Халқаро туризм бозори - Экономика - Рефераты

Халқаро туризм бозори

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

297.5 KB

Халқаро туризм бозори Режа: 1. Туристик талаб моҳияти 2. Туристик талаб ва эҳтиёжнинг асосий белгилари 3. Ҳозирги замон туристик талаблар тенденцияси 4. Туристик маҳсулот тушунчаси 5. Туристик маҳсулотлар ишлаб чиқариш омиллари 6. Туристик таклифлар моҳияти 7. Туристик индустрияда таклифлар хусусиятлари

Туристик талаб моҳияти Эҳтиёж ва талаб . Ҳар қандай одам ўз ҳаёти давомида қандайдир у ёки бу нарсага эҳтиёж сезади. Бу бирламчи эҳтиёж ўзининг физиологик табиатига кўра, одатда туғма ҳисобланади. Бу – овқатга, сувга, нафас олишга, уйқуга, жинсий алоқага эҳтиёждир. Улардан фарқли равишда иккиламчи эҳтиёж психологик характерга эгадир. Агар атрофдагилар унинг хизматларини, истеъдодини ёки жамоа аъзоси сифатида ҳуқуқини тан олмаса киши куйинади. Бирламчи эҳтиёж генетик жиҳатдан қоида бор, иккиламчиси эса тажриба орқали намоён бўлади. Одамлар ҳеч қачон бир хилда тажрибага эга бўлишмайди. Шу жиҳатдан иккиламчи эҳтиёж кўп даражада биринчисига нисбатан яққол фарқланади. Эҳтиёжни бевосита кўриб ёки ўлчаб бўлмайди. Унинг мавжудлигини одамлар хулқи-атворига қарабгина билиш мумкин. Психологлар одамларни кузата туришиб, эҳтиёж ҳаракат мотивлари бўлиб хизмат қилади, деган хулосага келганлар. Агар нимадир етишмаслиги кучли сезилса, одамда интилувчанлик ҳиссиёти уйғонади. Бу бўлажак хулқий эҳтиёж мақсадга эришишига бутун диққат-эътиборни сафарбар этади. Бу ҳолда мақсад ҳеч нарса эмас, заруратни қондириш воситаси холос деб тушунилади. Қўйилган мақсадга эришилганида эса эҳтиёж тўлиқ ёки қисман қондирилган, ё қондирилмаган бўлади. Мақсадга эришиш чоғида олинган қониқиш даражаси шундай ўхшаш вазиятларда киши хулқига таъсир этади. Янаги сафар у хулқ модели бўйича харакат қилади, ижобий натижаларга таянади, салбий тажрибаларни такрорламасликка интилади. Шахс хулқи фақат эҳтиёж билангина аниқланмайди. Балки у умидворлик ва қабул қилишга ҳам боғлиқ бўлади. Мотив (сабаб) ва мукофатланиш психологик далил ёки баҳона назариясида асосий тушунчалар моҳиятини ташкил қилади. Бу соҳада илмий қарашлар ярим асрдан кўпроқ олдин шакллана бошлади. Аммо «Одамларни ҳаракат қилишга нима мажбур этади?», «Улар ўз куч ва имкониятларини кўзланган

мақсад сари қандай йўналтиришади ва тақсимлашади?» деган бош саволларга ҳозиргача ягона қатъий жавоб олингани йўқ. Психологлар шахс фаолияти сабабларини тушунтирувчи қатор назариялар ишлаб чиқишган. Улардан энг машҳурлари Зигмунд Фрейд ва Абрахам Маслоу назарияларидир. Улар истеъмолчи хулқи атворини ўрганишга мутлақо турли томонлардан ёндошилган. Қуйида номлари келтирилган муаллифлар назарияларидан туристик бозорни тадқиқ этишда фойдаланиш мумкин. Австралиялик психиатр – врач ва психолог, психоанализ асосчиси З. Фрейд (1856 - 1939) одамлар уларнинг хулқи – атворида шаклланган психологик кучларнинг ҳақиқий моҳиятини тушунмайдилар деб ҳисоблаган. Бу ҳиссиётлар тушларда, турли-туман гап-сўзларда, шунингдек руҳият ва асаб бузилишларида намоён бўлади. З. Фрейд издошлари истеъмолчиларнинг бозорга бўлган хулқ-атвори мотивларида жуда кўп яширин далиллар ва қизиқарли ҳолатларни тўплашган. Мисол, баъзи одамлар олхўри қоқисини сотиб олишмайди. Чунки у қора ва буришган бўлганлиги сабабли, улар кексалик ва касалликни эслатади. Истеъмолчилар далил ва баҳоналарини тадқиқ қилиш бундай кутилмаган натижаларга олиб келишига қарамай, улар мижозлар хулқ- атвори хусусиятларини ўрганувчи мутахассисларга қўл келиши мумкин. Америкалик психолог-файласуф, Брэндон университети психология профессори А.Маслоу (1908-1968) ҳам нима учун конкрет эҳтиёж кишини маълум вақтда ҳаракат қилишга мажбур этишини тушунтиришга уринди. Унинг фикрича, инсон эҳтиёжи қандайдир тартибли тизимда паст, энг оддий, ибтидоий эҳтиёжидан юқори, мураккаброқ ташкил этилган. Асосий пирамида шаклидаги эҳтиёжи бойироқ, базавий эҳтиёжни ташкил қилади. Улар биоген табиатга эга ва ички физилогик зўриқиш оқибати ҳисобланади. Бу иерархик зинапоянинг пастки поғонаси дам олишга эҳтиёжда жойлашган. Мисол, ишдан сўнг инсон сарфланган энергиясини тиклаш ва кўпайтиришга зарурат сезади. Аммо унинг қайта ишлаб чиқариш

жараёни жамият тараққиётнинг турли этапларида бир хил эмас ва меҳнат фаолиятининг характерига боғлиқдир. Ишлаб чиқаришда илмий-техника инқилоби ва автоматлаштириш оғир жисмоний операцияларни кескин қисқартириш билан бир вақтда интеллектуал ва ҳиссий зўриқишнинг кучайишига олиб келди. Мураккаб машиналарни ишлатиш кишидан жуда катта диққат-эътиборни талаб қилади ва қўшимча руҳий энергия сарфлашга мажбур этади. Бугунги кунда меҳнат жараёни шунчалик зўриқиш ҳосил қилганки, у кўникма синдромига олиб келади. Швейцарияда ўтказилган сўров натижаларига кўра, 40 % одамлар ўз ишларининг ҳаддан ташқари тиғизлигидан ва руҳий зўриқишидан шикоят қилишади: 65 % сўралувчилар эса иш билан боғлиқ руҳий зўриқиш вазиятлари сони йилдан – йилга кўпаётганини айтишади. Шуни таъкидлаш жоизки, бундай ташвишлантирувчи маълумотлар Швейцариядек – ҳаёт анъанавий тарзда тинч ва хотиржам саналган мамлакат учун хосдир. Инсон маънавий куч-қувватини ҳолдан тойдиришдан ташқари, илмийтехник прогресслар бошқа салбий оқибатларни ҳам келтириб чиқармоқда. Хавф- хатарлар мутлақо кутилмаган томондан келиб чиқди. Меҳнат шароитини яхшилаш ва иш унумдорлигини оширишга мўлжалланган ишлаб чиқаришни механизациялаш ва автоматлаштирищ жараёнлари кутилмаганда инсон саломатлигига таҳдид сола бошлади. Улар ишчиларнинг ҳаракат фаоллигини чеклаб қўйди. Натижада кам сезиладиган гиподинамиядан азоб чекувчи одамлар сони кўпайди. Бу XX асрда кенг тарқалган ва хавфли касалликдир. Мускуллар зўриқиши камайди. Аммо бир вақтнинг ўзида тўпланиш ва зўриқишга чалинган асаб чарчоқлиги ўсди. Албатта чарчоқни ёзиш қийин кечади ва киши организмининг функционал тайёргарлигига жиддий путур етказади. Меҳнат характери ўзгариши билан дам олиш муаммоси ҳам янгича кўринишда намоён бўлаётир. Эндиликда ишчанлик қобилиятининг ўсиши ҳаётий кучни тезкор тиклашни талаб қилади. Чарчоқни ёзишнинг маълум усулларидан энг яхшиси меҳнат ҳолати ва характерини ўзгартириш

ҳисобланади. Чарчоқни ёзиш ва зўриқишни бартараф этишда унга ақлий фаолият ва қизиқишни қўшиш дам олиш самарадорлигини ошириб, кучни тиклаш жараёнини тезлаштиради, деб ҳисобланади. Агар киши вақтинча доимий яшаш жойини тарк этса, у максимал натижага эришади. Айрим туристик маъмуриятлар бу ҳолатни ҳисобга олишиб, миллий туристик маҳсулотлари рекламасини кундалик ташвишларга қарши қўядилар. А. Маслоу зинапояли фикрича, физиологик эҳтиёжни меъёрида қондириш кишида ўзини сақлашга эҳтиёжни фаоллаштиради. Туризм соҳасида булар кўп жиҳатдан туристик сафарлар географиясини белгилайди. Сафарларга талаб ижтимоий-сиёсий вазият барқарор бўлган ҳудудларда жуда юқори кузатилинади. А.Маслоу зинапояли пирамидаларнинг учинчи поғонасидан бошлаб энди базавий (туғма) эҳтиёжни эмас, балки иккиламчи ёки ўзлаштирилган эҳтиёжни қараб чиқади. Уларнинг руйхати ижтимоий, баъзан дахлдор эҳтиёжлар деб аталган эҳтиёжларни очади. Уларнинг иккинчи номи мазкур гуруҳ эҳтиёжлари моҳиятини аниқ ифодалайди. Улар маълум гуруҳ одамларга таалуқли интилишларда, ижтимоий ўзаро ҳаракатда, бири-бирига боғлиқ ҳолда қўллабқувватланишда намоён бўлади. Ижтимоий эҳтиёж ассоциацияларга кириш, турли иттифоқларда қатнашиш, клубларга аъзо бўлиш, дўстона муносабатлар ўрнатиш ва ҳ.к.лар йўли билан қондирилади. Байрамларда ва мулоқатларда, қарашлар ва тушинишлар, суҳбат ва фикр алмашишга интилиш одамларга хос хислатлардир. Туризм ана шу эҳтиёжларни қондиришга имкон беради. Бошқа тур маданий алоқалар қаторида у дўстона муносабатларни, халқлар ўртасида ҳамкорликни ривожлантириш ва ўзаро ишончни мустаҳкамлашга муҳим ҳисса қўшади. Миллий туристик маъмуриятлар мамлакатни туристик манзилгоҳ сифатида жозибадорлигини яратишда инсоннинг ижтимоий эҳтиёжига таянади. Ижтимоий эҳтиёж моҳиятан инсоннинг яшаш шакли бўлиб кўзга ташланади: жамиятда яшаб туриб, ундан озод бўлиш мумкин эмас.

Эҳтиёжга ҳурмат билан қараш-шахсий ютуқларда, муомилада, ўзлигини англашда, атрофдагиларнинг тан олиши бу бошқа гап. Афсуски ҳурмат қозонишга ҳамма вақт ҳеч муваффақ бўлинавермайди. Бу гуруҳлар эҳтиёжини қондириш кишининг жамиятдаги ўрнига боғлиқ бўлади. Одамлар ўзлари мансуб ижтимоий барқарорликка хос гуруҳларда, хулқ-атвори ва қизиқишлари, қадриятлар тўғрисида тушунчаларига мувофиқ ҳаракатланишади. Улар юқорироқ жамоатчилик мақоми сари интиладилар. Туризм эса мулкий баҳоси ва нуфузи индикатори сифатида маълум қатламга дахлдор ўзига хос рамз кўринишда бу хоҳиш-истакни ҳеч бўлмаганда дам олишда руёбга чиқаради. Кишилар сарф-харажатлар билан ҳайрон қолдириб, нуфузли сафарларни сотиб олишади, уларнинг бунга имкониятлари бор. XIX асрда буржуазия ҳар қандай йўл билан ўзини кўрсатишга уринганида худди шундай бўлганди. Бу ҳодиса бизнинг давримизда ҳам кузатилаяпти. «Ўзини кўз-кўз қилувчи»лар маблағларини катта харидларга сарфлашаяпти ёки бутун жаҳонга машҳур курортлар (Франциядаги Лазур қирғоқлари ва бошқ.) да шаҳар чеккасидан қароргоҳлар қуриш учун жой сотиб олишмоқда. Қишки спорт турлари йирик марказларини эгаллаб олишаяпти. Дам олиш соҳаси индивидларга кенг эркин танлаш имконини бераяпти ва уларга ишлаб чиқаришда топишга эришаолмаган омадсизликларини тўғдираяпти. Эҳтиёжнинг қондирилиши шахсни ҳар томонлама тўлақонли шаклланишига ёрдам беради. Туризм бу гуруҳ эҳтиёжларини қондиришда чексиз имкониятлар яратади. У кишиларнинг ҳаётий дунёқараш уфқларини кенгайтиради. Бошқа мамлакат одамлари билан мулоқат чегараларини очади. Кўпгина туристик корхоналар ва муассасалар ўз фаолиятларида эҳтиёжни қондириш ва ўзликни англашга эътиборни қаратишади. Сайёҳларнинг жаҳон цивилизацияси дурдоналари билан танишиши, ўзи учун бошқа миллатлар қадриятлари ва анъаналарини кашф этиш, табиий атроф – муҳит гўзаллигидан баҳра олиш инсон қалби ва салоҳиятини бойитади. Сафар чоғида олинган таасуротлар ва билимни одамлар ўзининг

хилма-хил фаолиятида қўллайди. Инсон ҳамиша онгли равишда бўлмасада, туризмда шахс сифатида ўзини очиш, қизиқишларини қондириш усулларини топади. Пирамида шаклидаги поғонали эҳтиёжнинг беш босқичи алоҳидаалоҳида эмас. Улар ўртасида маълум ўзаро боғлиқ босқичлар мавжуд. Бирламчи босқичларни амалга оширишда нисбатан кучлироқ ва истиқбол заруратлари эҳтиёжлари юқорироқ даражада намоён бўлади. Негаки шахс ривожланиши билан унинг потенциал имкониятлари кенгаяди, чунки хулқатвор сабаби жараёнглари эҳтиёж орқали туганмасдир. А.Маслоу эҳтиёж сабаблар назарияси кўпгина ғарб тадқиқотчилари ишларида ривожлантирилади. Улардан айримлари уни дам олиш соҳасига мослаштиришга интилдилар. Англиялик рекреолог П.Пирс, А.Маслоу пирамидасига ўхшашлик бўйича рекреацион эҳтиёжнинг беш даражасини ажратади. П. Пирсга мувофиқ рекреантнинг хулқ-атвори туристик тажрибанинг тўпланиши чоғида ўзгаришга юз тутади. Уларни янада кўпроқ юксакроқ поғоналик даражаси эҳтиёжни ҳаракатлантиради. «Буш вақтдан фойдаланиш» пирамидада икки қўйи поғонаси яъни тегишли базавий рекреацион эҳтиёжни бўшаштириш, ҳаяжонга келишни ўзига жалб этади. Улар бир-бирига қарама-қаршидир. Паст даражадагидан фарқли равишда юқоридаги уч юксак эҳтиёж даражаси унчалик зид эмас. Аксинча, улар маълум гармонияга эришишни кўзлаган. Учинчи ва тўртинчи поғоналар (муомила ва ҳурмат) одам жамият билан уйғунликка эришишга интилган, энг юқори даражада (ўзликни ривожлантириш) у ўзи билан ва атроф-муҳит билан келишувга ўтади. А. Маслоу ва П.Пирс мотивация назариялари амалий қўлланишини топмоқда. Улар бозорни сегментлаш учун асос бўлади ва туристик компанияларга маркетинг стратегиясини ишлаб чиқишда, туристлар типологиясини белгилашда фойдаланиш учун хизмат қилади.

Туризмда истеъмолчилик танлови. Талаб назарияси истеъмолчи хулқининг иқтисодий моделига таянади. Бу одамлар қайси товарлар ёки хизматлар фойдасига танлашини ва уларнинг танлашига таъсирни тушунтириб беради. Сафар ҳақида қарор қабул қила туриб, киши аввал бирор туристик масҳулот сотиб оладими йўқми, ёки бошқа маҳсулот ва хизматларни маъқул кўрадими, аниқлаб олиши керак. Агар индивид (киши) туризмда иштирок этишга хоҳиш билдирса, унинг олдида бундан кейинги танлаш муаммоси кўдаланг бўлади. Унга қаерга бораётгани, қандай транспортда бориши, қаерда тўхташи, қаерларни тамошо қилиши ва ниҳоят унинг саёҳати қандай ташкил этилганини ҳал этиш лозим бўлади. Бу саволларга жавоб излаш чоғида турист таклиф этилаётган кўплаб вариантларни ўрганади ва уларнинг ҳар бирини «ҳа» ёки «йўқ» тарозиси палласига солиб кўради. Алтернатив (муқобил) таклифларни таққослаб вариантлардан бирига – унинг назарида бошқаларидан кўпроқ қониқиш берадиган (фойда қиладиган) нини маъқул топади. Охир оқибат у уларни кетма-кет қўйиб, ўзига мақбул жиҳатдан танлашга киришади. Шахсий мақбул шкалалар ўзаро сезиларли равишда бир-биридан фарқ қилади. Айрим туристларга агар у тоғ чанғиси спорти бўйича маҳоратини оширса кўзлаган мақсадга эришилган ҳисобланади. Бошқалар учун эса – улар кундалик ташвишлардан холи бўлиб, офтобда тобланишда, учинчи шасхлар буюк усталар санъати билан танишиб лаззатлана олса, тўртинчилар эса муқаддас жойларни зиёрат қилиб, тоат-ибодатни адо этса мақсадга эришилди деб ҳисобланадилар. Гуруҳ (оилавий) бўлиб саёҳат қилувчилар учун эса ҳар бирининг биргаликда сафар қилишдан ўз ички мурод- мақсадлари, кўзланган фойдали томонлари бўлади. Мисол учун, оила бошлиғи ота жон-жон деб балиқ овлашга боришни истаса ҳам оила аъзолари қариндош-уруғларни йўқлашга қарор қилгани учун овдан воз кечади. Она ҳам дугонаси билан учрашувни бошқа вақтга қолдиради. Болалар тенгдошлари билан ҳовлида ўйинларни уюштиради. Шу тариқа улар ўз шахсий манфаатларини онгли равишда умум мақсадга –

қариндошлариникига боришга қурбон қилишади. Ушбу ҳолатда қариндошлар билан дийдорлашув бир бутун мақсадда барча оила аъзоларига кўпроқ қониқиш (фойда) келтиради. Мақбуллик шкаласи туристик сафарларнинг турли кўринишларига муносабатда потенциал сайёҳ хулқ-атворига тушунчалар олиб киради, лекин у танлаш жараёнини тушунтириб беролмайди. Нима учун Гавай оролларида дам олишни орзу қилган россиялик ўз таътилини қишлоқда ўтказишга мажбур? Истеъмолчи танлови нафақат ўзининг дидига, балки қатор иқтисодий омилларга ҳам боғлиқ. Бу иқтисодий ҳолат одамларга ҳамма хоҳишистакларини руёбга чиқишига йўл қўймайди. Кўпинча улар бошқа алтернатив вариантлар устида тўхтайдилар. Истеъмол даромадлар ҳажми ва товарлар ҳамда, хизматлар нархи билан чекланган. Даромад олиш билан киши аллақанча миқдорда пулга эга бўлади. Бу пулга у нимани харид қилади, буни нарх даражаси белгилайди. Кўпчилик ташриф буюрувчилар агар даромадлари юқори бўлганда ёки нарх арзон бўлганида ғоят сифатли товар ё хизматларни харид қилишган бўлардилар. Даромадлар даражаси ва пулнинг харид қуввати истеъмол чегарасини белгилайди. Амалдаги бюджет доирасида юқори даражада қониқишга эришиш йўлларини қидиришга мажбур этади. Мақбулликни бюджет чекловлари билан қўшиб одамлар ўз танловларини амалга оширади. Истеъмол танловининг умумий модели хорижга сафар чоғида мураккаблашади. Чунки халқаро туристлар эҳтиёжлари ўз мамлакатларидан ташқарида қондирилади. Уларни танлашга, жумладан, бориладиган манзил кенг қатор иқтисодий омиллар таъсирини ҳосил қилади. Хорижга сафарга отланган турист кўпинча бораётган мамлакатида иқтисодий вазият ўз мамлакатидагидан фарқ қилишига дуч келади. Мавжуд фарқ айниқса узоқ сафарда, масалан, бошқа қитъалар ва минтақаларга ташриф буюрганда яққол сезилади. Шунинг учун киши орзусини қаерда бўлиши билан нафақат бюджети балки, борадиган манзилидаги иқтисодий реаллик билан мувофиқлаштириб олиши зарур.

Хорижий сафарни сотиб олиш қарори жўнатувчи ва қабул қилувчи фаол иштирокида амалга оширилади. Жўнатувчи мамлакатда туристик талаб, аҳолининг даромад даражаси ва бўш вақтининг давомийлигига боғлиқ ҳолда, энг аввало йил давомида қатъий белгиланмаган ҳолда ихчам равишда шаклланади. Ишдан кейин қоладиган бўш вақт, физиологик эҳтиёжини қондириш ва уй хўжалигини юритиш туристик фаолиятининг шартларидан биридир, вақти – вақти билан ҳақ тўланадиган таътил туризм учун алоҳида аҳамиятга эга. XX аср бошларида жаҳондаги индустриал ривожланган мамлакатлар меҳнат соҳасида муносабатларни тартибга солувчи қонун қабул қилдилар. Унда иш вақтнинг оқилона чегараси белгиланган. Бу давлатлар аҳолисининг катта қисми учун дам олиш ҳуқуқи мустаҳкалаб қўйилган. Бугунги кунда 500 млн. дан зиёд меҳнаткашлар, хусусан Европа ва Шимолий Америкадан, ҳақ тўланадиган, ҳар йилги таътилларга чиқиш ҳуқуқига эгадирлар. Бу уларни туристик хизматларнинг истеъмолчиларига айлантиради. Бўш вақтнинг бўлиши зарур, лекин у саёҳатни амалга ошириш учун етарли шароит эмас. Унинг билан бир қаторда киши дам олиш сафарига бориш, даволаниш ёки қариндош-уруғлари, таниш-билишлари билан дийдорлашишга кўпчилик одамлар туризм учун йиллаб ёки маълум вақти давомида мақсадли жамғарма ҳосил қиладилар. Киши нақд пули ва бўш вақти бўлгандагина йўлга отланиши мумкин. Бу омиллар турган гап барча потенциал туристлар талабига таъсир ўтказади ва конкрет туристик йўналиш билан боғлиқ бўлмаган саёҳат имкониятларини аниқлаб беради. Иккинчи гуруҳ туристик талаб омилларини қабул қилувчи мамлакат шакллантиради: нарх-навонинг умумий даражаси, таклиф этилаётган туристик маҳсулотлар сифати ва хилма-хиллиги. Туристик манзил иқтисодий жозибадорлигига боғлиқ. Швейцарияда қиммат баҳо мустаҳкамланиб қолган, Туркияда эса нисбатан арзон нархда сифатли туристик хизмат таъминланади.

Туристик манзил танланар экан, у бир жуфт мамлакатлар билан чекланиб қолмайди, балки бир нечта муқобил вариантларни ташкил этади. Бундай рўйхатлар узундан узун бўлади. Масалан, истеъмолчи дам олиш жойини танлаганда қўйидаги мулоҳазаларга амал қилади: қумлик пляж борлиги ва ҳаво ҳарорати кундузи 25 о С дан юқори бўлмаслиги. Айрим саёҳатчилар ўз сафарида қандайдир у ёки бу объектни бориб кўришни мақсад қилиб қўядилар. Бундай ҳолларда туристик йўналиш аввалдан белгиланган бўлиб, алмаштирилиши мумкин эмас. Айтайлик Тож Маҳални кўришни орзу қилган сайёҳлар Ҳиндистонга Агра шаҳрига йўл олади. Уларда бошқа вариантлар йўқ. Жўнатувчи ва қабул қилувчи ҳар бир жуфт мамлакатларни кўриб чиқишда ўзаро шаҳарликда туристик танловга янги гуруҳ омиллар таъсир ўтказиши қайд этилади. Улардан энг асосийси нарх-наво ҳисобланади. Потенциал турист ўз мамлакати ва қабул қилувчи мамлакатдаги нарх-наво даражасини таққослайди. Тадқиқотлар кўрсатадики, нарх-наво муносабатлари кўп ҳолларда сафар ҳақида қарор қилишда кўпдан-кўп танловда 60 % шартшароитга боғлиқ бўлиб қолади. Агар бу муаммо бўлмаса 40 % га тушади. Бундан ташқари, турист-истеъмолчи валюта алмаштириш курсини ва борадиган манзили узоқлигини ҳисобга олади. Бу қуйида келтириладигандан бўш вақт ва пул характерлари ўз аксида ифодаланади. Унинг эҳтиёжига шунингдек қабул қилувчи томоннинг туристик маҳсулотни хорижий бозорда ҳаракатлантириш мақсадида ташкил этиладиган реклама компанияси ҳам таъсир ўтказади. Сайёҳ танлови фақат иқтисодий омилларгагина эмас балки, ноиқтисодий тартибларга ҳам боғлиқ: жумладан, ҳуқуқ тартиботга риоя қилиш, фуқаро эркинлиги, эркин ҳаракатланиш, жамиятдаги барқарорлик даражаси, мода ва бошқ. Турист хулқ-атвори моделини билиш катта амалий аҳамиятга эга. Уларни ўрганиш бозорда товар сотишнинг комплекс тадқиқотлари доирасида олиб борилади.

Тадқиқот натижаларига кўра, бутун бир мажмуа омиллар туристларга дам олиш жойини танлашни белгилаб беради, улар орасида иқтисодий омиллар ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ишбилармон туристлар хулқи – атвори, модели, дам олиш ва кўнгил хушлик учун саёҳат қилувчи шахслар учун характерли бўлган хулқ- атвордан сезиларли фарқ қилади. Истеъмолчилик танловининг ноклассик, назариясида асосий тушунча «фойдалик» ҳисобланади. Бундай ёндошув соғлом фикрлашга зид эмас. Бироқ кўпчилик иқтисодчилар истеъмолчилик дидининг субъективлиги ва хоҳишистак ҳамда фойдаликнинг ўлчов усули йўқлигини рўкач қилишиб, бу фикрга қўшилмайдилар. Улар даромад самараси ва самарадорлик концепциясига таянишиб, эҳтиёж қонуни асосида хулоса ясашга интиладилар. Унга кўра нархнинг ўзгариши талаб ҳажмига қандай ва неча таъсир қилишини изоҳлашнинг икки сабаби бор. Улардан бири нархлар ўзгаришининг реал даромадлар ўсишига таъсир қилиши билан боғлиқ. Нархнинг пасайиши истеъмолчи реал даромадини кўпайтиради, унга катта миқдорда олган товарлар (хизматлар) сотиб олиш имконини беради. Иккинчиси товар (хизмат) истеъмолининг ўсиш сабаби: нарх тушиб кетади, одамлар интилиши замирида қимматроқ товарлар (хизматлар)ни қимматлироқ нарсаларга алмаштириш кўзга ташланади. Фикрлашнинг икки йўли ҳам битта, фойдалилик концепцисига асосланган, бошқаси-даромад самараси ва уни бойликка айлантириш. Туристик талаб ва эҳтиёжнинг асосий белгилари Туристик эҳтиёж ва талаб ҳарактерли белгиларга эга: динамизм, гетрогенлик ва комплекслик, эластиклик, мавсумийлик ва бошқ. Туристик эҳтиёж ва талаб – динамик категориялар . Туристик эҳтиёж ва талаб жамият ривожланиши билан боғлиқ. Жумладан талаб жамият ривожланиши билан бирга ўзгаради, эскилари ярамай қолади ва янгилари пайдо бўлади. Эҳтиёж эса доимий равишда кенгайиб, бойиб боради. Туристик хизматлар истеъмолида чуқур сифат ва сон ўзгаришлари иккинчи

жаҳон урушидан кейинги йилларда фан-техника тараққиёти, сиёсий- иқтисодий, ижтимоий соҳалардаги ўзгаришлар туфайли рўй берди. Ривожланган мамлакатларда аҳолининг харид қилиш қобилияти ошди, моддий турмуш фаровонлиги юксалди. Бу одамларни оммавий равишда туризм орқали у ёқ, бу ёқларга бориб келиши имкониятини берди ва туризмга замонавий тус бахш этди. Туристик ҳаракат интенсив равишда ривожлана борди, аммо у бир текисда эмасди. Узлуксиз ўсиш ва пасайишлар туризмга бир бутун доимий ҳаракат кўринишини беради. Бир қарасангиз халқаро туризм ўсиши энг юқори нуқтасига чиқади, бир қарасангиз у узоқ муддатли ва ўрта муддатли пасайишлар тенденцисига дучор бўлади. ХХ асрнинг 1950 ва 1960 – йилларида туристик келишлар ўсиш суръатлари иқтисодий фаоллик тебранишига қарамай барқарор равишда юқорилигича қолди. Бу ҳодиса қатор мутахассисларга туризм инқирозга маҳкум эмас, деб таъкидлашга асос бўлди. Бироқ 50-60-йилларнинг иккинчи ярими бу нуқтаи назарларни чиппакка чиқарди. 1966 -1967 йиллардаги иқтисодий инқироз чоғида туристик келишлар суръати 7 фоизга пасайди. Навбатдаги икки пасайиш эса туризм ривожланиши ҳам бошқа хўжаликлар сингари ўша қонуниятларга буйсунади деган барча шубҳаларни тарқатиб юборади. Улардан бири 1973-1974 йиллардаги энергетика инқирози билан боғлиқ эди. Иккинчиси эса 1980-йиллар бошидаги жаҳон иқтисодий инқирозига тўғри келади. Бу даврий (циклик) инқироз синхрон равишда саноати ривожланган мамлакатларни бутунлай қамраб олди ва иккинчи жаҳон урушидан кейин энг узоқ давом этган инқироз бўлди. 1981-82 йилларда туризм пасайиши жуда чуқур бўлди. Агар олдинги инқирозлар йилларида туристик келишлар суръатлари кескин сусайган бўлса, энди уларнинг сони мутлақо қисқарди. Туристик фаоллик фақат иқтисодий аҳволга эмас балки, дунёдаги сиёсий вазиятга ҳам боғлиқдир. Унинг кескинлашуви туристик сафарларга реал талабнинг камайишига олиб келади. Айрим қуролли ихтилофлар, масалан,

1967 ва 1973 йиллардаги Яқин шарқ мажоралари иқтисодий инқирозга тўғри келди. Бир – бирига айбни тўнкаш орқали улар туризм халқаро ривожланишига ўз салбий таъсирини кучайтирдилар. 1990 йиллар бошларида туристик келишлар ўсиш суръатларининг пасайиши Форс кўрфази районидаги жанговар ҳаракатлар ва ғарб мамлакатларидаги иқтисодий инқирозлар соясида руй берди. Туризмнинг ўсиш суръатлари пасайиши жаҳоннинг барча туристик минтақаларида – Европа ва Америка, Осиё ва Афикада қайд этилди. Биргина Францияда 1989 йилда халқаро зиддиятларнинг кучайиши, Ироқ қўшинларининг Қувайтга бостириб кириши арафасида 18 минг индивидуал ва 50 га яқин турли гуруҳларнинг турли туристик томонларга йўналтирилган сафарлари бекор қилинди. 1991 йилда АҚШ бошчилигида кўп миллатли қуролли кучлар Эронда «Саҳродаги бўрон» операциясини ўтказишди, Европада туристлар келиши ўсиши нол даражага тушиб кетди. Италия, Буюкбритания, Германия ва Швейцария сингари мамлакатларда туристлар сони 1990 йилга таққосланганда мутлоқ қисқаргани қайд этилди. Америка минтақасида чиқиш туризми ҳажми 3% га, Европада эса 23 % га қисқарди. Европа мамлакатлари океан ортидан 5 млн. туристлар келишга муяссар бўла олмадилар. Террористик хуружлардан хавотирланиб, АҚШ ташқи ишлар вазирлиги мамлакат фуқароларига хорижга сафар қилишдан тийилиб туришни тавсия этди. Йирик туристик фирмалар ўз ходимларини сафарга жўнатдилар ва туристлар саёҳатини бекор қилишди. Айрим халқаро авиация рейсларига чипталар сотиш салкам яримга тушиб қолди. Форс кўрфазидаги уруш оқибатида Осиё-Тинч океани минтақасида туризм тараққиётига жиддий салбий путур етди. Ихтилофлар чоғида Малайзияга келишлар сони камайди. Уларнинг ўсиш суръатлари Сянган (Гонконг) ва Сингапурда сусайди. Африка қитаъсида ҳам халқаро туризм тушкунликка учрагани қайд этилди. Ҳаддан ташқари хавф-хатарлар кўпгина одамларни Миср ва Тунисга сафардан воз кечишга мажбур қилди. Туризмда янада

чуқурроқ инқирозни яқин Шарқ мамлакатлари – Иордания, Исроил ва бошқа давлатлар ўз бошидан кечирдилар. Косово (Югославия) даги ихтилофлар халқаро туризм кўлами учун Форс кўрфазидаги урушдан нисбатан камроқ зарар етказди. Европа минтақасида асосий зарбани Марказий ва Шарқий Европа мамлакатлар ўзига олди. Жумладан, туризмда Хорватия Венгрия, Польша, Чехия. Саёҳат хавфсизлиги муаммоларидан ташвишга тушган Бутун жаҳон Туристик ташкилоти (БТТ) туристларнинг ҳаётига потенциал таҳдидга боғлиқ равишда чиқишга қаратилган йўналишлар классификациясини ишлаб чиқди. Биринчи, кўпроқ хавфли гуруҳга чўзилиб кетган ҳарбий ихтилоф, террорчилик хуружлари ва иқтисодий барқарорлик авж олган мамлакатлар (ҳудудлар) киритилди.Улар туризмни ривожлантиришда нафақат мунтазам салбий таъсир қилишади, балки амалда туризм нуфузини тушуриб юбордилар. Булар – Ливан, Шимолий Ирландия, Афғонистон, Югославия республикаларидир. «Иккинчи категория хавфли» мамлакатлар алоҳида ҳарактерланади. Уларда тез-тез зўровонлик, тартибсизликлар такрорланиб туради. Уларга, Миср, Ҳиндистон, Ямайка, Кения, Перу, Филиппин, Индонезия ва бошқалар киради. Туристлар учун хавфсизлик даражаси бўйича чиқишга қаратилган йўналишлар классификацияси ҳам мавжуд. Бунда туризмга таҳдид айнан саёҳатчи томонидан ҳуқуқ-тартибни бузиш, ёқмаганини рўкач қилиб кўнгилсизликлар келтириб чиқаришда намоён бўлади. Миллий иқтисодиётга зарар етказишни кўзлаб, экстремистлар объектга ҳужум қилиш, ҳукуматга сиёсий тазйиқ ўтказиш мақсадида туристларни танлайди (Миср, Туркия). Халқаро туризмда туристик талабларнинг ҳар томонлиги (комплекслиги) ва кўп хиллиги. Саёҳат чоғида туристлар ҳар хил хизматларни истеъмол қилишадилар. Яъни умумий, туристик хусусиятга эга

ва йўл-йўлакай хизматлар тури. Энг аввало у ўз ҳаётини таъминловчи хизматларга яъни турар жойга, овқатланишга, шунингдек транспортга эҳтиёж сезади. Туристларнинг бу талаблари қисми маҳаллий яшовчи талабларидан кам фарқ қилади. Бошқа қисми, турист сифатидаги талаблар туристик миграциянинг уйғотувчанлик мотивлари кенг уфқлари билан шартланган ва ўзига хос характерга эга. Дам олиш, кўнгил очиш ва янги таассуротларга ва эга бўлиш учун кишилар рекреацион сафарларни сотиб олади. Яъни касбий қизиқишларини қондиришга интилиб, у ишга доир сафарни қабул қиладилар, илоҳий урф-одатлар ҳақидаги билимини мукаммаллаштириш эҳтиёжи, диний саёҳат талабини қондиради ва ҳ.к. Кўнгилхушлик, касбий қизиқишини қондириш, даволаниш, ўқиш ва билим олиш айрим бошқа эҳтиёжлар туристик сафарларнинг бош мотивларидир. Улар ўзаро маълум комбинацияларда туристик хизматларга мос келувчи талабларни ҳосил қилади. Масалан, конгресслар ва анжуманлар иштирокчилари нафақат асосий хизматларни, балки бевосита сафар бош мақсадига кирмаган қўшимча хизматларни ҳам талаб қиладилар. Улар сафар конгрессларигача ва ундан кейин иштиёқ билан у бу нарса харид қиладилар, концертларга борадилар, кўгазмаларни томоша қиладилар ва шу тариқа касб фаолиятларини, маданий дам олиш билан қўшиб олиб борадилар. Кўпчилик ва комплекслик туристик эҳтиёжни қондиришда туристик хизматларнинг хилмахиллигини талаб этади. Халқаро туризмда туристик талабнинг эластиклиги. Таъкидланганидек, туристик талаб истеъмолчининг даромади, қулай бўш вақтининг давомийлиги, товарлар ва хизматлар баҳоси ва бошқа омилларга боғлиқдир. Мунтазам ҳақ тўланадиган таътил жорий этилиши ва реал иш ҳақининг ошиши туристик товарлар ва хизматларга талабни кучайтиради. Аммо кўпинча таҳлил бир ўзгаришни бошқасига таъсир этишини белгилаш билангина чегараланиб қолмайди. Балки талабнинг ўсиши (пасайиши), қай даражадалигини ҳам билишни талаб қилади. Баҳо ўзгаришига туристик талаб нечоғлик сезгир, агар даромад 10,20 ёки 40 % га ошса унга талабнинг

реакцияси қандай бўлади каби саволлар шулар жумласидандир. Бу ҳақда тасаввур ҳосил қилишга кўраткичлар эластиклиги имкон беради. Эластиклик бир ўзгаришнинг бошқа ўзгаришга нисбатан реакцияси ҳолатини кўрсатади. Иқтисодиётда бу тушунчалар бир томондан талаб катталиги, иккинчи томондан баҳо ёки даромад ўртасидаги бош боғликни аниқлаш учун фойдаланилади. Талабнинг баҳо бўйича эластиклиги (ТБЭ) бошқа шароитларда нархнинг бир фоизлик ўсиши (камайиши) туфайли талаб ҳажми қанча фоизга ўзгаришини аниқлайди. ТБЭ катталиги одатда салбий сонда ифодаланади. Негаки ўзгаришлар тескари боғлиқликка эга бўлади. Талаб ҳажми нарх тушиши, унинг ошиши, камайиши тенденциясига эга. Талаб нарх ўзгаришга сезгир (эластик), бефарқ (ноэластик) ёки ягона эластикликка эга бўлиши мумкин. У бир қатор омилларга боғлиқ, энг аввало субститут (ўрнини босувчи) товарларга қурби етиш омили. Бозорда рақобат қанчалик ўткир бўлса, ТБЭ таклиф этилаётган ўрнини босувчи товарлар кўламида шунчалик кенг бўлади. Турист учун муқобилликка ҳожат бўлмаган ишга доир ва этник талаб дам олиш ва кўнгилхушлик учун саёҳат қилувчига нисбатан нарх ўзгаришига унчалик сезгир эмас. Туристик маҳсулотларга нархнинг ўзгариши айниқса дам олиш учун сафар географиясини аниқлаган ҳолда « денгиз – қуёш - пляж» га борувчиларда сергаклик уйғотади. Қайсидир курортларга хизматлар қимматлашиши билан одамлар осонгина бошқа ўрнини босувчиларга ўтишади, улар билан рақобатдаги бошқа курортларга талаб ошиб, арзонроқ дам олиш жойлари танланади. ТБЭни келтириб чиқарувчи иккинчи омили вақтинчалик рамка, унинг доирасида харид ҳақида қарор қабул қилинади. Одатда эластиклик узоқ муддатли режада қисқа оралиқларга нисбатан юқорироқ. Вақт ўтиши билан истеъмолчилар нархи ошган товарлар учун катта миқдорда ўрнини босувчиларни топишлари мумкин. Аста-секин уларнинг

диди, одатлари ва кўникишлари ўзгарди. Ишлаб чиқарувчилар эса ўрнини босувчи товарлар чиқаришни кенгайтирадилар. ТБЭ ни ўзгарувчанлик хусусияти ҳар бир конкрет ҳолатда уни аниқлашда эҳтиёж билан ёндошиш, етти ўлчаб, бир кесиш заруратини туғдиради. Бу биринчи навбатда нарх валюта курсларига боғлиқ бўлган хориж саёҳатларига таалуқли. Нарх унинг ўзгариб туриши халқаро туристик сафарлар географиясига таъсир қилади. Сир эмаски, қабул қилувчи томонларнинг валюта алшашиш курсини ошириши, уларни тенг шароитларда хорижий туристлар учун қимматлаштириб юборади. Бу иқтисодий жиҳатдан ҳам унчалик диққатни тортадиган эмас. Айрим мамлакатлар халқаро туризмни ривожлантириш манфаатларини кўзлаб валюта сиёсати юргизишади. Миллий пул бирлигини алмаштириш курсининг сунъий ўзгартириши туфайли, улар юқори инфляция даражасига қарамай туристик хизматлар нархининг рақобатбардошлигини ушлаб туришга муваффақ бўладилар. Туристлар етказиб берувчи мамлакатларга келадиган бўлсак, уларнинг миллий валютаси револьвацияси чиқиш туризмига талабларни кўпайтиради. Тўғри, алмаштирилган валюта курсининг тушиб кетишида тескари ҳолат ҳам бўлади. 1990 йиллар иккинчи яримларида долларнинг заифлашуви оқибатида Америкалик туристларнинг Европага келишлари сони анчагина камайди ва аксинча Европадан эса АҚШга туристик оқимларни кенгайтирди. БТТ мутахассисларининг бу соҳадаги кўп йиллик тадқиқотлари қуйидаги хулосаларни чиқаришга имкон берди. Экспертлар ҳисоб-китобларига кўра, ТБЭ қабул қилувчи мамлакатлар учун 1 дан 2 гача атрофда турибди. Агар туристик йўналишлар нисбатан 10 % га арзонлашса, мисол учун, инфляциянинг олдинги даражаси сақланган ҳолда валюта алмашиш курсининг ўзгариши, натижада уч йил давомида унинг бозор улуши 10-20 % га ортади. Саёҳатларга нарх ўзгаришига истеъмолчиларнинг реакцияси

пайдо бўлиши учун худди шунча вақт талаб қилинади. Истеъмолчилар янги нархларга узил-кесил беш йилдан кейин мослашиб оладилар. Талабнинг баҳо бўйича эластиклик аҳамияти жаҳоннинг минтақалари ва сафарлар тури бўйича фарқланади. Европа бўйича ички ҳудудий саёҳатлар учун у нисбатан паст – 0,8. Қабул қилувчи Яқин Шарқ мамлакатлари учун нарх бўйича узоқ бўлмаган сафарларга нисбатан талаб кўпроқ эластик. Бу ҳудуд учун ТБЭ -2,5 га тенг. Одатда узоқ сафарга нисбатан яқинроқ масофага талаб нарх ўзгаришига унчалик сезгир эмас. Жаҳон минтақалари ўртасида ТБЭ Европа ва Яқин Шарқда юқори. Бу уларнинг чиқиш туристик оқимларида дам олишга саёҳатлар улушларининг катталиги билан изоҳланади. Бундай саёҳтларга нарх бўйича талаб хизмат сафари (камандировка), қариндошлар ва танишларникига бориш, бошқа туристик сафарларга нисбатан эластикдир. Кўп сонли эмпирик тадқиқотлар кўрсатадики, туристик талаб истеъмолчи даромади кўпайиши (камайиши) га жуда сезгир ва боғлиқ. Аҳолининг моддий аҳволи яхшиланиши билан, уларни саёҳатларга мойиллиги ва туристик харажатлар ўсади. Даромад ўзгариши ҳамма вақт ҳам индивидуал туристик талаб ҳажмини, ўлчанган сафар, ёки тунаш саналарини акс эттирмайди. Шу билан бирга у туристик таркибларда чуқурроқ силжишларга олиб келади. Яхши ҳақ тўланадиган ишга жойлашиб олгач, киши кўп ҳолларда ўз ҳаловатини унга қурбон қилади. Етарли бўш вақтга эга бўлмайди. У худди аввалгидек узоқ бўлмаган сафарни танлайди ва шинамлик даражасига юқори талаблар қўяди. Моддий қийинчиликлар ҳам худди шундай ҳамма вақт ҳам индивидуал туристик талабларнинг миқдорий характерига таъсир этавермайди. Таътилни мунтазам саёҳат билан ўтказувчи оила камдан-кам бу кўнгилхушликдан ўзини тияди, молиявий аҳволи ёмонлашганда ҳам бундан воз кечмайди. Аксинча таътил вақтини қисқартириш ёки сафарни қолдиришдан кўра арзонроқ сафарни сотиб олишни маъқул кўради.

Эластиклик даражаси шунингдек сафар типига ҳам боғлиқ. Харид қобилиятининг ўзгаришида кўпроқ кўнгилхушлик сафарларига талаб сезгир. Этник сафарларга бу камроқ даражада. Чунки бунда эркин танлаш натижасига қараганда, имкон даражасида қарз олиш кўзда тутилади. Ишга алоқадор сафарлар, шунингдек элитар саёҳатларда даромад ўзгаришига кам эътибор берилади ва ноэластик ҳисобланади. Нарх ва даромад бўйича эластиклик иқтисодиётда умумий тарзда қабул қилинган. Аммо талаб динамикасида ягона кўрсаткич эмас. Эластиклик худди шундай бошқа омиллар (мисол учун, вақт) ўзгаришига туристик талаб реакциясини ифодалаш учун фойдаланилади. Ишга алоқадор туризм учун бу – раҳбар томонидан белгиланган сафар муддати, дам олиш ва кўнгилхушлик саёҳати учун – бўш вақт. Улар йил давомидаги байрам кунлари ва таътиллар сони билан ўлчаниш мумкин. Бўш вақт давомийлиги чатишиб кетади ва мамлакатлар бўйлаб сезиларли равишда кўзга ташланади. Замон ва маконда туристик талаб тўпланиши. Туристик талаб ёрқин мавсумий характерга эга. Йилнинг маълум даврларида энг юқори чўққисига чиқади ва бошқа ойларида пасаяди. Муътадил иқлимга эга шимолий ярим шар мамлакатларида июль-август ёзги, январ – март қишки асосий туристик мавсумлар бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари, мавсумлараро (апрел-июньсентбр) ва ўлик мавсум деб аталадиган (октябр-декабр) даврлар ажралиб туради. Статистик маълумотларга мувофиқ, Европада барча туристик сафарларнинг яримигачаси, икки ёзги ойларга тўғри келади. Мавсумлараро ва ўлик мавсумда туристик оқим сусаяди ва туристик хизматларга талаб ўзининг пастки чегарасига етади. Европада IV чоракда сафарлар улуши уларнинг йиллик сонидан 18 % ни ташкил қилади. Туристик талабнинг мавсумий характери туристик индустрия корхоналарида нотекис юкланишда намоён бўлади. Бу йил давомида туристик сафарлар динамикасини аниқ такрорлаган ҳолда ўзгариб туради.

Туристик талабнинг мавсумий ўзгариб туриши табиий-иқлим, иқтисодий, ижтимоий, психологик каби турли омиллари таъсири билан изоҳланади. Туристик фаолликнинг юқори чўққиси ва пасайиши кўпчилик сайёҳларнинг консерватизми билан изоҳланади. Одамларда таътилни ўтказиш учун ёз энг маъқул вақт деган тушунча мустаҳкам ўрнашиб қолган. Бундан ташқари кўпгина ота-оналар ёзги дам олишни болалари билан бирга таътилни ўтказиш мақсадида таътил муддатларини орқага сурадилар. Туристик сафарларга ёзги талаб даражасининг юқорилиги Ғарбда яна корхоналарни июл-августда таъмирлаш учун тўхталиши билан боғлиқ. Чунки шу ойларда меҳнат унумдорлиги энг паст даражага тушиб кетади. Ниҳоят модалар омилларини туристик талаблар тўпланишига таъсир қилишини ҳисобга олмасдан бўлмайди. Туристик талабнинг мавсумий ўзгариши миллий иқтисодиётга салбий таъсир ўтказади. У моддий техник базани бекор туришга мажбур қилади, ижтимоий соҳада муаммолар келтириб чиқаради. Кўпинча унинг оқибати шунчалик харобалашдики, давлатнинг аралашуви талаб этилади. Туристик маъмуриятлар ва корхоналар томонидан ишлаб чиқилган ташкилий, иқтисодий ва ижтимоий чора-тадбирлар туризмда мавсумий тиғизлик ва тушкунликларни эпга келтиришга имкон беради. Мавсумийлик муаммоси аввалгидек муҳимлигича қолаётган бўлсада, туристик талаб замонда кўпроқ бир текис тақсимлана бошлади. Бугунги кунда туристик сафарлар бутун йил давомида амалга оширилаяпти. Бу ҳақда батафсилроқ навбатдаги параграфда фикр юритамиз ва бу каби янги ҳодисалар билан боғлиқ саёҳатлар оралиқлари моҳиятини кўриб чиқамиз. Ҳозирги замон туристик талаблар тенденцияси 1980 йиллар ўрталарида туристик талабларда янги тенденциялар пайдо бўлди. Улар бир қатор демографик, иқтисодий ва ижтимоий тартиб, шунингдек замонавий одамнинг психологиясидаги ўзгаришлар каби омиллар билан шартланганди. Туристик талаб катталиги ва характерига жамиятнинг демографик таркибидаги ўзгаришлар ва янги ривожланаётган индустриал

мамлакатларда, аҳоли ижтимоий модели катта таъсир ўтказади. Улар қуйидаги ҳар қилувчи моментларга олиб келади: аҳолининг кексайиши, нисбатан кечироқ никоҳга кириш, ёлғиз одамлар улушининг ошиши, ишловчи хотинқизлар сонини кўпайиши, туғишни орқага сурилиши, фарзандсиз оилалар сонини орта бориши ҳ.к. Ҳозирги вақтда ривожланган мамлакатларда жамият ёш таркиби ўзида «демографик қўзиқорин» ни эслатади. Ўртача умр узайиши ва туғилиш даражасининг пасайиши, катта ёшдаги шахслар улушини юқори бўлишига олиб келди. Туризмга дахлдор бошқа ўзгаришларда жамоат меҳнат соҳасига хотинқизларни кенг жалб этилишини кўрсатиш мумкин. Жаҳон бўйича барча ҳудудларда турли ишларда банд хотин-қизлар сони ортиб бораяпти. Уларнинг кўпчилиги ўз мавқиени кўтаришга интилади: омадли тадбиркорга айланади, давлат ва тижорий структураларда раҳбарлик лавозимларини эгаллайди. Ҳозирги замон жамиятида хотин-қизларнинг роли ошиши билан бир вақтда уларнинг онгида туб ўзгаришлар руй бераяпти. Улар кеч никоҳга киришаяпти, бола туғишни орқага суришмоқда, у пайдо бўлиши билан ишга қайтишмоқда. Хотин-қизлар моддий мустақиллик, оиласи эса қўшимча даромад олаяптилар, унинг бир қисмини саёҳатларга йўналтирмоқдалар. Ўзгаришлар оила таркибини ҳам четлаб ўтмади. Ёлғиз одамлар ва фарзандсиз жуфтликлар сони кўпаймоқда. Йирик шаҳарлар ва агломерацияларда «ёлғиз»лар бутун аҳолининг яримини ташкил этади. Моддий мустақилликка эга бўлган бу одамлар ўзларини оила ташвишлари ва ишларидан холос бўлишларини истайдилар. Бу типдаги истеъмолчилар юқори даражада маълумотлиги билан ажралиб туришади. Касбий ўсишга интилишади, етарли даражада сафарбар ва сифатли ҳаёт ҳамда шинамлик даражасига бозорнинг истиқболли мақсадли гуруҳи сифатида қараб келинарди.

Демографик муҳитда кечаётган жараёнлар туризм бозорида икки тенденция ҳақида гапириш имконини беради. Улардан бири – туристик хизматлар потенциал истеъмолчилари доирасининг кенгаяётганлигидир. Туристик ҳаракатдаги барча янги категория шахслар тутиб олинади. Уларда саёҳат қилишга истак ва имконият пайдо бўлади. БТТ нинг 2020 йилларга прогнозлари бўйича Ер юзи аҳолсининг 7 % хорижий сафарларни амалга оширадилар. Бу улуш мунтазам ўсаяпти, аммо ҳозирча жуда камтарона ҳолича қолаяпти, айниқса Африкада, Жанубий Осиё ва Яқин Шарқда бу халқаро туризм потенциали катталигидан далолат беради. Иккинчи тенденция – саёҳат қилувчи шахсларнинг кексайиши, яъни ташриф буюрувчилар таркибида кекса шахслар салмоғининг кўпайишидир. Бу жаҳоннинг индустриал ривожланган мамлакатларида умумий демографик вазият ва уларда пенсия ёшининг пасайтирилиши билан боғлиқ ҳолда юзага келаяпти.Кўпчилик ғарб давлатларида у нисбатан юқори бўлмаган даражада – 60-65 ёш қилиб белгиланаяпти. Аммо 1980-йиллар бошида жаҳон иқтисодий инқирози (кризиси) бошланиши билан оғир молиявий аҳволга тушиб қолган айрим корхоналар ҳақли дам олишга нафақат 60 ёшдагиларни, балки пенсия ёшига яқин қолганларни ҳам жўната бошладилар. Бу одамлар тоифаси жисмонан мустаҳкам сафарбар одамлардир. Улар амалда чекланмаган бўш вақтга эга. Илгари «сеньорлар» паст харид қобилиятига эга деб ҳисоблаб келинарди. Бугунги кунда уларнинг моддий аҳволи яхши томонга ўзгарди ва улар сафарга яхшигина пул сарфлашга тайёрдирлар. Замонавий «Сеньорлар»да кексайишга янги психологик муносабат пайдо бўлди. Бунинг шарофати билан бу категория шахсларда ўз туристик дидлари ва мақбулликлари шаклланди. Ҳозирги замон ёши ўтган кишилар туристик талаблари уларнинг 20, хатто 10 йиллар аввалги тенгдошлриникидан кескин фарқ қилади. Улар шу ёшда бўлган ота-оналарига қараганда ҳаракатчанроқдир. Бу одамларда сайру

саёҳатларга мойиллик улар нафақага (пенсия)га чиқмасларидан анча олдин шаклланган. Ҳозирги даврда кекса туристлар тажрибали ва юксак дидли саёҳатчилар, туризм улар учун нафақат кундалик ҳаёт ташвишларидан холос бўлиш воситаси, балки оламни билиш, унинг динамикаси ва кўпқирралигини белгиловчи омилга айланган. Ҳаётга қизиқишлари сўнмаган одамлар кўпинча қалтис саргузаштлар қидириб сафарларга отланадилар: Альп тоғларида чанғида учадилар, Колорадо асов дарёларида сузадилар. Африка саҳроларини кезиб чиқадилар. Улар турли туристик ташкилотлар ва фирмалар хизматларидан фойдаланиб гуруҳ бўлиб сафарларга чиқишини маъқул курадилар. Шуни таъкидлаш жоизки, кекса, жисмоний заиф кишилар ҳам четда қолишмайди. Улар ҳам ўз имкониятлари қатъий чекланганига қарамасдан, саёҳат қилишни ва янги таассуротлар олишни исташади. Аҳолининг бу тоифасидагилар учун дам олиш «тўртинчи ёшдагилар» учун дастури доирасида ташкил этилади. Уни амалга ошириш билан махсус ташкилот – нафақа (пенсион) клублар ва ассоциациялар, шунингдек Даниядаги «Дайнэдж Ассоциэшн», Нидерланиядаги «Сенье Ваканти План» ёки Швециядаги «Свериджес Пенсионарсфорбинд» каби туристик компаниялар шуғулланишади. Туристик эҳтиёжларнинг мураккаблашуви туризмни бундан кейин диверсификация бўлишига олиб келади. Дам олиш доирасидаги саёҳатлар ва кўнгилочишлар онгли равишда юқори суръатларда ривожланади. Улар спорт, саргузашт, қишлоқ туризми, кема саёҳатлари ва уларнинг ҳамма имкониятлари билан қўшилиб кетади. Ишга дахлдор туизмда конгресслар сегментлари сезиларли кенгайди – инсентив – турлар ҳам ривожланади. XXI асрда туризм диверсификацияси жараёнлари чуқурлашади, янги бозор сегментлари ва қашшоқлик пайдо бўлади. Истеъмолчилар талабларининг келгуси персонификацияси рўй беради. Туризм индивидуаллик даврига қадам қўяди.

Туристик масҳулот тушунчаси Бозорда ҳар қандай фирманинг муваффақияти биринчи навбатда у ишлаб чиқараётган маҳсулотни ўзига жалб қила олишига боғлиқ. У маҳсулот нархи, бозорда ўтиши ва тарқалиши сингари бир қатор элементлар билан боғлиқ ҳолда маркетинг комплексининг ўзагини ташкил қилади. Маҳсулот иқтисодий категория сифатида кенг мазмунга эга. Шунинг учун бўлса керак, ҳозиргача унинг умумий қабул қилинган белгиси йўқ. АҚШ Шимолий – Ғарб университети маркетинг профессори, Америка маркетинг ассоциацияси фаол аъзоси Ф.Котлер унга қуйидагича таъриф беради: «Маҳсулот – хоҳишни ёки заруратни қондиради ва бозорда сотиб олиш, фойдаланиш ёки истеъмол қилиш мақсадида диққатни ўзига жалб этади. Жисмоний объектлар, хизматлар, ғоялар ва бошқалар маҳсулотлар ҳисобланади. Туризмда маҳсулот икки кўринишда намоён бўлади. Биринчидан, комплекс хизмат кўрсатиш сифатида, яъни туристларга битта пакетда сотиладиган хизматлар тўплами, туристик маҳсулотнинг бунда қабул қилиниши биринчи навбатда истеъмолчиларга хосдир. Бу ишлаб чиқурувчи фикридан фарқ қилади. Агар етказиб берувчи шахслардан нима чиқараётганини сўрасангиз ташувчи транспорт хизматини, отеллар – жойлаштириш хизматини, тематик парклар – сайр тамошо хизматларини ва бошқаларни айтишади. Улар томонидан тақдим этилаётган хизматларнинг аниқ тури маҳсулот ҳисобланади. Бундай ҳолда хизматлар пакетининг таркибий қисми туристик маҳсулотлар ҳисобланади. Туристик маҳсулотларни истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчилар турлича қабул қилишлари туризм соҳасида иқтисодий тадқиқотларни ўта мураккаблаштиради. Муаммо шундан иборатки, бозорга олиб чиқилаётган маҳсулотлар ҳамиша ҳам истеъмолчилар талабига мос келавермайди. Туристлар туристик маҳсулотлар ишлаб чиқарувчиларга қараганда кенгроқ эканлигини тушинишади. Бундан ташқари, кишилар сафарларни сотиб олишар экан, оддий хизматлар тўпламини эмас, балки амалда мутлақо

бошқа нарсаларни қидиришади. Бировлар таътилга чиқиб, хордиқ чақриш, офтобда тобланиш, соғлиқни тиклаш учун курортга путёвка олишади, бошқалар иш доирасида музокаралар олиб бориш, шартномалар тузиш учун сафарга жунайдилар. Бундай олганда туристлар олди-сотди савдоси сифатида классик маънодаги маҳсулотларга эмас, янги таасуротлар, саргузаштлар ва бизнесни кенгайтириш имкониятлари ва бошқаларга эҳтиёж сезишади. Таниқли инглиз туризмшуноси В.Мидльтон фикрига кўра, комплекс туристик маҳсулотлар таркиби - туристик марказлардаги одамлар фаолиятини белгилайдиган ҳис этиш ва ҳис қилмаслик компонентлари, тўпламлар ёки пакетларни намоён этади. Пакет туристлар томонидан қурбига яраша нарх сифатида қабул қилинади. Истеъмолчилар томонидан туристик маҳсулотларни қабул қилинишини, хусусиятларини ва уларнинг туристик фаолияти ҳақиқий мотивларини ўрганиб, етказиб берувчилар уларга мос равишда ўз ишларини қайта қўриб оладилар. Улар маҳсулотларини қандай бўлса, шундай ҳолича эмас, балки истеъмол хусусиятлари ва сифатига қараб реклама қиладилар ва хизматлар тўпламини таклиф этадилар. Истеъмолчиларнинг туристик маҳсулотларни комплекс қабул қилиши туризм марказларини намоён этувчи ва уларни тараққий этиши учун жавоб берувчи туристик маълумотлар таклифларига мувофиқ келади. 1970 – йиллар охирида АҚШда Нью-Йорк штатида «Мен Нью-Йоркни севаман» кенг масштабли реклама компанияси бўлиб ўтди. Бу вақтга келиб Нью-Йорк шаҳрида (бутун дастурлар штатни қамраб олди) тармоқланган туристик инфратузилма яратила бошлади. Отеллар, ресторанлар, барлар, тунги клублар ва бошқа ҳар хил сайр-тамошо объектлари шаҳар меҳмонхоналарига турли хил хизматларни таклиф қила бошладилар. Бу корхоналар расман туризм индустриясига кирарди, аммо улар ўзларини ягона мақсаддаги қисм деб ҳисобламасдилар. Улар эса тор тижорий манфаатларни кўзлардилар.

Вазият потенциал мижозлар бозорида тадқиқотлар олиб борилганидан кейин ўзгара бошлади. Турли хил туристик хизматлар истеъмолчилар сўровларидан келиб чиқилиб, бир пакетга бирлаштирилди. Бу уларнинг харид қилинишини сезиларли енгиллаштирди. Комплекс туристик маҳсулотлар рекламаси шундай тартибда тузиладики, у туристик марказ сифатида НьюЙорк ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилиш имконини берарди. Яъни объектларни кўрсатиш, туристик инфратузилма, сайр-тамошо, транспорт қулайликлари – барчаси ифодаланганди. У шаҳар қиёфаси ҳақида ёрқин ва тезда эсда қоладиган тасаввурлар ҳосил қилар ва сафарларнинг нархи тўғрисида ахборотларга эга эди. Айниқса шаҳар тақдим этадиган жойлаштириш ва бўш вақтни маданий ўтказиш, турли хил сайр тамошолар кенг имкониятларини реклама қилишга алоҳида эътибор қаратилди. Компания фаолияти жуда муваффақиятли кечди ва Нью-Йорк шаҳрини туристик марказ сифатида нафақат АҚШда балки, ундан ташқарида машҳур бўлишига олиб келди. Кўриб чиқилган мисол амалий аҳамиятга эга бўлган бир қатор умумий характердаги камчиликларни аниқлашга имкон беради. Улардан бири маркетинг тадқиқотлари ўтказишдир. Туристик маҳсулот у сотиб олинаётганда истеъмолчи тасаввуридагина мавжуд бўлади, турист сафардан нимани кутаётганини фақат махсус тадқиқот ёрдамида билиш мумкин. Маркетинг хизмати ходимлари мавжуд ва харидорлар хоҳиш – истаги ва потенциал эҳтиёжини таҳлил қиладилар ва бир хилдаги мижозлар гуруҳларини аниқлайдилар. Улар асосий бош саволлар – истеъмолчилар талаб қиладиган зарур туристик маҳсулотлар нима? бозорнинг қайси таклифлар даражаси унинг талабларини қондира олади? кабиларга жавоб топишга интиладилар. Маркетинг тадқиқотлари натижалари туристик масҳулотларни такомиллаштиришнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Иккинчидан, туристларга хизмат кўрсатишга жойлаштириш корхоналари, транспорт, сайр-тамошо ва бошқалар киритилган. Улар туристик индустриянинг турли секторларига қарайди ва одатда ҳар хил эгаларга

тегишлидир. Уларнинг ҳар бири ўзиникига раҳбарлик қилади, ўз манфаатини кўзлайди ва кўп ҳолларда бошқа эгалар манфаатлари билан тўқнаш келади. Улар томонидан етказиладиган хизматлар – жойлаштириш, ташиш, овқатлантириш ва шунга ўхшашлар автоматик равишда бирлашиши мумкин эмас. Бунинг учун туроператорлар ва миллий (маҳаллий) туристик маъмуриятларнинг махсус саъй – ҳаракатлари талаб этилади. Туризм индустриясида ўз тижорий мақсадларини кўзлаган турли хил фирмалар сони кўплиги туристик маъмуриятларнинг мувофиқлаштирувчи ролини қийинлаштиради. Туристик марказ одатда комплекс туристик маҳсулотлар кенг руйхатини таклиф қилади. Булар ҳар хил истеъмолчилар гуруҳларига мўлжалланган. Аммо бозорда муваффақият қозониш ва ўз ўрнини мустаҳкамлашга туристик хизмат кўрсатувчилар бир мақсад йўлида ҳаракат қилсаларгина эришиш мумкин. Учинчидан, туристик маҳсулотлар бутунлиги компонентлари ўзаро мустаҳкам боғланган. Туристик хизматлар етказиб берувчилар ўртасида маркетинг соҳасида ҳамкорлик қилиш учун кенг имкониятлар майдони мавжуд. Бу ўзаро ҳамкорлик потенциали ғарб адабиётида «Комплементар» деб аталади. Унинг амалга оширилиши шарофати билан Нью-Йорк дестинацияси туристик бозорга жалб қилинади. Кучларни самарали бирлашишига бошқа мисолни комплекс турстик маҳсулотларни сотишни рағбатлантиришнинг инглиз тажрибасидан олиш мумкин. Буюк Британияда туристик компаниялар миллий ва маҳаллий туристик маълумотлар қўллаб- қувватлаши билан биргаликда ўтказиладиган қўшма акцияларда иштирок этадилар. Миллий ва маҳаллий туристик компаниялар уларни реклама компаниялари, махсус нашрлар чиқариш, шунингдек жамоатчилик билан алоқаларини кенгайтиришга ҳомийлик қиладилар. Туристик компаниялар қўйилган маблағдан синергетик самара ҳисобида қўшма тадбирлар ўтказадилар. Лекин бунда ҳар бир етказиб берувчи ундан мижоз учун конкрет курашда индивидуал фойдаланади.

Тўртинчидан, туристик дестинацияларда кўпчилик ўзгаришлар кутилмаганда бозорда талаб таркибий ўзгариши оқибатида рўй беради. Мисол учун, кейинги 10 йилда Шимолий Европа денгиз спорти турлари бўйича олдинги ўз мавқиени йўқотди. Бу шуни кўрсатадики, мавжуд рақобатни ҳисобга олган ҳолда дестинация тараққиётини стратегик режалаштиришда туристик талабнинг тенденцияси асосида тизимли ёндошиш талаб қилинади. Бешинчидан, туристик маҳсулот учун истеъмол эҳтиёжидан келиб чиқиб қарашда муҳими жалб қилиш қиёфасини яратиш (Нью-Йоркда муваффақ бўлинганидек) ҳисоби дестинация қиёфаси одамда шахсий таасурот ёки ҳақиқатдагина пайдо бўлиши шарт эмас. Миллионлаб америкаликлар ва европаликлар ҳеч қачон Лас-Вегасда (АҚШ, Невада штати) бўлишмаган. Лекин улар орасида бу туристик марказ ҳақида тасаввурга эга бўлмаган ёки эшитмаган одамлар кам топилади. Одатда дестинация қиёфаси саёҳатга кучли иштиёқ уйғотади. Шунинг учун туристизм маркетингда ўша қиёфасини жонлаштиришга, қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор қаратилади. Истеъмолчини яна қизиқтириш ва унда дестинация ҳақида янада кучли таасурот пайдо қилишга уринилади. Шундай қилиб, туристик маҳсулот концепцияси саёҳат ҳақида бир бутун таассуротга қурилган ҳолда сайёҳ қабул қилишида акс этади. Бу эса туристик хизматлар етказиб берувчилар манфаатига ва туристик маъмурият вазифаларига жавоб беради. Туристик маҳсулотлар хусусиятлари. Туристик маҳсулотларни турлича талқин қилишда барча муаллифлар туризмни ноишлаб чиқариш соҳасига киритадилар. Хизматлар алмашинувининг асосий предмети бўлиб юзага чиқади ва ривожланган туристик бозорда сотиш барча ҳажмининг 80 % гача ташкил қилади. Туристик маҳсулотларга товар хизматидан фарқли равишда тўртта таъриф хосдир:  ҳис этмаслик;

 ишлаб чиқариш ва истеъмол ажралмаслиги;  ўзгарувчанлик;   сақлашга яроқсизлик. Ҳис этмаслик ёки илғамаслик туристик хизматда шуни билдирадики, улар шаклларини олмайди. Уларни олингунга қадар намойиш этиш, кўриш ёки синаб кўриш мумкин эмас. Туристик маҳсулотлар ҳис этишнинг турли даражаларига эга. Тез хизмат кўрсатиш корхонасида комплекс тушлик овқат сотишда кўрсатиладиган хизматлар реал объектга (тушликка) боғланган ва анча ҳис этиш характерига эга. Отеллар ва транспорт компаниялари таклиф қиладиган хизматларни илғаб олиш янада қийин. Тўловларни амалга оширар экан, турист меҳмонхона ва самолётни эмас, балки ташиш ва жойлашишни сотиб олади. Хизматларни илғаб ололмаслик истеъмолчида ҳам, етказиб берувчида ҳам муаммоларни келтириб чиқаради. Харидор хизматларни сотиб олгунга қадар, баъзан олганидан кейин уларни ажратиш ва баҳолашга қийналади. Чунки мижоз учун автомобилни таъмирлаш бўйича устахонага мурожаат қилганда хизмат ҳис этилмаган ҳисобланади. Кўпинча у нафақат таъмирлаш жараёнини кўрмайди, балки қилинган ишни баҳолай олмайди. Шунинг учун хизмат сотиб олишда истеъмолчида ҳамиша сотувчига ишонч ва умид элементлари бўлади. Сотувчи турист хизматларни истеъмол қилган чоғида фақат афзалликларинигина айтиши мумкин. Мижознинг ўзи эса хизматлар кўрсатилганидан кейингина уларни баҳолай олади. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, хизматлар асосий маркетинг тушунчаси мижоз учун мазкур фирмага мурожаат қилинадиган фойда ёки қулайлик ҳисобланади. Туристик хизматлар тақдим этадиган корхоналар мижозлар ишончини мустаҳкамлаш учун коплекс чора – тадбирлар кўради. Улар ўз хизматларини ҳис этилишини оширади, уларни аҳамиятини таъкидлайди. Мижоз томонидан олинадиган қулайликка эътиборни қаратади, хизматлар рекламасига эстрада, спорт юлдузлари ва бошқаларни жалб этади.

Хизматлар ҳис этилишини таъминлашнинг шакллари хилма-хил. Бир компания мижозларга ўз ходимлари, уларнинг тажрибаси ва классификацияси тўғрисида ахборотлар етказади, бошқалари эса фирмалар хизматларини тушуниш ва баҳолаш учун буклетлар, брошюралар ва бошқа етказувчи материалларни тарақатади. Кейинги пайтларда етказиб берувчилар хизматлар моддийлигини ошириш учун кўпроқ энг янги ахборот технологияларига мурожаат қилишаяпти. Айрим отеллар ўз сайтларида номерлар манзараларининг алмашинувини жойлаштиришмоқда. Тугмачани босиш билан мижоз хонани кўздан кечириш ракурсини алмаштиради, алоҳида деталларнинг тасвирини катталаштириб кўради (масалан, девордаги картиналар ёки обой гулларни кўришни истаса, деразадан кўриниш билан танишмоқчи бўлса). Интернет саҳифаларида гольф-клублар аъзоларига қаратилган ахборотлар мазмуни эса мутлақо бошқача: гольф ўйнаш учун майдон режаси, ўйинчилар фикри, нархлар, иш соатлари ва бошқалар билан танишиш мумкин. Ғарбда хизматлар нисбатан моддийлигини ўлчаш учун ҳис этилишининг махсус шкаласи ишлаб чиқилган. Шкала тўққиз позицияни ўз ичига олади: 1. Мен бу хизмат (буюм) ҳақида аниқ тасаввурга эгаман. 2. Тасаввур (қиёфа) аста-секин пайдо бўлади. 3. Тасаввур жуда ҳам ҳис этиладиган. 4. Бу тасаввур учун жуда ҳам абстракт нарса. 5. Уни тасаввур қилиш учун бу жуда ҳам мушкул нарса. 6. Бу нарсани бошқа кишига осонгина тасвирлаб бериш мумкин. 7. Бу нарса турли қиёфаларни уйғотади. 8. Бу нарсани тасвирлаб бериш қийин. 9. Мен сезаман, у нарса ҳақида аниқ тасаввурга эгаман. Мазкур шкаладан фойдаланиб ўтказилган тадқиқотлар кўрсатдики, айрим хизматлар (кино, тез хизмат кўрсатиш ресторанида овқатланиш, йиғиштириш) товраларга нисбатан кўпроқ ҳис этилар экан ва аксинча айрим

товарлар (минилган автомобил) истеъмолчи тасаввурида хизматларга қараганда, кам ҳис қилинар экан. Хизматларни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш ажралмаслигида сотувчи ва мижоз ўртасидаги алоқа даражаси турлича бўлиши мумкин. Айрим хизматлар буюртмачи бўлмаган пайтда кўрсатилади (автомобилларни таъмирлаш). Бошқа хизматлар ёзма алоқалар ёрдамида тақдим этилади (курсларда ўқиётганлар) ёки техник воситалар (пул бериш, билет сотиш бўйича автоматлар). Аммо хизматларнинг кўпчилик турлари сотувчи ва харидорларни бевосита жипс алоқада бўлишини тақоза этади. Масалан, курортда мижозсиз ва тиббий ходимсиз даволаш мумкин эмас, ресторанда хизмат кўрсатиш бевосита кейинги пайтда официантлар работларга алмаштирилаётган бўлсада, умумий овқатланиш корхоналари ходимлари билан боғланган хизматлар ишлаб чиқариш жараёнида сотувчи ва харидор ролини ўзгариши билан боғланган. Тадқиқотлар кўрсатадики, хизматларни сотиш шахсан катта иштирокни ва товарни сотишга нисбатан харидордан ахборот олишни кўпроқ талаб қилади. Ўзгарувчанлик – туристик хизматларнинг ажралиб турадиган муҳим қирраларидан бири. Туристик хизмат сифати унинг қачон, қаерда кўрсатишига боғлиқ. Бир меҳмонхонада сервис юқори разрядда ташкил қилинган бўлса, бошқасида ёнида жойлашган, хизмат кўрсатиш ёмон ташкил этилган. Меҳмонхона ичкарисида бир ходим ишчан, хушмуомила, бошқаси қўпол ва фақат ҳалақит беради. Ҳатто ўша бир хизматчи кун давомида ҳар хил хизматлар кўрсатади. Туристик хизматларнинг сифати доимий эмаслиги жуда кўп омиллар билан боғланган. Кўпинча сабаб ходимнинг ўзида яширинган, малакаси пастлиги, яхши ўқитилмагани ва тайёрланмаганлиги ахборотга эга эмаслиги. Менежерлар томонидан доимий қўллаб – қувватланмаслиги уни сифатли хизмат кўрсатишига монелик қилади. Баъзан хизмат кўрсатиш ўзгарувчанлиги ходимнинг касбий яроқсизлиги билан боғлиқ.

Унинг характери талабга жавоб бермайди, буни кадрлар танлашда аниқлаш жуда мушкул. Хизмат кўрсатишни беқарорлигига истеъмолчининг уқувсизлиги ҳам сабаб бўлади. Ҳар бир харидорнинг ноёблиги мижоз талаби билан боғлиқ индивидуал хизмат даражасининг юқорилиги билан изоҳланади. Бу ноёблик жуда кўп хизматларни оммавий ишлаб чиқаришни йўққа чиқаради. Шу билан бирга у истеъмолчи хулқини бошқаришда муаммолар туғдиради. Хизматлар ўзгарувчанлигини камайтириш учун фирмалар стандарт хизмат кўрстаишни ишлаб чиқадилар ва унга риоя қилишга интиладилар. Мижозларга хизмат кўсратиш қоидаларини бажариш мажбурлиги киритилиши амалга ошираладиган барча операциялар сифат даражасини кафолатлайди. Хизмат кўрсатиш стандартлари расмий мезонларга эга, фирмаларнинг ҳар қандай ходими ва мижозга хизмат кўрсатиш даражасини баҳолашга имкон беради. Баҳолашнинг энг кўп тарқалган мезонлари хизмат кўрсатиш вақтини кутиш, шикоятлар сони, идорада ахборот – реклама материалларининг мавжудлиги ва бошқалар ҳисобланади. Хизмат кўрсатиш стандартлари шаклланишининг бошланиши деб фирма усулларини ташкил этишнинг ишлаб чиқилишини ҳисоблаш мумкин. Фирма усули тушунчаси ўзида ташкилот номи унинг товар белгисини мужассам этади: фирма ранги, ранглари, логотип – эмблема. Ташкилотнинг ўзига хос барча хусусиятлари, жумладан, пешлавҳаси, ташриф карточкаси, бланкалари, конвертлари ушбу усулда мужассамлан бўлиши керак. Фирма усули ташкилотнинг реклама – сувенир маҳсулотлари – календарлар, ручкалар, папкалар ва бошқаларга ҳам жорий этилади. Стандартизациялаш бўйича ишлаш самарадорликни оширади ва ягона, осон таниладиган қиёфани яратади, бу фирмани истеъмолчи билан боғайди. Қабул қилинган хизмат кўрсатиш стандарти қўллаб-қувватланишга муҳтож ва сифатни назорат қилиш тизими билан мустаҳкамланади. У ишлаб чиқариш жараёнларининг барча босқичларига ёйилади. Биринчи навбатдаги назорат мижозларга хизмат кўрсатишнинг нозик жойидир.

Ҳар бир мижоз таклиф этиладиган хизмат ҳақида маълум тасаввурга эга. У индивидуал эҳтиёж асосида шаклланади. Бунда тўпланган шахсий тажриба, шунингдек таниш- билишлар, дўстлар, рекламалар таъсирида бўлади, албатта. Хизмат кўрсатиш сифатига баҳо берар экан, истеъмолчи ўзининг хизматдан олган кутилган эҳтиёжларини таққослайди. Хизмат кўрсатиш кутганидан зиёда бўлиши мумкин, бунда мижоз «Сифатли сюрприз» деб аталадиган (Qualiny Surprise) нарсани олади. Агар кутилган ва амалда олинган хизматлар мос келса, мижоз қониқиш ҳосил қилади ва хизматлар сифатига ижобий баҳо беради. Агар хизмат кўрсатиш мижоз тасаввур қилганидек бўлмаса, кўрсатилган хизмат сифати унга маъқул келмайди. Кутилган ва олинган хизмат ўртасида тофовут бўлса, хизмат кўрсатишда қатор камчиликлар бўлганини кўрсатади. Кўпинча бундай барбод бўлиш, маъмуриятнинг мижозни тушунмаганлигидан ёки тушинишни истамаганидан келиб чиқади. Хизматдан қониқиш ҳосил қилмаган ташриф буюрувчи ҳамиша ҳам тўғридан-тўғри шикоят қилишга жазм этмайди, аммо ўзига тегишли хулоса чиқариб олади. Мазкур фирма хизматига қайтиб мурожаат қилмайди, аксинча таниш-билишлари ўртасида унга қарши анти реклама яратади. Ҳатто улар ўз салбий фикрларини официант, хизматкор ёки экскурсоводгача билдиришса ҳам, одатда бу салбий ахборот аниқ ижрочи даражасида қолади, бутун юқори бошқарув бўғини ҳақида ишончсизлик уйғотади. Шунинг учун маъмур ва менежерлар фаол ўрин эгаллашлари, маркетингга эътиборни қаратишлари лозим. Улар бевосита ташриф буюрувчилар билан алоқа ўрнатишлари, улар билан суҳбатлашишлари, талабларини сўрашлари зарур. Олинган маълумотларини сўрашлари зарур. Шу тарзда олинган маълумотлар мижозни яхши тушинишга ёрдам беради, нуқсонларни аниқлаш ва сабабларини тузатишга кўмаклашади. Сақлашга имконсизлик – бу туристик хизматларнинг навбатидаги фарқли қирраларидир. Уларни пала-партиш амалга ошириш ёки кўплаб қолдириш

мумкин эмас. Транспортда йўловчи ташиш, жойлаштириш воситаларида саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сингари келгусида сотиш учун жамғарилиши мумкин эмас. Бугун отелда фойдаланилган номер, самолётдаги ўрин эртага унинг эгаларига ўрнини қоплаб бўлмайдиган йўқотиш бўлиб қайтади. Бундай ҳолда туристик маҳсулот бузилишга маҳкум. Хизматларни сақлашга имконсизлик – доимий талаблар шароитида мураккаб муаммо ҳисобланмайди. Бироқ кўпгина хизматлар турларига, шу жумладан, туристик хизматларга талаб тебраниб, ўзгариб туради. Унинг катталиги йилнинг мавсуми ва ҳафта кунларига боғлиқ равишда ўзгаради. Агар талаб таклифдан ошиб кетса, вазиятни саноатдаги каби омбордан товар олгандай ўнглаш мумкин эмас. Худди шундай талаб кам бўлганидан хизматларни зарур кунларга атаб заҳира қилиб ҳам бўлмайди. Агар таклиф ортиқча мавжуд бўлса, ишлаб чиқариш қуввати бекор туради ва фирма зарар кўради. Туристик маҳсулотларнинг ҳаётий цикли. Масҳулотнинг ҳаётий цикли уни бирламчи бозорда пайдо бўлганидан тортиб, сотиш тўлиқ тугаллаганига қадар бўлган маҳсулот эволюцияси намоён бўлади. Ҳар қандай маҳсулот, у қанчалик ажойиб истеъмол хусусиятига эга бўлмасин, эртами ёки кечми бозордан янада такомиллашган маҳсулот томонидан сиқиб чиқарилади. Маҳсулотлар орасида узоқ яшовчилари ва бошқа муддатли бир кунликлари бор. Лекин абадий маҳсулот йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки вақт ўтиши билан унга талаб камаяди, сотишдан олинадиган даромад шунчалик камайиб кетадики, келажакда савдосини давом эттириш иқтисодий жиҳатдан манфаатли бўлмай қолади. Ҳар бир маҳсулот, жумладан, туристик маҳсулот ҳам ўз тараққиётида кетма-кет тўрт босқичдан ўтади: бозорга жорий этиш, ўсиш, етилиш ва пасайиш. Жорий этиш – ҳаётий цикл бошланиш босқичи, яъни маҳсулот учун бозор яратилади. У сотиш ҳажми ўсиши суст суръати ишлаб чиқаришга харажатлар катталиги туфайли тўғри йўлга қўйилмагани билан характерланади. Бу босқичда фақат битта ёки иккита фирмагина бозорга

чиқади, рақобат бўлмайди ёки иккита фирмагина бозорга чиқади, рақобат бўлмайди ёки кучсиз бўлади. Жорий этиш босқичи давомийлиги кенг миқёсда кечади ва маҳсулот сифатига, унинг истеъмол заруратига мувофиқлик даражасига, маркетинг стратегияси тўғри танланганлиги ва уни кетма-кет амалга оширилишига боғлиқ бўлади. Ўсиш босқичи – харидорлар томонидан маҳсулотнинг тан олиниши ва унга талабни ортиши билан бошланади. Сотиш кенгаяди, унинг билан бирга даромад ҳам ўсади (маҳсулот бирлигига даромад). Юқори даромад янги ишлаб чиқарувчиларни жалб этади, рақобат кучаяди. Масҳулотни бошқалардан олдинроқ таклиф этган фирмалар сезиларли рақобатли устунликка эга бўладилар. Шунга қарамасдан, улар ўз маҳсулотларини келгусида такомиллаштириш ҳақида қайғуришлари зарур. Чунки «кечиккан» корхона уни яхшилаш ва ривожлантириш орқали етакчиларни сиқиб чиқаришга интилади. Етуклик босқичи – сотиш ҳажми ўсиши сусайиши, унинг барқарорлиги ва ҳатто мўл-кўл бозорнинг имкон даражасида тушиши билан характерланади. Кўпчилик истеъмолчилар аллақачон маҳсулотни сотиб олиб бўлишган, уларнинг давраси деярли кенгаймоқда. «Садоқат феномени» айниқса сезиларли кўриниш касб этади. Яъни аввалдан маълум маҳсулотдан яна фойдаланиш иштиёқини уйғотади. Чунки талаб ҳали унча катта эмас, бозорга фирмаларнинг кириб келиши давом этади. Рақобат юқори чўққисига чиқади. Даромад етарли даражада юқори бўлсада, камая бошлайди. Етуклик босқичида фирмалар ўзларининг асосий кучларини бозордаги ўз улушини сақлаб қолишга ва сотиш ҳажмини кўпайтиришга қаратишади. Улар нархларни пасайтирадилар, фаол реклама компанияси ўтказадилар. Сифатни яхшилаган ҳолда маҳсулотни дифференциялаштирадилар. Акс ҳолда маҳсулот бозорида ўз ўрнини тез йўқотади ва тушиб кетиш босқичига келиб қолади. Тушиш – сотиш ва даромад ҳажмини кескин қисқаришида намоён бўлади. Кўпинча у харидор истеъмолини ўзгариши ёки бозорда янги маҳсулот пайдо

бўлиши билан боғлиқдир. Тушиш босқичида фирманинг бир неча муқобил ҳаракат вариантлари бор. Биринчидан, мавжуд таклифларни камайтириш мумкин; иккинчидан, маҳсулотни жонлантириш ва шу тарзда унинг бозордаги ўрнини мустаҳкамлаш ёки сотиш каналларини кўриб чиқиш; учинчидан, маҳсулот чиқаришни тўхтатиш. Бу уч йўналишдан қайси бирини танлашни фирма конкрет вазиятга қараб ҳал этади. Маҳсулотнинг типик ҳаётий цикли жорий этиш, ўсиш, етуклик ва тушиш босқичларида ёрқин ифодасига эгадир. Разведка босқичи – унча катта бўлмаган даромад миқдори билан характерланади. Туристлар оқими белгиланган манзилга етиб боришда транспорт қийинчилиги, унда туристик инфратузилманинг йўқлиги оқибатида чекланган. Дестинацияга одамлар гавжум дам оладиган жойдан қочиб, ёлғиз хордиқ чиқаришни истаган битта – иккита авантюр типдаги сайёҳларгина ташриф буюради. Уларни ҳали қўл урилмаган табиат ва диққатга сазовар маиший жойлар жалб этади. Бу босқичда туризм табиий атроф-муҳитга ва маданий муҳитга суст таъсир ўтказади. Туристлар маҳаллий аҳолининг ғашини келтирмайди, улар билан яхши алоқага киришади. Ҳозирги вақтда разведка босқичи Лотин Америкаси бир қисм мамлакатлари ва Канаданинг арктик зонаси чегараларида ўтмоқда. Жалб қилиш босқичи маҳаллий аҳоли ташаббуслари билан бошланади. Улар туристларга хизмат кўрсатишга фаол қўшиладилар ва уларни қабул қилишни ташкил этадилар. Келишлар сони ўса бошлайди. Маҳаллий ҳукуматни туристик инфратузилмалар яратишга ундайди. Ана шу босқичда Кариб ҳавзаси кичик орол давлатлари ва Тинч океани ҳудуди турибди. Тараққиёт босқичи туристик келишлар катта ҳажми билан ҳарактерланади. Мавсум авжида келувчилар сони маҳаллий аҳоли сони билан тенглашади ёки ҳатто ошиб ҳам кетади. Туризм капитал қўйиш учун қулай соҳага айланиб хорижий компанияларни жалб этади. Улар замонавий инфратузилмага сармоя маблағ ажаратадилар, бу билан туғилаётган дестинация қиёфаси таниб бўлмас даражада ўзгаради. Нуфузи ошиши ва

туристик оқимлар келиши кенгайиши билан дестинация ҳудудда ҳаддан ташқари зўриқишга дуч келади, инфратузилма объектлари тез ишдан чиқади. Миллий ва ҳудудий даражада режалаштириш ва назорат зарурати туғилади. Шундай вазият Мексика ва бир қатор рекрацион районларида ҳамда Африканинг ғарби ва шимолидаги қирғоқбўйи зоналарида вужудга келганди. Мустаҳкамланиш босқичида мутлоқ ифодада келишлар ҳажми кўпайишда давом этсада келишлар ўсиш суръатлари сусаяди. Туристлар сони маҳаллий аҳоли сонидан ошади. Туризм бозори етакчи трансмиллий корпорациялар (ТМК) иштироки билан жозибали тус олади. Мустаҳкамланиш босқичини Испания, Италия, Франция, шунингдек Кариб ҳавзаси кўпчилик машҳур курортлар бошдан кечирмоқда. Стагнация босқичида авж келишлар чўққисидан ўтилади, дестинация олдинги жозибадорлигини йўқотади. У мазкур туристик марказга ихлос қўйган ташриф буюрувчиларнинг қайта келиши эвазига яшаб туради. Дестинация олдида экологик, ижтимоий – иқтисодий муаммолар пайдо бўлади. Бунда Коста-Брава (Испания) курорти типик мисол бўла олади. Пасайиш босқичи туристик марказ ҳаёт циклини якунлайди. Дестинацияга ташриф буюрган асосий туристлар оммаси нисбатан ёшроқ курортларни мўлжаллайдилар, келиш оқими тораяди ва энди дам олиш кунлари ташриф буюрувчилар ва экскурсантлар билан чекланади. Бир вақтнинг ўзида кўчмас мулк бозорида жонланиш сезилади. Туристик объектлар жойлашиш воситаси сифатида сотувга қўйилади. Сотиб олинади ва энди ҳозирги эгалари томонидан нотуристик масқадларда фойдаланила бошлайди. Курортлар бошида пайдо бўлган таҳдидни англаган ҳукумат уларни иккинчи ҳаётга ихтисослаштириш йўли билан енгил нафас оладилар. Туристик марказлар вақт ўтиши билан ўзгарадиган ва анча динамик кўриниш ҳосил қиладиган объектлар ҳисобланади. Уларнинг ҳаётий цикллари давомийлиги ва ҳар бир босқичи шундай имкон даражасида достинациянинг ўзи сингари алоҳида фарқланади. Туризм соҳасида давлат

сиёсати, транспорт қулайлиги, дестинация – рақобатчилар бор-йўқлиги- шу ва бошқа омиллар турли босқич цикллари ўтишини тезлаштириши ёки тўхтатиши мумкин. Эволюция босқичларидан бирида курорт ривожланиши тўхтаб қолган ҳол мавжуд. Лойиҳалари тез ва катта молиявий самара бериши ваъда қилинган ўша туристик марказлар одатда етукликка тўсқинликсиз эришадилар. Агар Канкун курорти (Мексика) ёки Ғарбдаги таймшер курортлари ўз ҳаётий циклларини бошланғич босқичда кўз очиб юмгунча ошиб ўтган ва ўса бошлаган бўлсалар, Буюкбританиядаги Скарборо сингари машҳур курортларга разведкадан то тушишгача ва кейин яна қайта пайдо бўлишигача 350 йил керак бўлди. Туристик марказлар динамикасини ўрганишга амеркалик олим С.Плог салмоқли ҳисса қўшди. У дестинация ҳар бир босқичи эволюцияси ташриф буюрувчиларнинг маълум типларига мос келишини асосли фикрлар билан изоҳлаб берди. С. Плог 20 йил давомида америкаликлар асосан нью-йоркликлар ташриф бюурадиган туристик марказлар эволюциясини ўрганди. У 1970 йиллар бошида икки янги дестинация – Африка ва Тинч океани ҳудуди пайдо бўлганини қайд этди. 1991 йилга келиб улар жалб қилиш ва ривожланиш босқичига қадам қўйдилар. Уларнинг ўрнини биринчи америкалик туристларни қабул қилган Антарктика, Непал ва Тибет эгалладилар. Бу пайтга келиб Ўрта ер денгизи Ғарбий Европа сектори курортлари ўз шуҳратлари чўққисига чиққан, АҚШнинг айрим машҳур курортлари ҳаётий цикллари (масалан, Флорида штатидаги Майами - Бич) охирига яқинлашган эди. Рўй бераётган ўзгаришлар таҳлили кўпчилик дестинацияларнинг оғишмай ҳаракатланаётгани ҳақида зарур хулосалар чиқаришга имкон беради. Ташриф буюрувчилар авжи даврида дестинациялар энди экзотик ҳисобланмайди, лекин одатийга ҳам айланмаган. Туристик маҳсулотлар ҳаётий цикли концепцияси амалий аҳамиятга эга. У маркетингда стратегик қарорлар қабул қилишда қўлланади ва туристик

маҳсулотларни режалаштириш учун ишончли база бўлиб хизмат қилади. Тараққиётнинг босқичли эканлиги билими маркетологга истеъмолчи дидининг ўзгаришини олдиндан кўра билишига имкон беради. Рақобатни сезади ва буларни маркетинг режаларида ҳисобга олади, янги ўсаётган ва етук маҳсулотларнинг уйғунлиги барқарорлигига эришади, ҳаётий циклларни бошқаради ва уларни узайтиради. Туристик маҳсулотлар ишлаб чиқариш омиллари Туристик маҳсулотлар ишлаб чиқариш ресурсларни талаб қилади. Ишлаб чиқариш ресурсларининг асосий категориялари ёки ишлаб чиқариш омиллари мавжуд: булар табиий ва тарихий – маданий, инсонлар, капитал омиллардир. Табиий ва тарихий – маданий ресурслар. Туристик таклифларнинг «пойдевори» ни табиий мўл-кўллик ташкил қилади. Туристлар эҳтиёжини қондиришда уларнинг аҳамиятига катта эътибор берилади. Рекрацион ландшафтлар, ёқимли иқлим, сув объектлари, айниқса илиқ денгиз, минерал сувлар ва шифобахш балчиқ буларнинг барчаси ташриф буюрувчиларни жалб этади ва туристик ҳаракатда муҳим таъсир этувчи омил саналади. Замон ва маконда туристик ҳаракатнинг таркибини шакллантириб, унга маълум йўналиш беради. Туристик эксплуатация жараёнида кўпчилик табиий ресурслар қашшоқлашади. Уларнинг бир қисми қайта тикланмайди, бошқаси мустақил равишда ёки инсон иштирокида тикланади. Табиий туристик ресурсларни баҳолашнинг турли кўринишдаги бир неча усуллари мавжуд: технологик – у ёки бу тип рекрацион фаолият учун ресурсларнинг функционал яроқлиги бўйича, физилогик – шинамлик даражаси бўйича, психологик – эстетик сифатларга боғлиқлиги. Бунда антропоген зўриқиш ва турли хил табиий синовларга бардошлик ҳисобга олинади. Табиий туристик ресурсларни баҳолашни нисбатан кўпроқ тарқалгани технологик усул ҳисобланади. Уни тоғ-чанғиси туризмини ривожлантиришда рельефга баҳо бериш мисолида кўриш мумкин.

Жаҳон тажрибасида тоғ чанғиси курортини ташкил этиш трасса қуриш учун жой рельфини, унинг ўтказиш қобилиятини ўрганишдан бошланади. Шундан кейин курорт ҳажми белгиланади, кўтаргичлар лойиҳалаштирилади, осма йўл қурилади, отелни жойлаштириш учун ер танланади. Тоғ чанғисининг ўзига жалб этиши трассанинг хилма-хиллиги ва чўзилганлигига боғлиқдир. Бу омиллар тоқ чанғиси комплексига жой танлашда ёрдам беради. Трассалар узоқ ва қисқа, осон ва қийин бўлади. Районда ҳамма типдаги трассалар бўлгани маҳсул: ўқув, сайёҳлик ва спорт трассалари. Ҳар қандай тоқ-чанғиси курорти ўқув ва туристик трассага эга бўлиши керак. Спорт трассасининг бўлиши эса янада кўпроқ одамларни жалб қилади, чунки туристлар профессионал чанғичилар мусабақаларини томоша қилиб дам олиш имконига эга бўлишади. Россияда тезкор қиялик энг яхши спорт трассаси Домбай курортида қурилган. У узоқ масофага чўзилганлиги ва турли участкаларига мўътадил нисбатдалиги билан ажралиб туради. Чегетидаги тезкор тушиш қиялиги трассаси эса ўта мураккаб категорияга киради. Унда кичик қияликлардан иборат участкалари йўқ. Курортлардан фойдаланишда тоқ-чанғиси мавсумининг давомийлиги муҳим аҳамиятга эга. Уни (тоғ ёнбағри қияликларида трасса) танлаш, шимол манзараси кўзга ташланиб турадиган қияликларда қишда фойдаланиш орқали узайтириш мумкин. Яъни қишда жанубий қияликлардаги трассадан, баҳорда қор кечироқ эрийдиган шимолий қияликдаги трассалардан фойдаланилади. Ҳарорат таъсирида трасса, қор қоплами эриб кетмаслиги учун уни бир текис музлаши, қор узоқ туриши чоралари кўрилади. Бунда трассани қияликлардаги қалин ўрмонзор – бутазорлар орасидан ўтказиш яхши самара беради. Трасса қурилишида асосий эътибор чанғичилар хавфсизлигини таъминлашга қаратилади. Туризмни ривожлантириш учун ҳудуднинг жозибадорлигини ошириш энг аввало, унинг тарихий – маданий потенциалини билишга қизиқишни

кучайтиришга боғлиқ. У тарихий ёдгорликлар, мемориал зиёратгоҳлар ва бошқа маънавий-маданий ёдгорликлар, халқ ҳунармандчилиги, музейларни ўз ичига олади. Тарихий-маданий мерос барча ижтимоий-маданий муҳитни бор анъаналари ва урф-одатлари, маиший турмуш хусусиятлари билан бирга қамраб олади. Деярли барча зиёратгоҳлар туристлар учун билишга қизиқиш уйғотади. Тарихий – маданий ресурсларни туристик хизматлар тизимига қўшишнинг турли усуллари мавжуд. Энг кўп тарқалган шакллари - музейлар ташкил қилиш ва сайёҳлик-экскурсия йўналишлари очишдир. Рекрацион ресурсшуносликда туристик мақсадларда маданий комплексларга баҳо беришнинг усуллари ишлаб чиқилган. Туризм хўжалик тармоғи сифатида тарихий-маданий ва табиий ресурслардан фойдаланишга қаратилган мўлжалларда ёрқин акс этган. У кўпинча янги ҳудудларни ўзлаштиришда биринчилардан бўлиб майдонга чиқади. Хўжалик оборотига илгари қўл урилмаган табиий комплекслар жалб этилади ва улардан интенсив фойдаланишга киришилади. Табиий ва маданий потенциаллардан уқувсизлик билан фойдаланиш, антропоген нормаларга амал қилмасдан зўриқтириш уни хонавайрон бўлишига олиб келади. Инсон ресурслари. Туристик маҳсулотларни ишлаб чиқариш жараёнида меҳнатдан – инсоннинг онгли вудудга келган руҳий ва жисмоний энергиясидан фойдаланилади. У ўз эҳтиёжини қондириш учун даромад олишга қаратилади. Бу кенг тушунча инсонларни касбий кўникмалари, маълумоти, жисмоний кучи ва саломатлиги ҳолатини қамраб олади. Меҳнатнинг катталиги кўпинча иқтисодий омил сифатида меҳнатга қобилиятли ёшдаги одамлар сони ва иш вақтининг давомийлиги билан ўлчанади. Меҳнат ресурсларининг сифат кўрсаткичлари - бу одамлар доимий такомиллаштириб борадиган касбий билим ва кўникмаларидир. Шунингдек уларнинг ишга қизиқиш (мотивация) даражаси ва қобилияти савиясини ҳам аниқлаш мумкин. Маълум қалтисликлар билан боғлиқ иқтисодий фаолият билан шуғулланиш қобилияти иқтисодиёт фанларида

тадбиркорлик деган махсус ном олган ва кўпинча ишлаб чиқаришнинг мустақил омили сифатида кўриб чиқилади. Туризм соҳасида меҳнатнинг бош хусусиятлари, унинг ноквалификацион характеридан иборат. Механизация ва автоматизация хизмати бу секторига суст жорий қилинган. Ишлаб чиқариш жараёнлари худди аввалгидек қўл меҳнатига асосланган ва хизмат кўрсатувчи ходимни бевосита мижоз билан алоқасида амалга ошади. Туризмда банд 80 % ни малакасиз ишчи кучлари ташкил қилади. Уларнинг катта қисми хотин-қизлардир. Кўпинча улар, маъсулиятли лавозимни банд қила туриб, мураккаб бўлмаган бинони йиғиштириш, уй юритиш, овқат ва ичимлик тайёрлаш каби меҳмонхона ва ресторан хўжалиги ишларини бошқаришади. Австралия, Бельгия, Франция, Швейцарияда туризмдаги барча юмушларнинг яримидан кўпроғи аёллар улушига тўғри келади. Ваҳоланки, иқтисодиётнинг бошқа секторларида ишнинг учдан биригина хотин-қизлар зиммасида. Туризм индустриясида хорижий ишчилар ва ишчилар меҳнатидан кенг фойдаланилади. ЕИ мамлакатларида ҳар учинчи ёш киши 16 ёшигача туристик хизмат кўрсатиш ва экскурсантликка жалб этилган. Туристик сектордаги меҳнат бозори бошқа хусусиятлари орасида юқори бўлмаган меҳнат ҳақи кўзга ташланади. Иш режими ва махсус графикли иш ҳафтаси нисбатан узун, меҳнат жамоалари ҳаётида касаба уюшмалари иштироки суст. Мисол учун, Исроилда хизматкорлар, официантлар, тикувчилар, швейцарлар иш ҳақи мамлакат ўртача даражасидан икки мартадан паст. Туризм тизимида амалдаги мукофатлаш, қўшимчалар, вақтдан ташқари ишга ҳақ тўлаш, дам олиш кунлари ва бошқалар иқтисодиётининг бошқа тармоқларидагидек анча фарқ қилади ва меҳнат бозоридаги аҳволни тубдан ўзгартира олмайди. Иш ҳафтасининг давомийлиги катталиги туристик касб нуфузини ошириш ва мустаҳкамлашга имкон бермайди. Кейинги ўн йилликларда у астасекин қисқара бошлаган бўлса-да, Ғарбда меҳнатни ташкил қилиш тамоиллари аввалгидек қолаяпти. Туризмда айрим ҳолларда иш ҳафтаси 40 соатдан

ошади, вахоланки иқтисодиётнинг бошқа секторларида бир қатор мамлакатларда ишчилар уни 35 соатгача қисқартирилишига эришганлар. Буларнинг ҳаммаси кадрларни юқори қўнимсизлигига олиб келади. Буюкбританияда меҳмонхона ва ресторан хўжаликларида 40 % банд кишилар бир йил ишлагандан кейин бўшатилади, Францияда эса хизмат кўрсатувчи ходимлар ўртасида вақтинча шартнома билан ишлаётган ишлар кўпчиликни ташкил қилади. Турли мамлакатларда тўлиқ бўлмаган иш куни улуши меҳмонхона бизнесида ходимлар умумий сони бандлигини 12 дан 52 % гача ўзгариб туради. Туристик корхоналарни зарур кадрлар, меҳнатга қобилиятли аҳолини иш билан таъминлашда вақтинчалик ишчи ходимларни ёллаш бўйича фирмалар муҳим роль ўйнайди. Ғарбда бандлик хизмати фуқароларни ишга жойлаштиришда воситачилик вазифасини бажаради. Аввал уларни ўзининг штатига қабул қилади, кейин эса корхоналар ва ташкилотлар ихтиёрига ўтказади. Туризмда меҳнатга ҳақ тўлашнинг учта асосий тизими амал қилади. Улардан бири «чой пули» беришга ва бошқа ихтиёрий тақдирланишга асосланган. Бу мижозлар томонидан хизмат кўрсатган ходимга бевосита тўланади. Улар одатда ҳисобда кўрсатилган сумманинг 10 % ни ташкил қилади. Хизмат кўрсатиш соҳасида анъанавий тарзда амал қилиб келган бу тизим астасекин ўтмишда қолаяпти. Иккинчи тизим, хизмат кўрсатиш ва сотишда улуш билан иштирок этишга асосланган, олдинги меҳнатга ҳақ тўлашнинг альтернативи сифатида ташкил қилинган. У фирмалар иш натижаларидан келиб чиқадиган мукофатлаш ҳажмига бевосита боғлиқ. Яъни кўрсатилаётган хизматлар ҳажми кўпайишидан ходимларнинг моддий манфаатдорликка қизиқишларини оширади. Ниҳоят корхонада қайд қилинган меҳнат ҳақи белгиланиши мумкин. Кейинги ўн йилликларда тақдирлашнинг бу шакли туристик фирмалар,

отеллар, ресторанларда мижоз билан бевосита алоқада бўлмайдиган ходимлар ўртасида ёйилмоқда. Бу Куба, Нидерландия ва Янги Зелландияда кенг қўлланилади. Жаҳоннинг Германия, Швеция, Швецария, Испания, Туркия, Польша Индонезия, Танзания сингари жуда кўп мамлакатларида бир вақтнинг ўзида меҳнатга ҳақ тўлашнинг икки тизимдан фойдаланилади. Ходимга энг кам меҳнат ҳақи билан бирга иштироки улушига боғлиқ ҳолда даромаддан фоиз тўланади. Ишлаб чиқариш ва меҳнатнинг тегишли бозор қиймати (иш ҳақи) маълум даражада инсон капиталида сармоялар билан белгиланади. Турган гап ва эҳтимол бундай йўналишда энг муҳим қуйилиш маълумот ҳисобланади. Туризм соҳаси учун кадрлар тайёрлаш таълим стандартларига мувофиқ амалга оширилади, унинг асосига туристик касб ва малака талаблари (профессионал стандартлар) туристик индустрия мансабдор ходимлари учун асосий мезон қилиб қўйилган. Капитал ресурслар. Ишлаб чиқаришнинг бирламчи омиллари – ер ва меҳнат – ўзаро маълумот муносабатга киришади, капитал (инвестиция) ресурсларни ёки капитални вужудга келтиради. Унга инсон томонидан ишлаб чиқариш учун яратилган меҳнат воситалари, улар ёрдамида эса бошқа товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш киради. Фойдаланиш жараёнида капитал моддий шаклини сақлаган ҳолда узоқ вақт хизмат қилади. Капитал қиймати тайёр маҳсулот ёки кўрсатиладиган хизматларга қисмлар бўйича амортизация кўринишида аста-секин ўтади. У бир қатор омилларга – тармоқ хусусияти, технология ва хизматлар ишлаб чиқиш ҳажми, ишлаб чиқаришни ташкил этиш шакли, корхона жойлашган манзил ва бошқаларга боғлиқдир. Капитал таркиби даражаси кўп жиҳатдан тармоқ хусусиятлари билан белгиланади. Отеллар маълум вақтда фойдаланиш учун тураржой беради, шунинг учун меҳмонхона хўжалиги капитал ресурслари таркибида бино солиштирма вазни катта – 70 % дан кўпроқ. Мебеллар улушига 3-4 % га

яқин тўғри келади. Меҳмонхона капитали мебеллар элементлари (электр жиҳозлар, транспорт воситалари, ювиш-қуритиш ва компрессор – совутгич ускуналари, йўлакча гиламлари ва бошқ.) солиштирма вазни сезиларли эмас – 1% дан кўп эмас. Жаҳон тажрибасида отелларда капиталга юқорида санаб ўтилганлардан ташқари хизмат муддати узоқ бўлган бошқа товарлар: чиннилар, ойналар, кумушлар, ошхона ва тўшак жиҳозлари, шунингдек ходимларнинг махсус формадаги кийимлари ҳам киритилади. Туристик фирмалар капитал таркиби отеллардан фарқ қилади. Одатда улар ўзлари ишлаётган бинолар ва идоралар эгалари ҳисобланишмайди. Тартибга кўра, биноларга таалуқли инвестицион ресурслар бир қисми уларга ижара шартлари билан тақдим этилади. Шунинг учун туристик фирмаларнинг хусусий капитали мутлоқ ифодада катта эмас, унинг таркибида эса ҳисоблаш техникаси ва инвентарлар устунлик қилади. Ресурсларнинг чекланганлиги. Иқтисодий ресурслар битта умумий илдиз белгисига эга: улар жуда кам. Табиий туристик қулайлик капитал ускуналар ва ишчи кучи (иш вақти) ишлаб чиқариш жараёнлари омиллари сифатида жисмоний чегарасига эга. Улар олдиндан табиат томонидан, анъаналар ёки инсон фаолияти билан вужудга келтирилган. Ер, фойдаланиш усуллари такомиллаштирилаётганига қарамасдан, миқдор жиҳатидан доимий қолади; унинг имкониятлари қатъий чекланган. Аммо ресурсларда нималар жуда муҳим? Максимал миқдорда фойдали маҳсулот олиш учун у нафақат ерга тўлиқ жалб этилиши, капитал ва меҳнат иқтисодий обороти таъминланиши, балки уларни оптимал қўшилишини ҳам танланмоғи зарур. Иқтисодий ресурсларни оптимал қўшиш ва тақсимлаш муаммоси битта масалани ечиш билангина ҳал бўлмайди. Хўжалик ҳар бир тармоғи ва алоҳида олинган корхона уларни ўзлаштиришнинг энг мақбул вариантларини қидиришда доимий иш олиб бораяпти. Улар шароит ўзгаришидан келиб чиқиб, ўз фаолият йўналишгларини танлаб олишаяпти.

Туристик таклифлар моҳияти Фирмалар мақсади. Истеъмолчини танлашни таҳлил этганимиздек, бутун фирмалар тадбиркорлик хулқини ютуққа эришиш йўлида улар дуч келадиган тўсиқлар ва чекланишларни ўрганиш зарур бўлади. Барча фирмалар – сувенирлар ларёки, ресторан ёки йирик меҳмонхоналар корпорацияси бўлсин, битта ёки бир нечта эгалар хусусий мулклари ҳисобланади. Уларнинг моддий манфаатдорлиги фирмалар даромадларига боғлиқдир. Турган гап, ҳар бир корхона эгаси максимал фойда олиш ва ўз бойлигини кўпайтиришга ҳаракат қилади. Даромад бозор иқтисодиётида қудратли ҳаракатлантирувчи куч ҳисобланади. Тадбиркор унга интилар экан, янги иш бошлайди ёки мавжуд ишини кенгайтиради, бир хизмат ва товар ишлаб чиқишдан бошқасига ўтади. Даромад бош иқтисодий рақбат сифатида корхоналар бошқарувчиларини ва эгаларини ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, ресурсларни тежовчи илғор технологияларни жорий этиш, истеъмолчи учун бошқа ишлаб чиқарувчилар билан рақобатга киришишга мажбур этади. Корхоналар кўпроқ даромад олишга интилаётгани амалда ойдин бўлсада, унга ҳамма мутахассислар ҳам қўшилмайди. Эътироз моҳияти шунга олиб келадики, бу йўл қўйилиш инсон табиатини жуда торайтириб қуяди. Ишбилармон қарорлар қабул қилиш жараёнида жуда кўп мотивларни назардан четда қолдиради. Адабиётларда бунга альтернатив (муқобил) сифатида кўпинча фирмаларнинг нотижорий мақсадлари тилга олинади: нуфузини ошириш, хайрия тадбирлар ва бошқ. Иқтисодчилар йўл қўйилганни ҳимоя қилиш учун икки хулосани далил келтиришади: Биринчидан, кутилаётгандан келиб чиқиш – бу ўзига хос ихчамлаштириш, ҳар қандай назарий қурилиш учун зарур, бу ҳолда тадбиркорлик хулқи иқтисодий моделини яратиш учун керак. У фирмалар қандай қилиб таклифлар ҳажмини танлайди деган бош саволга жавоб беради.

Иккинчи далил «Жон сақлаб қолиш принципи»га таянади. Унга кўра, рақобат курашида ўз фаолиятини максимум даромад олишга қаратган фирмалар ютиб чиқишади. Даромад инвестициялаш капитални кўпайтириш ва ниҳоят компаниянинг турғун ривожланиши учун маблағ манбаи бўлиб хизмат қилади. Агар фирма бошқа қандайдир мақсадни кўзлаган бўлса, банкрот бўлишга маҳкум. Даромад ўрнига ўз ишлаб чиқариш ҳажмини максималлаштиришга уриниш, сотиш имкониятидан кўпроқ товар (хизмат) ишлаб чиқаришга сабаб бўлади ва молиявий зарар келтиради. Кўпгина йирик транспорт компаниялари ва халқаро меҳмонхоналар занжири ўзларининг унча юқори бўлмаган нормада барқарор даромадга эга бўлиш мўлжаллларини бир неча марта баён қилдилар. Мисол учун, уларни қўйилган капиталга 10 % лик норма тўлиқ қаноатлантирар экан. Бироқ бу фирмалар ҳам хонавайрон бўлмаслик учун бозор қонунларига буйсинишлари керак. 1980 йилларда Буюкбратинияда денационализация тўлқинида ҳатто классик «қониқарли» ҳам ўз мақсадларини қайта кўриб чиқишга мажбур бўлдилар. Агар илгари «Британия темир йўллари» компанияси даромаднинг 1 % лик эришув тамоилини эълон қилган бўлса, энди у йўловчиларга хизмат кўрсатиш сифатини яхшилаш эвазига Европада кўпроқ даромад олаётган транспорт компаниясига айланди. Эндиликда унинг фаолияти даромадни максимумга етказишга бўйсиндирилган. Даромаддан максималлаштириш ҳақида бошланғич ҳолат шунда ўз тасдиғини топадики, агар корхона эгаси ёки бошқарувчиси онгли равишда ҳеч нарсани максималлаштирмайди ва умуман реал хўжалик қарорлари қабул қилишда нотижорий мақсадларни кўзда тутади. Туризмда унинг ўзи учун хос бўлган характердаги кичик бизнес шаклларида шундай шахслар учрайдики, улар индивидуал ёки оилавий хусусий тадбиркорлик билан кўнгилхушлик учунгина шуғуланадилар. Улар ўз ишларини унчалик куч- ғайратисиз олиб борадилар, уни кенгайтирилишини ҳам, диверсификация

қилишини ҳам ўйламайдилар, бунинг устига бозордаги улушини кўпайтиришга қаратилган агрессив маркетинг сиёсати юритиладилар. Мисол учун, эр ва хотин меҳмон қабул қилишни яхши кўргани учун унча катта бўлмаган отел ёки ресторанга эгалик қилишади. Францияда қишлоқ жойларда хотин-қизлар туризмни ривожлантиришнинг фаол тарафдорлари ҳисобланади. Туристларни фирмаларда қабул қилиш ва хизмат кўрсатиш уларнинг ҳаётини бутунлай ўзгартириб юборди. Туризм даромад манбаи сифатида уларга мустақиллик берди, энг муҳими у улар учун «дунёга дарча» очди. Илгари хотин-қизларнинг ягона сайр-томошаси дам олиш кунлари бозорга бориш эди. Энди улар Франциянинг бошқа бурчаклари, хориждан дам олишга келадиган одамлар билан мулоқат қилиши имконига эга бўладилар. Улар учун туристик бизнес ўзига хос хоббига айланди. Аммо бироқ бу тадбиркорлик хулқи иқтисодий назарияси қонунчилигини рад этмайди. Айтайлик, бир неча бадиий истеъдодга эга одамлар ўзларини руёбга чиқаришни излаб, индивидуал хусусий тадбиркорлик билан шуғулланишга қарор қилдилар ва туристлар учун сувенирлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйдилар. Турган гап, уларнинг ҳар бири ўз ишини турлича ташкил қилишга уринади. Омадлиси энг яхши усулни танлайди ва гуллаб яшнаб кетади. Бошқалари катта харажатларга дуч келишади. Хонавайрон бўлиш таҳдиди остида улар омадлироқ даромад келтирувчи сувенирлар ишлаб чиқаришнинг оптимал усулларига ўтадилар. Иқтисодчилар кўп таъкидлашади, рақобат ишлб чиқарувчиларни даромадни максималлаштириш учун ҳаракат қилишга мажбур этади. Ваҳоланки онгли равишда уларнинг ҳеч бири ҳеч нарсани максималлаштиришмайди. Ишлаб чиқариш технологияси. Мўлжалланган мақсадга эришиш учун фирма ўз ишлаб чиқаришларини ташкил қилади. У ресурслар (ер, меҳнат ва капитал) сотиб олади. Уларни тайёр товарга ёки хизматларга айлантиради. Ишлаб чиқаришни йўлга қўяр экан, ҳар қандай фирма ишлаб чиқариш технологиясини танлаш заруратига дуч келади. Ҳатто у унчалик мураккаб

бўлмаган бизнес билан шуғулланмоқчи бўлсада, масалан йўл ёқасида саёҳатчитларга товар сотиладиган магазинча очса ҳам, у бинонинг қайси қисмида назорат касса прилавкасига жой ажратиш ҳақида қарор қабул қилиши керак. Яна витринага жой танлаши жовонларни қандай жиҳозлаш кераклигини ўйлаб кўриши лозим. Янги мева ва сабзоватларни сотиб олганда уларни совутгичсиз сифатини бузмасдан сақлаш чорасини топиши катта меҳнат сарфлаб уларга нарх ёзиб чиқиши керак, ёки нархнома тузиши лозимми, пулни тўлаш учун аппарат керакми ёки кассага қўл билан тулайдими ҳал қилиши зарур бўлади. Йирик авиакомпаниялар ва меҳмонхона корпорациялари мижозларга хизмат кўрсатишнинг нисбатан мураккаброқ технологияларини ҳал қиладилар. Ишлаб чиқаришнинг классик назарияси шундан келиб чиқадики, фирма ишлаб чиқаришнинг турли усуллари қўшилиши омилларидан фойдаланиб, битта ва шу ҳажмда маҳсулот чиқаришни таъминлаши мумкин. Мисол учун, шарбатни кўп қўл меҳнати талаб қиладиган усулда ёки машина ускуналарни қўллаб капитал талаб усулда олиш мумкин. Бунда муҳими, қўлланилган технология тежамли бўлсин, ресурслар исрофгарчилигига йўл қўйилмасин, қўшилган ишлаб чиқариш омиллар ҳар биридан самаралироқ фойдаланишга эришилсин. Экскурсия ўтказиш учун автобус, ҳайдовчи ва экскурсовод талаб қилинади. Икки автобус, битта ҳайдовчи ва экскурсовод ёки икки экскурсовод ва ҳайдовчиси билан автобус мавжуд бўлса, ресурслар (биринчи ҳолда – капитал, иккинчи ҳолда - меҳнат) камомадлиги пайдо бўлади. Келтирилган мисолда хизмат кўрсатишнинг ягона мақбул усули мавжуд. Бироқ кўпинча бир йўла бир неча ишлаб чиқариш омилларининг қўшилиши вариантлари инженер – техник нуқтаи назаридан бир хил самаралидир. Ишлаб чиқариш усулларининг фирма кира оладиган технологик самарадорлиги ҳақида ахборотларни умумлаштириш учун иқтисодчилар ишлаб чиқариш функциясига эътибор қаратадилар. У чиқариш максимал

ҳажмини кўрсатади, фирма ҳар қандай ресурслар тўпламида уни олиш мумкин. Ишлаб чиқаришнинг вақтинчалик параметрлари. Ишлаб чиқариш функцияси ресурслар харажати ўртасида ўзаро боғлиқ ҳолда маҳсулотни кириши ва чиқиши якунида белгиланади. Чиқарилаётган маҳсулот миқдорини кўпайтириш (камайтириш) учун харажат ҳажмига аниқлик киритиш зарур. Бундай ўзгартириш имконияти вақтинчалик уфқларга боғлиқ, унинг давомида у ёки бу ишлаб чиқариш қарорлари қабул қилинади. Ишлаб чиқариш назариясида икки давр ажралиб туради: қисқа муддатли ва узоқ муддатли. Қисқа муддатли даврда фирма қобилияти янги чекланган бозор шароитига кўникма ҳосил қилади. Чунки, айрим ишлаб чиқариш омиллари турлари ҳажми тезкор ўзгартиришга бўйин бермайди. Бинолар ва ускуналар сингари фирманинг физик ҳажми ва ишлаб чиқариш қувватлари параметрларини белгиловчи харажатлар доимий ҳисобланади. Доимийдан ташқари фирма ўзгарувчан харажатлар ҳам қилади. Уларнинг ҳажми тез ва осон аниқланади. Хом ашё, энергия, меҳнат – кўпчилик фирмалар ўзгарувчанлик харажатларига мисолдир. «Эр Максим Э» (Франция) сервирлаш ресторани бир кунда 350 нафаргача хўрандага хизмат кўрсатади. У қуйидаги ускуналарга эга: тўртта микротўлқинли печ, паст ҳароратли совутгич ва иситувчи стол бор. Бу харажатлар, шунингдек ишлаб чиқариш биноси қайд этилганига киради ва қисқа даврда – бир икки кунда ўзгартиришнинг имкони йўқ. Аммо бироқ ресторан хизматига талаб ошганда эгаси унинг ишлаб чиқаришини қисқа муддатда кўпайтириши мумкин. Бунга у катта ўзгарувчан харажатлар – меҳнат соати ва хом ашёдан фойдаланиш орқали эришилади. Ошхона ходимларига узайтирилган иш куни учун ҳақ тўлайди, уларнинг таркибини кўпайтиради, яримфабрикантлар эса катта партияларда сотиб олинади ва печлар бир – бирига зич қилиб жойлаштирилади. Лекин эга янги-янги ходимларни ҳадеб ишга олавериш билан ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтира олмайди. Қайсидир босқичда навбатдаги

қўшимча ходим чиқариш ҳажмига деярли ҳеч нарса қўшолмайди. Янги ошпаз ёки официант фақат ўралашиб ҳалақит беради ва хизмат кўрсатилаётган мижозларни ҳам, тайёр таомлар миқдорини ҳам камайтириб юборади. Бир тур харажати даражасида (мазкур ҳолатда - меҳнат) қайд этиладиган қолган харажатлар ҳажми нуқтасига етади, негаки маҳсулот катталиги чегараси қисқара бошлайди. Бу тенденция умумий характерга эга ва иқтисодиёт назариясида фойда келтиришини пасайтирувчи қонун сифатида маълум. Узоқ муддатли даврда фирма ишлаб чиқариш омиллари ва тайёр маҳсулот (хизмат) бозори ўзгаришларига осон кўникади, унинг ишлаб чиқариш имкониятларини танлаши кенгаяди. У ишлаб чиқаришнинг бошқа усулига ўтиш учун етарли вақтга эга бўлади. Ишлаб чиқариш биноси ва ускуналар сотиб олиш, барча харажатларнинг ҳажмини аниқлаб чиқиш имкони туғилади. «Эр Максим Э» сервирлаш ресторани ижарага қўшимча майдон, катта ҳажмли печлар ва сотувчилар, қўшимча столлар сотиб олишга эҳтиёж сезади ва бу воситларни ошиб бораётган талабига қараб мослайди. Аммо ўз ўзгартиришларни жуда тез жорий этиб бўлмайди. Ишлаб чиқариш харажатлари барча турларини ўзгартириш учун талаб этиладиган вақт давомийлиги туристик индустрия секторлари бўйича кучли фарқ қилади. Агар экскурсия бюроси ўз ишини бир ой ичида қайта қуриб чиқаололса, авиакомпанияларга самолётлар сотиб олиш ёки ижарага ёллаш, учувчилар топиш, ангарлар, (самолётлар ва дирижабллар турадиган бино) кассалар ва аэропортда идора биноси жиҳозлаш, рейслар сонини кўпайтириш учун камида уч-тўрт ой вақт керак бўлади. Ишлаб чиқариш харажатлари барча турларини ўзгартириш учун эса янада кўпроқ вақт талаб этилади. Меҳмонхона – курорт компаниясига, кема компанияларига эса бир – икки йил вақт зарур бўлади.

Ишлаб чиқариш масштабини кўпайтириш, яъни фирма ҳажми, чиқариш ҳажми ўлчами, айниқса бошланғич босқичда, ресурслардан иқтисодий фойдаланиш билан кечади. Агар фирма ўзгарувчан ва доимий харажатларнинг маълум пропорцияда ошириш йўлидан борса, масштаб кенгайиши ўртача харажатлар катталигига таъсир этмайди деб кутиш адолатдан бўларди. Бироқ реал фирмалар бошқача ўсади. Чиқаришни кўпайиши билан улар ишлаб чиқариш технологиялари ва усулларининг ички ташкил этишини йирик ишлаб чиқаришнинг устунлигини амалга ошириш учун ўзгартирувчилар. Ана шу ўзгартириш масҳулот чиқариш масштаби ҳисобига тежамли самара яратади. Чиқарилган ҳар бир бирлик таннархи ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ фирмалар ўсиши билан ўртача ортиқча маҳсулот қисқаради. Мутахассислар масштабдан тежалишнинг бир неча сабабларини айтадилар. Биринчи, хизмат кўрсатиш соҳасида кичик корхоналар учун энг муҳими – ишлаб чиқаришнинг бўлинмаслигидир. Умуман бизнес билан шуғулланиш учун фирма айрим ресурсларнинг минимал ҳажмига эга бўлиши керак. Мисол учун, у маъмуриятга эга бўлиши, ўзининг бухгалтерия хужжатларини тартибли юритиши лозим. Эҳтимол унга телефон ва стол ҳам керак. Бу эҳтиёжлар шу маънода бўлинмас ҳисобланадики, фирма фақат ярим бухгалтерия юритолмайди, ярим телефондан фойдалана олмайди. Фирма тараққиёти учун бўлинмас омилларни сезиларли кўпайтириш талаб қилинмайди. Бошқарувчи уч ходимга худди икки ходимдагидек раҳбарлик қилади. Чиқариш бўлинмас харажатларни имкони даражасида кенгайиши тобора кўпроқ маҳсулот бирлиги миқдорига тақсимланаверади ва уларнинг ҳар бири ҳисобига қисқараверади. Албатта, ишлаб чиқаришнинг бу ўсиш самарасининг ҳам маълум чегараси бор. Фирмага яна бир неча бошқарувчи ёллашга тўғри келган зоҳати қўшимча телефонлар ва столлар ўрнатиш эҳтиёжи туғилади. Мураккаброқ бухгалтерия тизими ҳисобида юритиш ҳисобланади, шу билан мазкур масштабдан тежаш манбаи тугайди.

Масштабдан тежаш бошқа манбаи меҳнатни тақсимланиши ва ихтисослашишида яширинган, фирма йириклашиши билан ҳар бир ходим диққат-эътибори бита вазифага, уни янада самаралироқ ечишга қаратилади. Кичик отелда унинг эгаси ҳамма масалалари, жумладан маркетинг билан шуғулланади. Катта отеллар эса мутахассис маркетолог ёллаши имконига эга. Йирик отелларда меҳнат тақсимоти янада тармоқланади. Уларнинг бошқарув таркибида маркетинг ва сотиш хизматлари пайдо бўлади, улар нархлаш, реклама, хизматларни амалга ошириш ва бошқа мутахассислардан иборат. Айрим йирик меҳмонхона корпорациялари ўзларининг ҳар бир корхонаси сотиш бўлимига қўшимча ҳолда марказий миллий (хатто халқаро) бозорга чиқариш бўлимларига эга. Бу бўлим ходимлари ҳудудларга хизмат кўрсатиш бўйича гуруҳларга ёки бозор сегментлари (индивидуал, ассоциациялар, корпорациялар ва бошқ) га бўлиниши мумкин. Улар акцепторлар картотекалари ва ҳисобни юритишади, янги бозорларни ўрганишади, потенциал мижозлар билан қўнғироқлашадилар. Туристик маҳсулотларни таклиф қилиш ва ишлаб чиқариш чиқимлари (харажатлари). Ишлаб чиқариш чиқимлари даромадини максималлаштиришда асосий чекланишлардан бири ҳисобланади. Ҳар қандай фирма уни камайтиришга ва кам пул харажатли ишлаб чиқариш усулларидан фойдаланишига интилади. Бунда қиммат ишлаб чиқариш омиллари нисбатан арзонроқлари билан алмаштирилади. Ривожланган мамлакатларда – ишчи кучи қиймати юқори бўлганда фирмалар меҳнатни тежайди. Нафақат саноатда, хизмат соҳаси (туризм, меҳмонхона хўжалиги) да ҳам, сифатли хизмат кўрсатиш мижоз билан бевосита алоқада бўлишни талаб этганига қарамай, қўл меҳнати капитал билан сиқиб чиқарилади. Музейларда экскурсоводлар аудиокасета гидлар билан алмаштирилади. Авиакомпаниялар янги технологияларни жорий этиш ва улар асосида маршрутларни режалаштириш тизимлари, бронлаштириш ва билетлар сотишни ўзгартириш туфайли сезиларли меҳнатни тежашга эришадилар.

Жойлаштириш секторида тўлиқ автоматлаштирилган отеллар очилди. Уларда барча ишлар махсус видеоназорат қурилмаси ёрдамида бажарилади. Ресторан хўжаликларида компьтер тизими қўлланилади, у бухгалтерия юритишга, таомларни калькуляцияга, ресторан омборида қолдиқларни ҳисоблашга ёрдам беради. Харидни режалаштиради, тайёр таомлар сотилишини ҳисобга олади, ходимлар ҳаракатини назорат қилади, қўриқлаш ва видеокузатувни бажаради, чироқлар ва бошқа электр приборларни бошқаришга кўмаклашади. Ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда туристик хизматларни ишлаб чиқишда барча ресурслар оптимал комбинацияси фарқларида бир типли иқтисодий чиқимлар шаклланади. Улар асосий икки турга ажратилади: доимий ва ўзгарувчан. Уларнинг муносабатига боғлиқ ҳолда ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаради. Доимий чиқим – бу ишлаб чиқариш доимий омилларини ташкил этувчи ресурсларга пул харажатларидир. Флоридадаги «Шератон Уорлд» сингари йирик курорт – отеллари нафақат хусусий меҳмонхона бинолари ва ускуналарни, балки гольф ўйнаш учун қиммат турадиган майдонларни, сузиш ҳавзаларни, теннис кортларни, соғломлаштириш марказларини ҳам балансга оладилар. Уларни сақлаш ва эксплуатация қилиш, шунингдек маъмурий – бошқарув харажатлари доимий чиқимга қўшилади. Бу категория чиқимларга, шунингдек ижара ҳақи, мулк-жой солиғини тўлаш, қарз маблағларга фоиз ва бошқалар ҳам киради. Уларнинг катталиги ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ эмас. Улар корхона ёпилганда ҳам ҳеч нарса ишлаб чиқарилмаганда ҳам мавжуддир. Шунинг учун доимий чиқим фирма зарарини пайдо бўлишида асосий сабаб бўлади. Ўзгарувчан чиқим – бу ишлаб чиқаришнинг ўзгарувчан омиларини ташкил этувчи ресурсларга пул харажатларидир. Уларнинг катталиги айирма операциялари масштаби ўзгаришига пропорционал тарзда алмашади. Сотиш ҳажми ортганда чиқим ўзгарувчанлиги ҳам кўпаяди ва аксинча. Агар фирма ишни тўхтатса, у чиқим ўзгаришига дуч келмайди.

Чиқимнинг бу категориясига меҳнатга соатбай ҳақ тўлаш (эътибор беринг – соатбай бу штат ходимлари иш ҳақи, ўзгармасдан қолади. Ҳар ҳолда қисқа муддатли даврда шундай бўлади, доимий чиқимга қўшилади) ва ишлаб чиқарилган товарлар ёки хизматларни реализация қилиш харажатлари киради. Чет эл тажрибасида чиқимли доимий ва ўзгарувчанликка бўлишда бир қатор самарали усуллардан фойдаланилади. Доимий, ўзгарувчанлик ва шартли доимий (шартли ўзгарувчи) чиқимлар ишлаб чиқаришнинг умумий ёки суммали чиқимини ҳосил қилади. Фирмалар учун бу маълум миқдорда маҳсулотлар (хизматлар) чиқариш учун зарур камроқ умумий пул харажатларидир. Суммада чиқим ишлаб чиқариш ўсишига қараб кўпаяди. Шунинг учун у чиқариш ҳажмининг ортиб борувчи функцияси ҳисобланади. Ишлаб чиқаришнинг умумий чиқим функцияси туристик индустрия корхоналари учун: отеллар, авиакомпаниялар, сайр-тамошо объектлари ва ҳ.к. – ўхшашдир . Туристик корхоналар чиқими таркиби муҳим хусусиятларга эгадир. Унда доимий чиқимнинг ўзгарувчан чиқим устидан салмоқли эканлиги кузатилади. Бу далил туристик маҳсулот ишлаб чиқарувчилар иқтисодий хулқида сезиларли белгини кўрсатади. Бошқа фирмалар сингари туристик компания қайси даражада нарх белгилаш керак, қандай ва қанча миқдорда ишлаб чиқариш омиллари олиши лозим, ўзининг даромадини максимллаштириш учун бозорга қанча ҳажмда хизматларини олиб чиқиш зарурлиги ҳақида қарор қабул қилади. Қўйилган саволларга жавоб бера туриб, фирмалар раҳбарлари ишлаб чиқариш компанияларининг нафақат харажатлар томонини, балки талаблар ҳақида ҳам бош қотирадилар. Туристик компания ҳатто монополия шароитида ишлаётган бўлсада, у эластик талаб ҳиисоб-китобини қилиши, шундан кейингина тегишли туристик маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига нарх белгилаши лозим. Кўраётганимиздек, айрим фирмалар янада наририроқ

боришади ва нарх белгилашнинг мураккаб стратегиясидан фойдаланишади. Бундай стратегияни ишлаб чиқиш учун бозор талаби ҳақида батафсил ахборот талаб этилади. Фирмалар даромади – умумий даромадлар ва умумий чиқим ўртасидаги фарқдир. Ишлаб чиқаришнинг кичик ҳажми учун даромад салбий катталикка эга, яъни зиёнли ҳисобланади – даромад жуда кам, доимий ва ўзгарувчан чиқимларни қоплашга етмайди. Туристик хизматларни имкон даражасида ишлаб чиқаришни кўпайтириш даромадни ижобий томонга ўзгартиради ва ўстиради. Туристик корхона тўлиқ қувват билан ишлаганда максимал даражасига эришади. Шунинг учун туристик компаниялар иложи борича, кўпроқ ва сифатлироқ хизмат кўрсатишга интиладилар. Туристик индустрияда таклифлар хусусиятлари Олдинги таҳлиллар кўрсатадики, туристик хизматлар бозорида фирмалар хулқининг бош хусусиятлари – мавжуд қувватларни тўлиқ юкланиши даражасидаги таклифлардир. Юкланиш фоизли кўпчилик туристик корхоналар иши муҳим кўрсаткичлари ҳисобланади. Ҳаво транспортида йўловчилар ўриндиқлари бандлиги ҳисоблаб чиқилади, меҳмонхона хўжалигида номер фонди юкланиш коэффициенти мавжуд. Тематик парклар ва гольф ўйин майдонлари учун ташриф бюурувчилар сонлари объектнинг максимал ўтказиш қобилияти билан таққосланади. Туристик компаниялар 100 фоизлик юкланишга эришишга интиладилар. Шу билан бирга авиаташувчилар таклифлари турагентларникидан фарқ қилади, туроператорлар эса бозорда ўзларини отеллардан бошқачароқ тутишади. Туристик индустриянинг уч етакчи секторлари бўйича таклифлар ва чиқимларни кўриб чиқамиз: транспорт, жойлаштириш ва туроператорлик фаолият. Авиаташиш. Йўловчи ташишни амалга оширувчи авиакомпанияларда умумий чиқим харажатларнинг тўрт категориясини ўз ичига олади:

Биринчи гуруҳда – доимий чиқимга – маъмурий бошқарув харажатлари, маркетинг ва бронлаштириш харажатлари киради. Булар ташишга бевосита алоқадор эмас, лекин ишлаб чиқариш жараёнларини қўллаб туриш учун зарур. Иккинчи гуруҳ харажатлар аниқ алоқа йўлини эксплуатация қилиш билан боғлиқ ҳолда пайдо бўлади. Бу харажатлар шартли доимийдир. Уларга самолёт амортизацияси, техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш, аэропортга хизмат кўрсатишлар киради. Учинчи гуруҳ харажатлар ҳам шартли доимий, учишлар бажарилиши билан боғлиқ. Уларнинг катталиги алоқа йўлларига боғлиқ равишда алмашинади ва йўналиш нуқтаи назаридан ўзгарувчан ҳисобланади. Бир вақтнинг ўзида бу чиқимларни доимий деб қараш мумкин. Чунки уларнинг ҳажмини ҳал этиш қарори бир йўла бутун учишга қабул қилинади. Харажатлар таркибига кема экипажи меҳнатига ҳақ тўлаш қўшилади, ҳаво транспортида энг йирик харажатлар статияси – ёқилғидир. Бу жаҳондаги кўпчилик авиа компанияларда барча чиқимларнинг уч қисмини ва бошқа харажатларни ташкил қилади. Тўртинчи гуруҳ харажатлар – ўзгарувчан чиқим – йўловчиларга хизмат кўрсатиш бўйича харажатларини бирлаштиради. Булар овқатланиш, қайд қилиш (регистрация), багажларни юклаш харажатларидир. Уларнинг катталиги нисбатан катта эмас, умумий чиқимнинг бор – йўғи 7 – 9 % ни ташкил қилади. Бозорга чиқаришни кенгайтириш учун авиакомпаниялар нарх нуфузини туширишга уринадилар. Улар мижозларнинг турли гуруҳлари учун турли нархлар белгилайдилар. Нарх турли хиллиги харидор даромадига, истеъмол ҳажми ва хизмат категориясига боғлиқ ҳолда уч асосий шакл кўринишини олади. Ҳаво транспортида тарифлар тизими амал қилади. Тарифлар тўлиқ (базавий) ва имтиёзли (махсус) бўлади. Базавий тарифлар ташиш барча класслари учун белгиланади: Биринчисига (билетга F ҳарфи белгиси

қўйилади), бизнес – (С) ва иқтисодий (У) билан белгиланади. Улар шинамлик даражасини фарқлайди. Биринчи класс – энг қиммат, иқтисодий – энг арзон. Базавий тарифлар бўйича харид қилинган билет зарур бўлганида ҳеч қандай чекловсиз алмаштирилиши ва қайтариб олиниши шарт. Орқага қайта учиш санасини билетда ўзгартириш, ёки билетни ҳатто учиш амалга ошгандан кейин ҳам қайтариб бериш мумкин. Ҳар қандай ҳолатда ҳам билет қиймати тўлиқ қайтарилади. Базаваий тарифлардан турли чегирмалар ҳисоби юртилади. Бу билетлар нархини камайтиради. Махсус тарифлардан фойдаланган йўловчи иқтисодий афзаллик олади, баъзан сезиларли, лекин бунда айрим чекланишларга дуч келади. ПЭКС (РЕХ) ва АПЭКС (АРЕХ) махсус авиа тарифлари айниқса алоҳида машҳурлик касб этди. Улар нормал баҳога қараганда сезиларли чегирмаларни кўзда тутади. АПЕКС имтиёзли тарифи бўйича сотиладиган ўрин қайта бронлаштирилмайди. Бўш ўрин мавжудлигида керакли рейсга билет 24 соат ичида сотиб олиниши зарур. Билетларни сотиш учишдан анча олдин (7 кунда 28 гача, йўналишга боғлиқ ҳолда) тўхтатилади. Учиш санаси (бориш ва қайтиш) сотиш пайтида қайд этилади. Бунда авиакомпания хорижда бўлишнинг минимал ва максимал муддатларини белгилайди. Бундан ташқари, у билет қайтариб берилганда жарима санкциясини кўзда тутади. ПЕКС ва АПЕКС қаторида махсус тарифларга турагантликлар билан гуруҳлар, экскурсион, конфиденциал ва бошқалар ҳам қўлланилади. Чегирма ва имтиёзлар алоҳида аҳоли гуруҳлари учун мавжуд: болалар, ёшлар, талабалар, пенсионерлар, уларнинг талаблари нарх бўйича эгилувчан. Болалар учун чегирма икки ёшгача 90 %, 2 ёшдан 12 ёшгача 50 %, 12 ёшдан 26 ёшгача, талабалар ва пенсионерлар учун 25 %. Маълум имтиёзлардан кўп болали оилалар ва ногиронлар фойдаланишди. Худди

шундай чегирма 16 ёшгача бўлган ногирон болаларни кузатиб берувчи шахсларга ҳам белгиланган. «Америкэн Эйрлайнз» компанияси биринчилар қаторида ўзининг доимий мижозлари учун бонус (қўшимча рағбатлантириш) тизимини жорий этдилар. Унинг билан деярли бир вақтда «Юнайтсд Эйрлайнз», «МайЛидж Плас Програм» рағбатлантирувчи дастури ҳақида эълон қилди. Бу дастури дарҳол муваффақият билан фойдаланила бошлади ва бошқа авикомпаниялар томонидан ҳам қўлланила бошлади. Нарх туширилиши ташувчиларга ҳам, мижозларга ҳам қулайдир. Авикомпаниялар унинг ёрдамида самолётни қўшимча юклашга ва ўз даромадларини оширишлари мумкин. Бир вақтнинг ўзида истеъмолчиларнинг катта сони ҳаво транспорти хизматидан фойдаланиш имконига эга бўладилар. Авиа хизматлар таклифида туб ўзгаришлар ҳаво транспортида чартер алоқалар тарқалиши билан рўй берди. Чартер бу транспорт воситалари эгалари (Фрахтовшик) билан ижарага ёлловчи (Фрахтовител) ўртасида тузилган шартнома. У ҳатто транспорт воситасига ёки унинг маълум рейс ёки муддат қисимига тузилиши мумкин. Авиачартер ташиш самолётларни ижарага олган ҳолда мунтазам бўлмаган жадвалда бажарилади. Чартер алоқаси 1950-йилларда Европа ва Шимолий Америкада очилди ва кўпсонли таътилчиларни шимолдан жанубга қуёшли туристик марказлар Флорида, Кариб ҳавзаси ва Ўрта ер денгизи томон отланишларига имкон яратди. Ҳозирги пайтда режалаштирилмаган ҳаво орқали ташиш барча халқаро йўловчи ташишнинг 17 % ни ташкил қилади. Авиакомпанияларнинг чартер ташиш ҳажми амалда ташилган йўловчилар сони, сафар узоқлиги – йўловчи – километр билан эмас, учишлар сони билан ўлчанади. Режалаштирилмаган рейслар юкланиш зарур ҳажми (масалан, 90 % дан кам бўлмаган) таъминланган, даромад кафолатланган ҳолдагина эълон қилинади. Учиш машина паркидан тежамли фойдаланиш ва парвозлар қийматини сезиларли камайтириш имконини берган ҳолларда

қолдирилиши ёки қўшилиши мумкин. Чартер дастури мунтазам рейсларга таққосланганда ишончли эмаслигини билдиради. Чартер таклифлар парвозлар сонида акс этади. Мунзам рейслардан катта эгилувчанлиги билан фарқ қилади. У бозор эҳтиёжларига осон мослашади. Туристик талаблар тебранишига тез эътибор қаратади. Чартер рейслар мавсум авжида ташкил қилинади. Кема саёҳати. 1950 – йилларда денгиз ва океан кемачилигида кема саёҳати пайдо бўлишиди. Кўпчилик кемачилик компаниялари ўзларига тегишли транспорт воситаларини такомиллаштирдилар, ҳаракат тезлигини кўпайтирдилар ва уларнинг бортига сайр – тамошо, сузиш ҳавзаси, спорт заллари, казино, кино-концерт заллари ва бошқа объектларни жойлаштирдилар. Шу тарзда кемани сайр-тамошо эҳтиёжларга – криузга мослаштирдилар. Бир вақтнинг ўзида йўловчиларга хизмат кўрсатиш концепцияси ўзгараяпти. Денгиз саёҳатига оддий йўловчи ташишдан, сайр- тамошога ўтилди. Кема саёҳати эса туристик бозорнинг муҳим сегменти бўлиб қолди. Ҳозирги замон кема саёҳати сафарнинг узоқлиги ва давомийлиги, йўналиш тизимининг ўзгариши, ҳаркатланиш воситасида мутлақо бошқача талабни қондиришга ўтилди. Кема компаниялари – денгиз кемалари операторлари харажатлари таркибида кемасозлик, бош статия ҳисобланади. Янги саёҳат кемасини куриш нархи жуда юқори – 500 млн. америка долларида баҳоланади. Замонавий саёҳат кемаларининг асосий қисми кўп сонли йўловчиларга мўлжалланган яхши маълум саёҳат кемалари – «Куин Элизабет II» ва «Соверэн офзо Синз» кабилар жуда машҳур. Улар палубасида 1141 каютасига бир вақтнинг ўзида 2600 йўловчи ва 750 экипаж аъзосини жойлаштириш мумкин. Яқин вақтларгача саёҳат кемасозлигида гигантомания – денгиз кемаларини сув сиғими ва йўловчи кўпроқ жойлашишига уриниш ҳукмрон эди. Аммо бироқ кейинги йилларда бошқа

тенденция вужудга келди: кема габаритлари кичрайтирилиб, экипаж сони қисқарди, шу билан бирга умумий йўловчи сиғими оширилди. Асосий эътибор шинамликка қаратилди. Кемалар энг замонавий алоқа воситалари (жумладан, йўлдош орқали), кондиционерлар, тебраниш стабилизаторлар, лифт ускуналари билан жиҳозланди. Қулайлик даражаси юқорилиги денгиз кемаларини бошқа саёҳат транспортларидан афзаллигини таъминлайди. Кема саёҳати компаниялари бошқа ҳар қандай фирма сингари даромадни максималлаштириш тамоилига амал қиладилар. Уни амалга оширишнинг энг зарур шарти ишлаб чиқариш чиқимларини қисқартириш ҳисобланади. Чиқимларни камайтиришнинг энг муҳим йўлларидан бири бу ёқилғи сарфини тежашдир. Ёқилғи омили кема саёҳатини ташкил қилиш тизимида ҳал қилувчи рол ўйнайди. Жойлаштириш. Меҳмонхона хўжалиги жойлаштириш воситаларининг фавқулодда хилма-хиллиги билан характерланади. Улар нафақат маиший қулайлиги ва хизматлар тўплами билан, балки жойлашган ўрни ва мулкчилик типи билан ҳам фарқланади. Юқорида сўз юритилганидек албатта харажатлар таркиби билан ҳам ажралиб туради. Бозор шароитида ўзгаришларга таклиф билан чиқиш ана шунга боғлиқ. Отеллар ва мотеллар аксарият қисми мижозларни вақтинча яшаши учун белгиланган номерлар сонига қараб уларни таклиф қилиши мумкин. Улар даромадни максималлаштириш учун номер фондини тўлиқ юкланиши учун интиладилар. Шу нуқтаи назардан бозорда жойлаштириш корхоналари ва авиакомпаниялар хулқларида жуда кўп умумийликлар бор. Аммо ҳаво транспортидан фарқли равишда меҳмонхона хўжалигида таклифлар ҳажмини икки ҳолатга кўра ўлчаш жуда мураккаб: биринчиси статистик ҳисоблардан, иккинчиси эса жойлаштириш секторида нарх сиёсати хусусиятларидан келиб чиқади. Отеллар ва уларга ўхшаш жойлаштириш воситалари иш натижалари мавжуд ўринлардан фойдаланишга боғлиқ. Амалда меҳмонхона корхоналари кам

ҳолларда узоқ муддат давомида тўлиқ юкланган бўлади. Талаб камлигидан номерлар бўш қолади, жорий ремонт туфайли оборотдан чиқиб кетади, хўжалик эҳтиёжларига ажратиб берилади. Улар шунингдек жисмоний ва юридик шахсларга бепул фойдаланиш учун берилиши мумкин. Буларнинг барчасини эътиборга олган ҳолда, мутахассислар меҳмонхона корхоналари фаолиятининг эксплуатация асосий кўрсаткичлари натижалари сифатида юкланиш даражасини киритдилар. Бу статистик ҳисоботда акс этади ва меҳмонхона бизнеси ривожлантиришда катта амалий аҳамиятга эга. Хуллас, отеллар эгалари ўзларида барча мавжуд номерларда койка – ўринларни тўлиқ банд бўлиши ва номер фонди қийматида акс этган максимал юкланишдан манфаатдордирлар. Ишлаб чиқариш имконияти даражасида ишлашга интилиш меҳмонхона корхоналари чиқимлари структурасидан келиб чиқади, бунда доимий чиқим юқори бўлади. Уларнинг улуши ўртача 60 % ни ташкил қилади. Ишлаб чиқариш чиқимларини қисқартириш учун барча жойлаштириш воситалари ўша битта масалани ҳал қилади. У ҳам бўлса сервис даражасини пасайтирмасдан меҳнатни тежаш. Меҳнат мижозларга хизмат кўрсатишни механизациялаш ва автоматлаштириш йўли билан капиталга алмаштирилади. Компьютерлар режалаштириш, координациялаш, баҳолаш ва жойлаштириш корхоналарида назорат жараёнларини тубдан ўзгартириб юборди. Раҳбарни ўз ички ҳиссиётига ишониб бозорни таҳлил этиши, хаёлида келажакда қилинадиган ишларни режалаштириши, тасодифий маълумотларга таяниб тараққиётнинг истиқболларини ишлаб чиқиши ҳоллари ўтмишда қолиб кетди. Бугунги кунда буларнинг ўрнига ишлаб чиқаришни бошқаришнинг автоматлашган тизими келди. Меҳмонхона ишларида булар ўринларни бронлаштириш, номер фондини бошқариш, мижозлар билан ҳисоб- китобларни аниқ ва тез бажаришни осонлаштирди, даромадлар, нақд пул ҳаракати, меҳнатга ҳақ тўлаш, бандлик ва бошқалар устидан назоратни кучайтириш ҳамда янги дастурлар ёрдамида мураккаб операциларни

бажариш имконини беради. Компьютерлар аста-секин ишлаб чиқариш жараёнларидан инсонни сиқиб чиқараяпти. Бу меҳнатни капитал билан алмашиниши ва доимий харажатлар улуши ўсишини таъминлайди. Туроператорлар. Хизматлар пакетини шакллантиришда туроператорлар жойлаштириш корхонаси билан тижорий алоқаларни йўлга қўядилар. Улар билан ишлаш ташувчилар билан ишлаш сингари шартнома принципларига қурилади. Томонлар нархларни муҳокама қилиш ва келишув чоғида шунингдек мавсумийлик омилларини (мавсумий ва номавсумий нархлар ўртасидаги фарқ 20-25 % га етади), отел юкланиш даражаси, операциялар умумий ҳажми, алоқалар характери (бир мартали ёки узоқ муддатли ҳамкорлик) ва бошқаларни ҳам ҳисобга оладилар. Амалда туристик хизматларни амалга ошириш, айниқса пэкидж турларни, туристик фирмалар ўртасидаги шартномаларни истиқболли кўриниш олиш аҳамиятига эга. Қайсиким, ташаббускорлик (йўналтирувчи) ва рециптивли (қабул қилувчи) га бўлинади. Қабул қилувчи мамлакатларнинг туроператор билан ҳамкорлиги кўпинча туристик корхоналар билан бевосита алоқаларга қараганда қулайроқ бўлиб чиқади. Ички бозорда ишлаш тажрибасига эга жиддий маҳаллий фирма ўз мамлакатида турстик хизмат кўрсатиш комплексига жуда жалб этувчи нархлар таклиф этиши мумкин, шунингдек визавий қўллаб-қувватланиши таъминлайди. Пэкидж-турни узилкесил расмийлаштиришда жўнатувчи турташкилотчига фақат у сотиб олган халқаро ташиш хизматларини тўлдиришгина қолади. Шартнома тероператор ишини сезиларли соддалаштиради ва уни даромадлироқ қилади. Мунтазам рейсларга ўринлар блокини сотиб олишни бошлар экан, туроператор аста-секин хусусий чартер дастурини амалга ошириш учун бутун самолётларни ижарага олишга ўтди. Транспорт воситаларини ижарага олиш ҳақида шартнома тузар экан, улгуржичилар авиакомпаниялардан халқаро ташишларга сезиларли чегирма олишга интиладилар. Авиатарифни

камайтириш, баъзан сафар қийматининг 2/3 етади, уларга рақобатбардош нархга эга бўлиш имконини беради. Шунга қарамай, авиачартер операциялари юқори даражада қалтисликка ҳам эга. Ҳар бир туристик фирма, ҳамма вақт ҳам самолётни тўлиқ йўловчи билан таъминлай олмайди, бу эса унинг учун молиявий йўқотиш демакдир. Бунинг учун кенг ва барқарор бозор зарур, қайсиким бунга йирик улгуржичиларгина эгадир. Аммо бироқ кичик ва ўрта туроператорлар ҳам маълум шартлар билан авиачартерлардан фойдаланиши мумкин. Ижарага олинган самолётнинг эгаси тез-тез мавжуд ўринларнинг бир қисмини пудрат шартномаси асосида бошқа туристик фирмаларга беради. Бунда ташиш баҳоси ошсада, барибир пудратга олувчи учун фойдалидир. Муваффақиятли чартер дастурлари жуда кўп туроператорларга, айниқса Буюкбритания, Скандинавия мамлакатлари ва Германияда самолётлар сотиб олиш ва дастурларни хусусий авиатранспортларда давом эттириш имконини берди. Йирик туропеаторлар шунингдек автобусларига ҳам эга бўлишди, улар сайр-тамошо объектлари, баъзан жойлаштириш воситаларига ҳам эгалик қилишади. Туристик хизматлар пакетига нархлар калькуляцияси масаласи алоҳида кўриб чиқишга лойиқ. Амалда туроператорлар нарх шаклланишининг уч усулидан фойдаланишади: чиқим мўлжали билан, талабга ва рақобатга қараб. Биринчи усул бўйича нарх тўлиқ сумма сифатида ҳисобланади, туристик маҳсулот ишлаб чиқариш чиқимли ва даромад чиқимдан зиёд фоиз сифатида намоён бўлади. Иккинчи усул нархни белгилаш ва талабни баҳолаш ва ўрганишга асосланган. Бу конкрет мақсадли бозор учун маъқулдир. Нархларни мўлжал билан калькуляциялашда рақобатга кириш ўхшаш турларга нарх даражаси бўлиб хизмат қилади. Бундай ёндошув жуда жалб қилувчи ва ўша туроператорлар учун қулайдир. Чунки улар ўз хусусий маркетинг тадқиқотларини ўтказиш имконига эга эмаслар. Ҳар учала усул ҳам оқилона қўлланганда рақобатга дош берадиган нарх белгилашга ёрдам

беради, истеъмол талабларини рағбатлантиради ва саёҳат ташкилотчисига даромадни таъминлайди. Туристик маҳсулотга нарх белгилаш бир қатор қийинчиликлар билан кечади, бу ноаниқлик омилларидан келиб чиқади ва истеъмолчига маълум қилинади, қайсиким унинг ҳамма жиҳатлари ҳам маълум эмас. Шунинг учун туроператор тахминий баҳолашларга таянади. У олдиндан туристлар ташиш ва жойлашиш воситаларига юкланиш фоизини ҳисоблаб чиқиши, валюта курсини аниқлаши лозим. Валюта курси хорижий шериклар билан ҳисоб-китоб қилишда эълон қилинади ва бозордаги нарх билан мувофиқлаштирилади. Йўл қўйилган ноаниқликлар бевосита фирма молиявий кўрсаткичларида акс этади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

Похожие

Халқаро туризм статистикаси

Халқаро туризм географияси

Халқаро туризм индустрияси

Туризм ва меҳмондорчилик бозори тузилмаси

Халқаро туризм бозорида трансмиллий компаниялар