатлари пойтахтлари – Копенгагенда Сади Тиволи, Венада Парк Пратерда ва бошқа жойларда фаолият кўрсатди. Ҳозирги замон тематик парклар модели ҳам аслида унинг яратувчиси америкалик рассом ва проюдессер, кинорежиссёр – мультипликатор Уолт Дисней деб ҳисоблансада, у биринчи бор Европада пайдо бўлди. Аниқланган маълумотларга қараганда, «Диснейленд» очилишидан уч йил аввал 1953 йилда «Де Эфтелинг» корпорацияси Нидерландиянинг Жануби – ғарбида Европа эртаклари мотивлари асосида парк барпо этган. Аммо кўҳна қитъада тематик парклар камтарона кўламда секин ривожланди. У чинакам равишда АҚШда гуркираб ривожланди ва сўнгра бутун дунё бўйлаб ёйилди. АҚШда биринчи, тематик парклар 1950- йиллар ўрталарида, анъанавий дам олиш тушкинликка юз тута бошлаганда пайдо бўлди.

Америкаликлар ўртасида машҳур бўлган бу дам олиш ва кўнгил хушлик объектлари инқирозига бир қатор шароитлар сабаб бўлди. Уларни каттароқ ва замонавий тематик парклар типидаги «Диснейленд» ёки «Сикс Флэгс» кабилар туристик бозордан сиқиб чиқара бошлади. Уларнинг сўниши кўп жиҳатдан ўйланмаган нарх сиёсати маҳсули бўлди. Мижозларни жалб этиш учун жуда паст баҳо белгиланарди. Аммо ҳар бир аттракцион ва тамошоларга алоҳида билет олиш талаб этиларди. Бу дам олувчиларга ноқулайликлар туғдирар, энг ёмони улар ўзларини алданган ҳис этиб чиқиб кетишарди. Кўнгилочар объектларда ўтказилган нарх сиёсати бошқа салбий оқибатларга ҳам олиб келди. Яъни ҳудуд қўриқланмасди, парклар аста-секин безори-бекорчилар тўпланадиган жойга айланиб, бу ташриф буюрувчиларни чўчитиб қўйганди. Парк хўжалиги нуфузининг тушиши амерекаликларни томошага қизиқишлари йўқолганини билдирмайди. Кўнгилхушликка эҳтиёж аввалгидек мавжуд эди. Аммо бироз тубдан ўзгарди ва дам олишни ташкил этишнинг эски тизими доирасида амалга оширилиши мумкин эмасди. Болалар ва ўсмирларга мўлжалланган арзон аттракционлар, майда савдо ва арзон овқатланишанъанавий сайр - томоша паркларининг ташриф буюрувчиларга таклиф этган хизматлари бор-йўқ руйхати мана шулар эди. Вақт ўтиши билан дам олишнинг мутлақа бошқа принципиал йўналиши (концепция)си расмийлаштирилди ва тематик парклар ҳаётига татбиқ этилди. Янгича ёндошув моҳияти унинг номидан ҳам кўриниб турибди. Диққат тортар мавзу у хоҳ «Қўрқинчли мамлакат»га сайр бўлсин, ҳоҳ денгиз сирлари қаърига саёҳат бўлсин, парк ишлари асосини ташкил этади. Булар аттракцион томошаларда ривожланаяпти, паркда барча ёрдамчи хизматлар уларга буйсундирилган. Ташкил этувчилар, биринчи навбатда У.Дисней фикрича, тематик парк-бу оилавий дам олиш ва сайр-тамошо маркази бўлиб, кўп жиҳатдан теманинг ўзини танлашни белгилайди. Турли ёшдаги одамларни бирлаштириш ва биринчи навбатда катта ёшдаги жалб

этиш учун у нафақат кўнгилхушлик маскани, балки билимни бойитишга қаратилган ахборот – маълумот бериш маркази ҳам бўлиши керак. Парк бўйлаб экскурсия чоғида ташриф буюрувчилар эътиборига ҳавола этиладиган умумий ахборотлардан бу сайр - тамошо индустрияси муассаса тўлиқ ўқиш жараёнини ташкил этишга ўтди. Тематик парк маълумотни оширишга йирик мақсадли маблағ ажратилади. Ҳузурида ихтисослашган мактаблар очади, ўқитиш дастурлари тузади, машғулот ўтишга ўқитувчилар таклиф қилади, китоблар чиқаради. Маълумотни ошириш уфқлари кенгаяди. Тематик паркнинг бир қисми кичик ёшдаги болаларга мўлжалланган, бошқаси эса катта ёшдаги болалар ва катталарга мўлжалланган. Шунингдек катталар учун қисқа муддатли семинарлар ташкил этилади. Дастур мавзулари ғоят хилма-хил. Мисол учун, «Дисней Уорлд» тематик парки буталарга шакл бериш курсидан таортиб, менежмент назарияси ва амалиёти бўйича семинарлар ўтказишгача таклиф қилади. Маданий оқартув ва билим бериш сиёсати тематик паркларга ўз меваларини берди. Бугунги кунда уларнинг ташриф буюрувчиларини болалар эмас балки, катталар ташкил қилаяпти. «Евро Диснейленд» да меҳмонлар умумий сонининг 80 % ларга тўғри келади. Оригинал концепциядан ташқари, тематик паркларнинг анъанавий сайртамошо парклари олдида бир қатор бошқа афзалликларга ҳам эгалиги уларни кенг танилишини таъминлайди. Одатдаги дам олиш ва сайр-томоша марказларидан фарқли равишда тематик парклар шаҳар ташқарисида жойлаштирилишади. Улар даромадли фаолият кўрсатишлари учун 20 млн. потенциал ташриф бюрувчилар учун икки соатлик масофада ёки йирик туристик марказдан бир соатлик йўлда ва 5-6 млн. аҳоли яшовчи манзилгоҳдан икки соатлик йўлда жойлашиши маъқуллиги ҳисоблаб чиқилган. Кўпчилик тематик парклар қир-адир, ям-яшил майдонларда барпо этилган. Бу жойларда ер шаҳардагидан анча арзон. Шунинг учун ҳам кўпчилик тематик парклар катта майдонларни эгаллайди. «Дисней Уорлд» учун 12

минг гектар ер ажратилган. 2 минг гектарлик Европа «Диснейленд» атрофида беш станция билан темирйўл қурилган. Бундан ташқари, шаҳардан нарида парк яратувчилар ўзлари ўйлаган ғояларини амалга ошириш учун кенг эркинликка эгадирлар. Тематик паркларнинг муҳим сирлари орасида айниқса юқори технологияни алоҳида ажартиб кўрсатиш зарур. «Диснейленд» ва «Дисней Уорлд» техник жиҳозланган аттракционларнинг пионерлари ҳисобланишади. Хусусан, улар биринчи бўлишиб ёруғлик, товуш ва мулътиплиацион самара берувчи компьютер тизимига ўтишда, бу туфайли ташриф буюрувчилар ўткир ҳиссиёт сезишади, янада ёрқинроқ таасурот олишади. Бугун «Диснейленд» паркка ташриф буюрувчиларга космик саёҳатни таклиф қилмоқда. Бу аттракционда махсус комьпютер аудиокузатувли кресло жиҳозланган, унда ўтирган киши ҳақиқий космосда бўлгандек ҳиссиётни бошидан кечиради. Йиллар ўтиши билан тематик паркларга қизиқиш сўнмаслиги учун вақтивақти билан аттракционларни янгилаб туриш талаб этилади. Йил бўйи туну - кун ишлайдиган паркларда одатда улардан фойдаланиш муддати уч- тўрт йилни ташкил қилади. Сўнгра улар янада такомиллаштирилган сайр- томоша воситалари билан алмаштирилади. Мавсумий парклар молиявий жиҳатдан бироз чекланган. Аттракционлар турини мунтазам ўзгартириб туришади ва янги тематик тамошолар ташкил қилади. Тематик парклар даромадлари билетлар, (барча тушумларнинг асосий статиясининг 70 % гача), овқатланиш, сувенир маҳсулотлар ва ўйинчоқлар сотишдан ҳосил бўлади. Паркларда катта миқдорда сувинерлар сотилади ва улар албатта парк рамзлари бўлади. Тематик паркларни бозорга дош бериши ва улгуриши шуниндек уни ташкил этишнинг ҳар томонлама хилма-хил лойиҳалари ишлаб чиқилиши туфайли ҳамдир. Таклиф қилинадиган хизматларнинг соддалиги, туристларни қониқтириши, маркетинг, менежерлик изланишларнинг изчиллиги, аъло даражада хизмат кўрсатиш, саранжом – саришталик, малакали ходимларга

эътибор – буларнинг ҳаммаси мижозларни кўпроқ жалб этишга ёрдам бермоқда. Навбатдаги тематик паркни жойлаштириш учун Европанинг танланиши бежиз эмас. Потенциал мижозлар бозори жуда кенг -350 млн. киши АҚШ аҳолисидан салкам 1,2 марта кўп. Қисқа саёҳатларга талаб катталиги, ҳудудга келувчи сайёҳлар кўплиги, европаликлар ўртасида тематик паркларнинг машҳурлиги – буларнинг ҳаммаси кўҳна қитъада сайр – томоша бизнесига катта уфқлар очади. Европа «Диснейленд»ини жойлаштиришга Франциядан ташқари, Испания ва Буюкбритания ҳам даъвогарлик қилади. Бошқа икки мамлакатга қараганда Буюкбританияни қитъадан географик ажралгани, айтиб бўлмас иқлим шароити омадини чоптирмади. Испания қулай иқлими йил давомида қуёшли кунларининг кўплиги билан фарқ қилади. У Европанинг континентал қисмида жойлашган, аммо узоқда. Бу тематик паркни бу ерда жойлаштиришга тўсқинлик қилди. Франция эса бу нуқсонлардан холи. Паркни мамалакатнинг қоқ юраги, Париждан унча узоқ бўлмаган, Ғарбий Европада аҳолининг юқори даражада гавжум районида қуришга қарор қилинди. Яна бошқа афзаллиги – бу жой Шимолий ва Жанубий Европа чегарасида эди. У ердан икки субрегионни туташтирувчи муҳим транзит йўллар ўтганди. У. Дисней корпорацияси яна Франция пойтахти дунё аҳамиятига эга туристик марказлардан эканлигини ҳам ҳисобга олди – ҳар йили 20 млн. ташриф буюрувчиларни қабул қилади. Бундан ташқари Париж тараққий этган инфратузилмага эга, бу эса тематик паркни бир меъёрда ишлаши учун жуда муҳимдир. У. Дисней корпорацияси Европа «Диснейленд»ининг оригинал ғоясини олға сурди. Шунга ўхшаш номдаги Америка тематик парки сингари болалар эртакларидаги севимли қаҳрамонлар ҳаракатланадиган жойга айлантирилди. Корпорация «Оққор ва етти алвасти» сюжетларини оддийгина қайта такрорлашдан воз кечди. У органик равишда синовдан ўтган, кўп асрлик Европа маданиятига таянган тематик парк концепциясига асосланди. Шу

мақсадда европа эртаклари ва адабий асарлари («Маҳлуқ ва соҳибжамол», «Сув париси», В.Гюгонинг «Бибимарямнинг Париж сабори» ва бошқ.) танлаб олинди ва улар асосида «Евро Диснейленд» - да ҳаётий қувноқ, оптимистик томошалар қўйила бошлади. Испания ўзининг «Порт Авентура» тематик парки билан фахрланади. У 1995 йилда ёзги туристик мавсумда очилди. Парк Европада катталиги жиҳатдан «Евро Диснейленд»дан кейин иккинчи ўринда туради. У Парк 115 гектар майдонни эгаллаган ва 30 аттракцион, 30 ресторан ва кафе – бар, 22 магазин ва 260 автобус, 6 минг енгил машинани сақловчи майдонга эга. «Порт Авентура» хилма-хил саргузаштлар оламида олинган таасуротлар, парк инфратузилмаси кўлами ҳақида ҳикоя қилишга тил ожиздир. Унинг меҳмонлари замон ва маконда беш тематик зонага кўчиб саёҳат қиладилар. «Ўрта ер денгизи» бўлимида типик испан қишлоғи қайта тикланган, хушбуй атиргуллар ва қайноқ ҳаёт, эҳтиросни кўзловчи халқ рақслари, ҳунарманд усталар таклиф этган ажойиб буюмлар кишини лол қилиб қўяди. «Полинезия» бўлимида эса хушманзара оролчалар диққатни тортади. улар устида анъанавий шинам турар жойлар жойлашган. Кўприклар билан туташган, ташриф буюрувчи маори расмрусумини адо этгач, Марко Поло замонидаги Хитой империясида пайдо бўлади. Буюк Хитой девори ортидаги миллий театрларда акроботлар ва гимнастикачилар, қўғирчоқлар ва сеҳргарлар томоша кўрсатдилар. Чичен – Ица пирамидаси ёнида эса бошқа қитъага ўтиб кетилади. Мексикада, майя цивилизацияси дарида пайдо бўлиб қолинади. Афсонавий Ёввойи Ғарб Пенитенс деган жойчада, Американинг мустақиллиги юз йиллиги байрами кўринишида намойиш қилинади. Қўрғонча байрамона безалган, киоскаларда турли ширинликлар сотилади. Шу ерда тир ва ҳамма учун севимли бўлган камон отишмалари мусабақасини томоша қилиш мумкин. Тематик парклар сайёрамиз бўйлаб ўзларининг шоҳона тарқалишини Шарқий ва Жанубий Осиё ва Океанияда давом эттирди. Жаҳон туризм

бозорига шиддат билан кириб келган ҳудудда парклар туристик индустриянинг ажралмас қисми сифатида гуркираб ривожланаяпти. Осиёда энг машҳур «Ҳаёлат мамлакати» Японияда, Токио яқинида жойлашган. У олти зона: Бутунжаҳон ярмаркаси, Романтика ва саргузаштлар мамлакати, Америка Ёввойи ғарбий, дўстона алвастилар мамлакати, эртаклар ва Дисней қаҳрамонлари, эртанги кун мамлакатлари ёки космик саргузаштлардан иборат. Токио «Диснейленди», «Ориенталлаенд» гуруҳи бошқаруви тасарруфида. Яқинда у Токио фонд биржасида 23 дан 25 млн. гача акцияси, шу жумладан 15 дан 18 млн.гача янгилари сотувга қўйилганини маълум қилди. Шу йўл билан компания ўз маблағини кўпайтиришни мўлжаллаяпти. Тушган пул маблағи эса ҳозир ишлаб турган парк қаторида иккинчи Дисней тематик паркни қуришга сарфланади. Уни шу ўн йиллик охирида – 2010 йилда очиш мўлжалланган. Тематик парклар тармоғи жаҳоннинг бошқа мамлакатлари ва регионларида ҳам кенгаймоқда. Шотландияда биринчи тематик парк ташриф буюрувчиларни қабул қилишни бошламасдан, британиянинг «Рэнк» фирмаси Эм-Си-Эй билан ҳамкорликда Европада навбатдаги аттракцион парки лойиҳасини яратиш устида иш олиб бормоқда. «Лего» - болалар ўйинчоқлари ишлаб чиқарувчи гуруҳ, ҳар уч йилда «Ҳаёлот мамлакати» очишни мўлжаллаяпти. Бир вақтнинг ўзида янги типдаги тематик парклар пайдо бўлаяпти, уларнинг тематикаси ранг-баранг тус олаяпти. 6 Туроператорлар ва турагентлар Транспорт корхоналари, жойлаштириш воситалари, умумий овқатланиш объектлари ва сайр – тамошолар туризм индустриясида бирламчи туристик хизматлар ишлаб чиқарувчилар ҳисобланади. Зарур иқтисодий ресурслардан фойдаланган ҳолда улар бозорда сотиш учун олиб чиқиладиган хизматлар яратадилар. Ҳар бир ишлаб чиқарувчи ўзи учун уларни самарали амалга ошириш ва қулай йўлларини белгилаб олади. Улар

бўйича хизматлар олдисотди қатор сериялари воситаси охирда турган истеъмолчигача етказилади. Бевосита ва билвосита сотиш йўллари. Туристик хизмат турларини сотиш йўллари фавқулодда хилма-хилдир. Улар содда ва мураккаб, узун ва қисқа, кенг ва тор бўлишлари мумкин. Бирида оғзаки келишув ёки олди- берди кифоя, бошқасида – майда икир-чикиргача кўрсатилган ёзма шартнома (контракт) тузиш талаб этилади. Туристик хизматларни ёйилиш каналлари ишлаб чиқарувчилар томонидан бевосита сотишни, улгуржи сотиш эса турли улгуржи – воситачи ташкилотлар томонидан чакана тармоқлар орқали сотилишни ўз ичига олади. Товар ва хизматларнинг ҳамма кўп хилликлари, жумладан туристик хизматларни сотишнинг икки асосий базис типик каналларига бирлаштириш мумкин: бевосита ва билвосита ҳолатда. Бевосита каналлар ишлаб чиқарувчи билан истеъмолчи ўртасидаги тўғридан-тўғри алоқани таъминлайди. Авиакомпаниялар, отеллар, тематик парклар ва бошқа туризм индустрияси корхоналари ўз мижозларига тўғридан-тўғри хизматларни сотади. Шу мақсадда улар ўзларининг хусусий савдо нуқталарини очишади, католог ва телефон орқали сотишни ташкил қиладилар. Кейинги пайтларда эса телекоммуникация тармоқлари ривожланиши билан компьтер тармоғи ва электрон почтадан истеъмолчиларга туристик хизматларни тақдим этиш ва бронлаштириб қўйишда кенг фойдаланилмоқда. Тўғридан – тўғри каналлардан кенг фойдаланиш орқали сотиш – бозорга чиқариш етказиб берувчи учун ҳам, уларнинг мижозлари учун ҳам бир қатор афзаллика эга: • нисбатан соддалиги. Тўғридан-тўғри сотишда фақат икки субъектив – ишлаб чиқарувчи ва сўнгги истеъмолчи (сайёҳ) – маълум муносабатга киришади; хизматларни реализация қилишда учинчи шахс иштироки талаб этилмайди;

• Сотувчи ва харидор олди-сотди масалаларини ўзаро осонгина келишиб олишади, зарур бўлганда эса уларга тегишли ўзгартиришлар киритишади; • бозорга чиқаришнинг қўшимча имкониятлари. Истеъмолчи билан бевосита алоқа етказиб берувчига қўшимча хизматларни сотиш ва брон расмийлаштириш (масалан, орқага қайтиш ҳужжатларини расмийлаштириш) имконини беради. Турист эса ўзини қизиқтирувчи ахборотларни (хусусан, хизматлар ҳақида ва уларнинг амалдаги нархлари) биринчи манбадан олиш имконига эга бўлади; • эгилувчанлик. Уюштирилмаган сайёҳлар мустақил равишда маршрут ва саёҳат программасини ишлаб чиқишганда, кўпинча уларни йўлйўлакай аниқлаб олишади, улар айниқса тўғридан-тўғри сотишни маъқул кўришади. Негаки бу мижозларни индивидуал тарзда ўзгарувчанлик талабларига осонгина мослашади. Эркин қарор қабул қилишга монилик қилмайди; • иқтисодий хусусий қулайликлар. Учинчи шахс орқали сотишга нисбатан тўғридан-тўғри сотиш канали ишлаб чиқарувчини кўпроқ даромад олишини таъминлади. Бир харидорга ёки таклиф этилаётган товар (хизмат) бирлиги ҳисобига; • сотилиш устидан шахсан назорат қилиш имконияти. Кўпчилик туристлар алданиб қолишдан хавфсирашади ва туристик фирмаларга ишонишмайди. Бундай саёҳат ишқибозлари шахсан сафарга тайёргарлик кўрадилар: жойлашиш воситаларида брон қилишади, билетлар сотиб олишади. Улар бирламчи туристик хизматлар ишлаб чиқарувчилар билан ўзларининг ҳуқуқий муносабатлари тўғри расмийлаштирилганини текшириб кўрадилар ва қўлларига буюртма ва сафар ҳужжатларини олишгач, ўзарини бехавотирроқ сезишади. Тўғридан-тўғри сотиш истеъмоли учун қалтис таваккалчиликка ўрин қолдирмайди.

«Етказиб берувчи - истеъмолчи» канали афзалликлари билан бирга бир қатор чекланишларга ҳам эга. Улар ўз хусусий савдо нуқталари тармоқларини яратишга ишлаб чиқарувчи сарфланган харажатлар, туристик фирмалар касб маҳорати ўсиши билан боғлиқдир. Тўғридан-тўғри бозорга олиб чиқишни айни мавсум қизиғида уюштирилмаган сайёҳнинг саёҳатга тайёргарлик кўриши ҳам ривожланишига тўсқинлик қилади (бўш ўрин йўқлиги ва ҳ.к.). Бу қийинчилик кўпинча воситачини жалб этмаса унинг учун ҳал этилмай қолади. Бошқа тақсимлаш каналнинг базис типи – билвоситадир. Унинг белги ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасида воситаси мавжудлигидир. «Текинхўрлар» деган ном орттиришганига қарамай воситачилар муҳим вазифани бажаришади. Улар қимматли ахборотларни ташувчилар ҳисобланишади. Ахборот муҳим роль уйнайдиган ҳозирги жамиятда иқтисодий тизимда уларнинг ўрни беқиёс. Воситачилик унинг эгасига имкониятларнинг кенглиги ҳақида тўлиқ тасаввур беради ва фаолият самарадорлигини таъминлайди. Ахборот етишмаслиги эса аксинча имкониятларни бой бериб қўйилишига олиб келади. Юқори сифатли ахборотни олиш қийин, тўғридан-тўғри сотишда истеъмолчи ҳамма ишлаб чиқарувчилар билан боғланиши лозим. Бу зарур маҳсулотлар (хизматлар) вариантларини таққослаб кўриш ва муваффақиятли харид учун муҳимдир. Билвосита тақсимлашда бу ишларни воситачи бажаради. У мижозни маъқулроқ контрагент қидиришдек тинкани қуритувчи ташвишдан холос этади. Ана шундай вазиятга тушиб қолган ишлаб чиқарувчи ҳам операциялар алмашинишида воситачи иштирокидан ютади. Ўзларининг алоқалари, тажрибалари, ихтисослашувлари ва қамрови кенглиги туфайли профессионал савдогарлар ва агентлар, товарлар (хизматлар) ни истеъмолчиларга етиб бориши учун барча имкониятларни яратишади. Бу билан улар корхона савдо имкониятларини кенгайтиради. Тўғридан-тўғри олди-сотди ва алоқаларни қисқартириш эвазига сезиларли тежамкорликни

таъминлайдилар. Воситачи сотиш бўйича иш ҳажмини камайтиришга, ортиқча тўпланиб қолган маҳсулот сотилишига ёрдам беради. Турагентлар. Туризм секторида туристик маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиш воситачилар фаолиятида асосий муҳим бўғин бўлиб турагентлар ҳисобланади. Улар орқали туристик сафарларнинг каттагина қисмини сотиш амалга оширилади. Бу энг аввало хорижга сотишда қўл келади. Амалиёт шуни кўрсатадики, қизиқарли саёҳат маршрутини ўйлаб топиш ва ишлаб чиқиш осон, истеъмолчи топиш эса қийинроқ. Ўхшаш таклифлар билан тўлиб-тошган бозор шароитида ўткир рақобат кураши ва аҳолининг харид қобилияти чеклангани турагентлар зиммасига оғир вазифа – мижозни жалб этиш ва айнан шу сафарга кўндиришдир. Сўнгра унинг билан шартнома тузиш, пул олиш, паспорт, виза, билет расмийлаштириш, ваучер бериш, сафарга жўнатиш, унга соғ-саломат қайтишини таъминлаш, охирида ундан эҳтимол миннатдорчилик эшитиш юкланган. Амалга ошириладиган операцилар характерига кўра, турагентлар чакана савдогарлар ҳисобланишади. Классик турагент ўзининг хусусий туристик масҳулотларини яратмайди, балки уни олиб сотиш билан шуғулланади. У охирги истеъмолчига хизмат кўрсатади. Туристлар унинг учун шахсий нотижорий фойланувчилардир. Турагентлар икки бош вазифани бажаришади. БТТ нинг белгилаб қўйганига кўра, улар фаолиятининг асосий йўналишлари ахборот хизматлари кўрсатишдан иборат. Фақат 48 % мижозларгина қаерга сафар қилишни хоҳлашларини билишади, 30 % бу ҳақда ғира-шира тасаввурга эга, 17 % эса умуман ҳеч қандай тушунчага эга эмас. Турагентлар потенциал харидорларни туристик районлар, транспорт ҳаракати жадвали, жойлашиш вариантлари, амалдаги нархлар билан таништиради ва саёҳатга сарфланадиган тахминий харажатларни аниқлашга кўмаклашдилар. Мижоз билан юзма-юз ишлаш, суҳбатлар ва маслаҳатлар, шунингдек справочник материалларини йиғиш ва ишлаб чиқиш жуда меҳнат талаб иш ва барча

сарфланадиган вақтнинг ярими ва кўпроғини эгаллайди. Бу улуш айниқса турагентлар томонидан дам олиш учун қиммат сафарларни сотишда ортади. Турагентнинг иккинчи функцияси-ташувчилар, умумий овқатланиш объектлари, жойлашиш воситалари ва туризм индустрияси бошқа корхоналари кўрсатадиган туристик хизматларни сотиш ҳисобланади. Улар ўзи ичига ҳар хил воситачилик операцияларини олади. Турагентлар ҳамма кўринишдаги транспортларга билетлар сотади. Отелларда жой банд қиладилар ва жойлашиш бошқа базаларини топадилар. Автомобилларни ижарага берадилар, экскурсиялар буюради, чиқиш ҳужжатларини расмийлаштиради. Туристларни суғурталайдилар, валюта алмаштириб беради, дисконт карточкалар тарқатади, туристик адабиётлар ва сувенирлар сотади, фотоплёнкани ишлаб беришади ва ҳ.к. Айрим туристик хизматлардан ташқари, турагент сафарларга тўлиқ комплекс пакетларни сотадилар. Санаб ўтилган операциялар ичида авиабилетлар сотишни алоҳида эътиборга олиш зарур. Турагентлар бозори бир қатор характерли қирраларга эга. Улар олдисотдида иштирок этувчилар сонининг кўплиги билан ажралиб туради ва ўзида ўткир рақобат курашини акс эттиради. Турагентлар бозорга кириш учун кўп йўлларга эга. Бу фаолиятни бошлаш ҳам унча қийин эмас. У йирик сармоя ва юқори малака талаб қилмайди. Шу билан бирга кўпинча бозорга киришда осон туюлган усул алдамчи бўлиб чиқади ва турагент етарли ресурсга эга бўлмагани ва бошқарув кўникмаси ёмонлиги оқибатида инқирозга учрайди. Турли маълумотларга кўра, дунёда 20-30 мингдан 70 гача турагентларни санаш мумкин. Уларнинг сонини аниқ белгилаш жуда мушкул. Чунки мамлакатлар бўйича терминалогия ва дефинициялар бир-биридан фарқ қилади. Статистикада уларни йиғишнинг умум қабул қилинган мезонлари ҳам йўқ. Бир ҳолатда, кўпчилик АҚШ сингари амал қилувчи барча турагентлар ҳисобга олинади, бошқаларида – лицензиядан ўтганларигина ҳисобга олинади.

Турагентлар статистикасини юритишда шундай ҳам чигал вазиятни турли фондлар, клублар, жамиятлар, ассоциациялар яширин равишда туристик бизнес билан шуғулланаётган жисмоний шахслар янада мураккаблаштирмоқда. Туризмга бевосита алоқаси бўлмаган бу шахслар турагентлик хизматларини таклиф қилишаяпти. Бундай кўринишдаги тадбиркорлик структураларида иш тажрибаси йўқ, техник имкониятга, туризм соҳасида зарур ишбилармонлик алоқаларга эга эмаслар, лицензияси ҳам йўқ. Улар миллий қонунчиликни кўп бузишади. Бундай шериклар билан ҳамкорлик қилиш, одатда омадсиз якун топади. Турагентлик асосий массаси ўзини унча кўп бўлмаган маблағи ва чекланган бозор билан намоён қилади. Улар на етказиб берувчиларга, на истеъмолчилар халқ атворига заррача таъсир ўтказиша олмайди. Уларнинг кўпчилик қисми бир хил ҳажм ва структурага эга, бир-бирига ўхшаш туристик маҳсулотларни, деярли тенг нархларда таклиф қиладилар. Турагентликлар туристик маҳсулотларни истеъмолчиларга яқинлаштиради. Уларни харид қилинишига қулайлик яратади, харид эса мижоз учун қийинчилик тўғдирмайди. Саёҳатга йўл олиш учун туристик фирма ёнидаги турагентликка мурожаат қилиш кифоя. Воситачилик операциялари чакана характеридан келиб чиқиб, истеъмолчи яқинлиги турагентлик тармоғи географиясини белгилайди. Туристик хизматларни амалга ошириш кўпчилик аҳоли пунктлари гавжум районларга қаратилган. АҚШда турагентларнинг жойлашиши бунга мисол бўла олади. Шимолий Америка турагентлар бозоридаги аҳвол типик ҳисобланади. Унинг таърифи жаҳоннинг бошқа туристик регионларига асос бўлиб қолиши мумкин. Европада барча чакана туристик фирмаларнинг 70 % га яқини тўпланган. Лондоннинг «Экономист» журнали маълумотларига кўра, уларда 200 мингдан ортиқ киши банд бўлиб, обороти эса 75 млрд. америка долларини ташкил қилади. Шундан 50,5 млрд. ЕИ мамлакатларига тўғри келади. Нисбатан тараққий этган турагентлик тармоқлари Германия ва Буюкбританияда туристик чиқиш асосий генераторларида жойлашган.

Шунингдек Нидерландияда ҳам бу тармоқ ривожланган. Франция, Испания ва Италияда агентлар орқали бозорга чиқиш кам роль ўйнайди. Сўровларга кўра, агар Нидерландияда туризм соҳасида сўралувчилардан ҳар икки кищидан бири воситачилар хизматидан фойдаланган бўлишса, Испанияда ҳар беш кишидан бири мурожат қилган. Чакана сотиш тармоқлари туризм индустриясининг ажралмас қисми сифатида жаҳоннинг қолган регионларини ҳам қамраб олган. Осиёда барча турагентларнинг 8 %, Лотин Америкасида 4 %, Африка ва Яқин Шарқда ҳам 4 % ишлаяпти. Туроператор. Чакана агентлар билан бир қаторда товар ўтказиш каналида улгуржичилар ҳам муҳим рол ўйнайди. Бу тижорий воситачилик корхоналари товарлар (хизматлар)ни сотиб олиш ва уларни чакана савдо тармоқлари орқали сотиш билан шуғулланади. Туризм соҳасида кўпроқ улгуржи сотувчи туроператор ҳисобланади. У ташкил этилган туризм генераторидир. Унга туристик хизматлар бозорини шакллантиришда алоҳида ўрин ажратилади. Туроператорлар фаолияти бош йўналиши оммавий истеъмол талабларига мўлжалланган туристик маҳсулотлар ишлаб чиқаришга қаратилган. Улгуржичилар серияли хизматларни йиғиб комплектлашади. Уларни сафар маршрутларини стандартлаш, программалар ва комплекс хизмат кўрсатиш йўли билан туристларга ягона пакетда (пэкиж-турлар) сотадилар. Ўз маҳсулотини стандартлашгани ва оммавийлиги эвазига улар муомиладаги тўпланиб қолишни камайтиришга эришади. Жумладан, нархни ҳам бу эса уларга бозорга рақобатбардош таклифлар билан чиқишга имкон беради. Туроператорлар томонидан ташкил қилинган хизмат кўрсатиш турлари узоқ йиллар давомида сезиларли ўзгаришларга дуч келди. Хизмат тўпламлари улар томонига камаяётган пэкидж – турлар эволюцияси руй бераяпти. Бир томондан туристик фирмаларни бу қисқартиришга ўткир рақобат мажбур этаяпти. Мижоз учун курашда ҳар бир туроператор жалб қиладиган нархларни белгилашга интилади. У пакетдан айрим хизматларни чиқариб ташлайди. Бу билан арзон сафар тасаввурини уйғотади. Масалан, кўпчилик

фирмалар ўзлари сотаётган сафарларда фақат маршрут бўйича жойдан- жойга олиб бориш ва аэропортдан (вокзалдан) меҳмонхонага ва яна орқага трансферни сақлайди. Бошқа хизматлар (овқатланиш, экскурсия, багажни олиб бориб бериш ва бошқ.) ни туристлар сафар чоғига қўшимча пул тўлаш орқали олишади. Бошқа томондан, пэкидж – турлар таркиби истеъмол талаблари ҳолати билан белгиланади. Фирма хизматлар танлашда тўлиқ эркинликни қўлга киритган туристлар психологиясини ҳисобга олишга мажбур. Уларнинг шарт бўлган тўпламларни торайтира бориш билан туроператорлар маршрутга чекловни минимумга топширади ва бу билан ўзлари талабни кўпайишига кўмаклашиб юборади. Кўзга ташланган тенденцияни ҳисобга олиб, Европа Кенгаши 1990 йилда махсус Директива қабул қилди. Унга мувофиқ пэкидж-тур камида икки компонент (масалан, ташиш ва жойлаштириш, ёки жойлаштириш ва сайр томоша)ни ўз ичига олиши керак. Хизматлар пакетини енгиллаштиришга қарамай, сафарларни ташкил қилиш аввалгидек мураккаб ва меҳнат талаб жараён бўлиб қолаётир. Унда бир неча босқичлар ажралиб туради. Туристик маҳсулотларни шакллантиришга киришишдан олдин туроператор таклиф билан қайси бозорга чиқмоқчилигини, унинг асосий мижози ким бўлишини, таклиф қилинадиган сафарларни сотиб олишда уларни қайси мотивлар даъват этади, рағбатлантиради – аниқ тасаввур қилиб туриб олиши лозим. Бу ва бошқа саволларга жавоб топиш учун туристик фирма маркетинг тадқиқотлари ўтказади. Бу истиқболда бозор учун туризмни жалб этувчи турларини танлаш, туристик оқимларнинг миқдор параметрларини аниқлашга имкон беради. Таҳлил чоғида туристик фирмалар учун муҳим ахборот манбаи ва унинг бозорий потенциалини баҳолашда эълон қилинган материаллар, статистик маълумотлар, эксперт хулосасалари, реклама эълонлари хизмат қилади. Аҳоли ўртасида танлаб ўтказилган сўровлар ҳам яхши натижа беради. Маркетинг тадқиқотлари катта ҳажмда молиялаштиришни талаб қилади.

Уларга янги сафарларни ишлаб чиқишга ажратилган барча маблағнинг 5 дан 15 % гача сарфланади. Биринчи босқич ишларига алоҳида эътибор берган ҳолда, туристик фирмалар камдан-кам ҳолда тадқиқот харажатларини кесишади. Истеъмол талабларини қайта баҳолаш асосида туристик маҳсулотларни режалаштириш уларга тижорат таваккалчиликни камайтириш ва ўзини эҳтимол тутилган барбод бўлишлардан холи қилишга имкон беради. Маблағни тежаш эса кўп ҳолларда нотўғри қарорлар қабул қилиш ва йўқотишларга олиб келади. Ахборотларни йиғиш ва ишлашга сарфланадиган зарур харажатлар 10-100 марта ошиб кетади. Туристик маҳсулотлар иккинчи босқичда аниқроқ қиёфа касб этади. Маркетинг тадқиқотлари чоғида аниқланган истеъмолчилар талаб ва қизиқишлари инобатга олиниб, туроператор сафар мақсад-мазмуни, харажатларни ишлаб чиқади. Хусусан у саёҳат қилинадиган мамлакат ва туризм тури, мавсум ва сафар давомийлиги, маршрут, яъни саёҳат чоғида туристлар берадиган манзиллар руйхати, гуруҳ ва индивидуал сафарларнинг умумий сони, пакет ва хизмат кўрсатиш классини аниқлайди. Иккинчи босқич ишлари навбатдаги аниқ бўлган сафарлар сериясини шериклар билан муҳокама қилиш учун тайёрлаш билан якунланади. Учинчи босқичда туристик фирма шерик танлайди, унинг билан музокаралар олиб боради. Туристларга хизмат кўрсатиш шартларини келишиб олади ва олди-сотди битими тузади. Биргаликда фаолият кўрсатувчи иштирокчиларни қидириш қийинчилик туғдирмайди. Туристик хизматлар етказиб берувчилар: транспорт компаниялари, жойлаштириш воситалари, умумий овақтланиш корхоналари, сайр-тамошо объектлари ва бошқалар туроператор билан жон-жон деб алоқага киришадилар. Улардан тушган қулай таклифлар ва буюртмалардан яхшигина даромад олиш учун шерикчиликка қўшиладилар. Муҳими, шериклар ишончли, яхши ишбилармонлик ҳислатларига эга, маъқбул нархларда юқори сифатли хизмат кўрсатувчилар бўлиши керак. Шериклар танлангач, битим тузилгач, туристик маҳсулотларни ишлаб чиқишнинг энг маъсулиятли босқичи

бошланади. Яъни унинг сотилиш нархини белгилаш лозим бўлади. Кўп жиҳатдан тижорий операциялар натижалари ана шу нархларга боғлиқ бўлади. Самарали нарх сиёсати эса фирманинг савдо – ишлаб чиқариш тизимини узоқ ва барқарор ишлашини таъминлайди. Нарх белгиланиши билан туристик маҳсулот яратиш жараёнлари якунига етади. Туроператорга ишлаб чиқилган сафарни ўз катологига қўшишигина қолади, холос. Энди у кенг рекламани таъминлаши керак бўлади. Туроператор ишининг сифатлигини текширишнинг энг яхши усули таклиф этилан туристик сафарга истеъмолчилар талабидир. Талаб кўп тушаяптими, демак сотиш яхши бўлади. Ташкилотчи эса ўзининг бозорини топди. Акс ҳолда сафарларга ўзгартиришлар киритиш лозим бўлади. Туристик маҳсулотларни мақсадли аудиторияга етказиш учун туроператорлар тақсимланишнинг турли каналларидан фойдаланадилар. Улар кўпинча ўз савдо нуқталарига эга бўладилар, аммо ғарбда турларни сотишнинг энг кенг ёйилган классик усуллари турагентлар орқали сотиш ҳисобланади. Туроператор сотиш учун тайёрлаган туристик пакетларга жуда кўп (баъзан минглаб) чакана воситачиларни жалб этади. Кўпинча у ўзининг ҳузурида марказий турагентлик очади. Бу унинг таркибига мустақил тижорий бўлинма бўлиб киради. Шунингдек бошқа шаҳарлар, районлар, мамлакатлар ва регионларда ҳам шундан турагентлик бўлимлари очади. Бир-бирига ўхшаш ҳолда улар мураккаб сотувчи чиқариш тармоқларини ҳосил қилади. Туроператорлар ва турагентлар ҳамкорлиги ҳар иккала томонга манфаат келтиради. Туроператорда мавжуд тармоқланган контрагентлик тармоғи унга туристик сафарларни сотиш ҳажмини ўстиришга имкон беради, янги бозорга чиқади, жумладан чиқиш туризмининг провинциал бозорига кириб боради. Бу билан ўз ходимларини таъминлаш харажатларини, ижара биноларини, уларни ускуналарини тежайди. Ўз навбатида турагент сафарларни охирги истеъмолчисига сотиб бергани учун воситачилигига комиссион мукофат олади. Унинг ҳажми одатда сотилган туристик

масҳулот баҳосига нисбатан фоиз ҳисобида аниқланади ва 10 % ни ташкил қилади. У кўпайтирилиши ҳам мумкин (масалан, келишилган ҳажмдан кўпроқ туристик хизмат сотилганда). Комиссион мукофат турагентликнинг асосий даромад манбаи бўлиб хизмат қилади. Улгуржи ва чакана туристик фирмалар ўзаро муносабатларда ҳолларда майда улгуржи савдогарлар ўртакашлик қилишади. Улар одатда бир ҳудуд доирасида ҳаракат қилишади. Марказлашган ҳолда мамлакатнинг ва хорижий туроператорларнинг сафарларини сотиб олишади ва уларни маҳаллий кичик турагентликларга сотишади. Уларга одатда йирик улгуржичилар хизмат кўрсатишмайди. Анъанавий майда улгуржи туристик фирмалар ва турагентликлар сотиш бўйича ўзларининг майда тақсимловчи агентликларини тузишади. Улар идорада ишлашмайди, бевосита аҳоли гуруҳлари ва шахсан индувидлар билан ишлайди. Ўз қариндош-уруғлари, танишлари орасидан мижоз топадилар. Тавсиялар билан уйларга, хизмат жойларга жамоат муассасаларига борадилар. Психологлар турли хил рекламалар, эълонлар, таклифлар чақириқларга қараганда киши дўстига, унинг сўзларига кўпроқ ишонишини аллақачон аниқлашган. Худди шундай туристик сафарга даъват этувчи реклама, эълон, шоирлардан кўра турагентнинг мижоз ҳузурига келиб, сафарга таклиф этиши кўпроқ самара беради. Яхши ва уддабурон агент – туристик маҳсулотларни сотиш барча буғинларида муваффақият гаровидир. Туристик фирмаларни номзод танлаш ва уларни ўқитишга алоҳида эътибор бериши боиси ҳам шу. Тестларнинг мураккаб тизими уларга даъвогарнинг профессионал яроқлигини баҳолашга имкон беради. Агент бир қатор зарурий хислатларга эга бўлиши керак. Улар ичида энг муҳими қатъиятлик, нотаниш кишига қўрқмасдан мурожаат қилиш, хушмуомилалик, топқирлик, суҳбатда ишонч муҳитини ярата олиш қобилияти, истараси иссиқлик, ишончлик ва ҳалоллик ҳисобланади. Агентлар тайёрлаш япон мактабларида ноёб назорат тести мавжуд:

агентликка номзод шаҳарнинг одамлар гавжум жойига чиқиб қўшиқ айтади, овози, мусиқий эшитиш қобилияти, бори-йўқлиги, хатто матнни билмаслиги аҳамияти йўқ. Тестдан ўтган номзодлар, савдо агентларини профессионал ўқитиш марказларига юборилади. У ерда туристик маҳсулотлар билан таништирилади, хорижий сафарларга жалб этилиб, таништирилади. Хуллас агентга ишбилармонлик ва самимий хулқ-атвор билан мижозни ўз таклифига кўндириш учун барча зарур хислатлар сингдирилиб, кўникма ва малака ҳосил қилдирилади. Ўқиш тугаганидан кейин унга тегишли хужжатлар ва методик материаллар берилади, синов муддати билан иш тақдим этилади. Унинг билан туристик фирма билан келишилган шартларда ҳамкорлик қилиш тўғрисида агентлик битими шаклида шартнома тузилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

Похожие

Халқаро туризм статистикаси

Халқаро туризм бозори

Халқаро туризм географияси

Халқаро туризм бозорида трансмиллий компаниялар

Халқаро туризм ягона тизим сифатида