Халқаро савдо. Халқаро валюта ва кредит муносабатлари - Экономика - Рефераты

Халқаро савдо. Халқаро валюта ва кредит муносабатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.904296875 KB

Халқаро савдо. Халқаро валюта ва кредит муносабатлари Режа: 1. Халқаро савдонинг мазмуни, тузилиши ва хусусиятлари. 2. Тўлов баланси, унинг тузилиши ва тақчиллиги. 3. Халқаро валюта-кредит муносабатлари ва валюта тизимлари. 4. Валюта курси ва унинг ўзгаришига таъсир қилувчи омиллар.

1. Халқаро савдонинг мазмуни, тузилиши ва хусусиятлари Ҳозирги жаҳон ривожининг характерли белгиси ташқи иқтисодий алоқаларнинг, аввало жаҳон савдосининг тез ўсиши ҳисобланарди, лекин бугунги куннинг энг долзарб муаммоси — бу 2008 йилда бошланган жахон молиявий инқирози, унинг таъсири ва салбий окибатлари, юзага келаётган вазиятдан чиқиш йулларини излашдан иборат. Жаҳон молиявий инқирозининг ҳар бир мамлакатга таъсири, ундан кўриладиган зарарнинг даражаси ва кўлами биринчи навбатда шу дав- латнинг молиявий-иқтисодий ва банк тизимларининг нечоғлиқ барқарор ва ишончли эканига, уларнинг ҳимоя механизмлари қанчалик кучли эканини кўрсатди. Ўзбекистонда қабул қилинган ўзига хос ислоҳот ва модернизация модели узоқ ва давомли миллий манфаатларимизни амалга ошириш вазифасини қўйиб, энг аввало, «шок терапияси» деб аталган усуллардан четдан туриб, шуни жорий этишга қаратилган уринишлардан ҳам воз кечиб, бозор иқтисодиёти ўзини ўзи тартибга солади, деган тасаввурлардан воз кечиб ўзига ҳос “ ўзбек моделини” деб аталмиш, ислоҳотларни изчил ва босқичма-босқич амалга 1 . ошириш йўли танланган Аввало, халқаро иқтисодий муносабатларнинг таркибий қисми ҳисобланган жаҳон савдоси ташқи савдо обороти, экспорт ва импорт каби кўрсаткичлар билан характерланишини кўриб чиқамиз. Экспорт-товарларни чет эллик мижозларга сотиш бўлиб, бунда мазкур мамлакатларда ишлаб чиқарилган товар мамлакатдан ташқарига чиқарилади. 1 И.А. Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чораллари./Ўзбекистон, Тошкент, 2009. б.7. Кўплаб мамлакатлар, чекланган ресурс базасига ва тор ички бозорга эга бўлиб, ўзларининг ички истеъмоли учун зарур бўлган барча товарларни

етарли самарадорлик билан ишлаб чиқариш ҳолатида бўлмайди. Бундай мамлакатлар учун экспорт керакли товарларни олишнинг асосий йўли ҳисобланади. Жаҳон савдосида товарларнинг экспорт таркиби фан-техника революцияси ва халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви таъсири остида ўзгаради. Ҳозирги даврда жаҳон савдосининг экспорт таркибида қайта ишловчи саноат маҳсулотлари етакчи ўринга эга бўлиб, унинг ҳиссасига жаҳон товар айрибошлашининг 3/4 қисми тўғри келади. Озиқ-овқат, хом-ашё ва ёқилғи улуши фақат 1/4 қисмини ташкил қилади. Хизматлар экспорти товарлар экспортидан фарқ қилади. Чет эллик истеъмолчиларга хизмат кўрсатиш, чет эл валюталарини олиш билан боғлиқ бўлиб, у миллий чегарада амалга оширилади масалан, чет эл компанияси вакилларига почта, телеграф хизмати кўрсатиш, чет эл фуқароларига сайёҳлик хизмати кўрсатиш ва ҳ.к. Ўзбекистоннинг ташқи савдосида хорижий давлатларнинг салмоғи қуйидаги маълумотлар билан характерланади. Хорижий ва МДҲ давлатларининг Республика ташқи 1 савдосидаги салмоғи, % ҳисобида 11-жадвал Ташқи савдо айланмаси Шу жумладан: Экспорт Импорт 200 2 200 5 2008 200 2 2005 2008 2002 200 5 2008 МДҲ давлатлари 32,0 35.8 48,9 27,6 31.8 34,7 36,9 41.1 42,7 Хорижий давлатлар 68,0 64.2 51, 1 72,4 69.2 65,3 63,1 59.9 57,3 1 www.statistic.uz

Капитал экспорт қилиш ҳам ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Капитал экспорти кредит бериш ёки чет эл корхоналари акцияларига мақсадли қўйилмалар каби шаклларда амалга оширилиб, капитал чиқарилган вақтда экспорт қилувчи мамлакатдан маблағлар оқимини тақозо қилади ва шу орқали тасарруфида бўлган ресурслар ҳажмини қисқартиради. Бошқа томондан, капитал экспорти чет давлатларнинг мазкур мамлакатдан бўлган қарзларини кўпайтиради. У жаҳон бозорига товарларнинг кейинги экспорти учун қулай шароит яратади ва чет эл валютасида фоиз ёки дивидент шаклида барқарор даромад олиш омили ҳисобланади. Импорт экспортдан фарқ қилиб чет эллик мижозлардан товарлар хизматлар сотиб олиб, уларни мамлакатга келтиришни билдиради. Товарлар экспорти ва импорти суммаси ташқи савдо айланмаси ёки товар айланмаси беради. Қандайдир мамлакат ишлаб чиқарувчи мамлакатдан товарни ўз истеъмоли учун эмас, балки учинчи мамлакатга қайта сотиш учун олган тақдирда реэкспорт рўй беради. Реэкспорт билан реимпорт узвий боғлиқ. Реимпорт истеъмолчи мамлакатдан реэкспорт товарни сотиб олишни билдиради. Экспорт ҳажми билан импорт ҳажми ўртасидаги фарқ соф экспорт деб аталади. Ўзбекистон 2008 йил якунига кўра 19077 млн. АҚШ доллари миқдорида ижобий сальдога эришди. Агар мустақилликнинг биринчи йилларида пахта толаси умумий экспорт ҳажмининг 50 фоиздан кўпроғини ташкил этган бўлса, ҳозирги пайтда бу кўрсаткич 9,2 фоиздан ортмайди. Айни пайтда пахтадан тайёрланган ип-калава ва газламалар, шунингдек пластмасса ва кимёвий маҳсулотлар, автомобиллар, хизматлар ва бошқа маҳсулотлар экспорти кескин равишда ўсди. Ташқи савдо айланмасининг ярмидан кўпроғи иқтисодий ривожланган мамлакатлар ҳиссасига тўғри келади- 65,3 фоиз. Ўзбекистонда ташқи савдо айланмаси ва унинг таркиби қуйидаги маълумотлар билан характерланади.

Ўзбекистонда ташқи савдо айланмаси ва унинг таркиби, (% ҳисобида) 1 . 12-жадвал Кўрсаткичлар 2000 2002 2005 2008 Ташқи савдо айланмаси Экспорт Импорт 100,0 52,5 47,5 100,0 52,4 47,6 100,0 56,9 43, 2 100,0 60,7 39,3 Экспорт - жами Шу жумладан: Товарлар Хизматлар Импорт - жами: Шу жумладан: Товарлар Хизматлар 100,0 86,3 13,7 100,0 91,5 8,5 100,0 84,1 15,9 100,0 89,4 10,6 100,0 87,8 12,2 100,0 89,6 10.4 100,0 89,6 10,4 100,0 94,3 5,7 Халқаро савдо бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга: 1. Иқтисодий ресурсларнинг ҳаракатчанлиги мамлакатлар ўртасида, мамлакат ичидагига қараганда анча паст бўлади. Масалан, ишчилар мамлакат ичида вилоятдан вилоятга, ҳудуддан ҳудудга эркин ўтиши мумкин. Мамлакатлар ўртасидаги тил ва маданий тўсиқлар ҳақида гапирмаганда ҳам, 2 Экономика Узбекистана// Информационно-аналитический обзор за 2003 г. – Ташкент, 2004.; Социально экономическое положение Республики Узбекистан за 2007// Госкомстат Республики Узбекистан. Ташкент, 2008. -С. 169; Экономика Узбекистана// Информационноаналитический обзор за 2006г. Ташкент, 2008. -С. 127.; Социально экономическое положение Республики Узбекистан за 2008// Госкомстат Республики Узбекистан. Ташкент, 2009.

иммиграцион қонунлар ишчи кучининг мамлакатлар ўртасидаги миграциясига қаттиқ чеклашлар қўяди. Солиқ қонунчилигидаги, давлат томонидан тартибга солишнинг бошқа тадбирларидаги фарқлар ва бошқа қатор муассасавий тўсиқлар реал капиталнинг миллий чегара орқали миграциясини чеклайди. 2. Ҳар бир мамлакат ҳар хил валютадан фойдаланади. Бу мамлакатлар ўртасида халқаро савдони амалга оширишда муайян қийинчиликлар туғдиради. 3. Халқаро савдо сиёсий аралашув ва назоратга маҳкум бўлиб, бу ички савдога нисбатан қўлланиладиган тадбирлардан характери ва даражаси бўйича сезиларли фарқланади. Халқаро савдо тўрт кўринишда юритиш мумкин: 1. Эркин савдо йўлида 2. Протекционизм 3. Дефицит бозорини тулдириш 4. Қисман чеклаш йули билан Қиёсий харажатлар назариясига кўра эркин савдо туфайли, жаҳон хўжалиги ресурсларни самарали жойлаштиришга ва моддий фаровонликнинг юқори даражасига эришиши мумкин. Протекционизм, яъни эркин савдо йўлидаги тўсиқлар халқаро ихтисослашувдан олинадиган нафни камайтиради ёки йўққа чиқаради. Эркин савдо йўлида жуда кўп тўсиқлар мавжуд бўлади. Уларнинг асосийлари қуйидагилар: - бож тўловлари импорт товарларга акциз солиқлари ҳисобланади, у даромад олиш мақсадида ёки ҳимоя учун киритилиши мумкин; - импорт квоталари ёрдамида маълум бир вақт оралиғида импорт қилиниши мумкин бўлган товарларнинг максимал ҳажми ўрнатилади; - таърифсиз тўсиқлар дейилганда лицензиялаш тизими, маҳсулот сифатига стандартлар қўйиш ёки оддий маъмурий тақиқлашлар тушунилади;

- экспортни ихтиёрий чеклашлар савдо тўсиқларининг нисбатан янги шакли ҳисобланади. Бу ҳолда чет эл фирмалари ўзларининг маълум мамлакатга экспортини «ихтиёрий» чеклайди. Мамлакатлар халқаро савдо ёрдамида ўзларининг давлатлараро ихтисослашувини ривожлантириши, ўзларининг ресурслари унумдорлигини ошириш ва шу орқали ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмини кўпайтириши мумкин. Алоҳида давлатлар, энг юқори нисбий самарадорлик билан ишлаб чиқариш мумкин бўлган товарларга ихтисослашиши ва уларнинг ўзлари самарали ишлаб чиқариш ҳолатида бўлмаган товарларга айирбошлаш ҳисобига ютиш мумкин. Бу ерда «мамлакатлар нима учун савдо-сотиқ қилади?» деган савол туғилади. Биринчидан, иқтисодий ресурслар дунё мамлакатлари ўртасида жуда нотекис тақсимланади: мамлакатлар ўзларининг иқтисодий ресурслар билан таъминланиши кескин фарқланади. Иккинчидан, ҳар хил товарларни самарали ишлаб чиқариш ҳар хил технология ёки ресурслар уйғунлашувини талаб қилади. Бу икки ҳолатнинг халқаро савдога таъсирини осон тушунтириш мумкин. Масалан, Япония кўп ва яхши тайёрланган ишчи кучига эга, малакали меҳнат ортиқча бўлганлиги сабабли арзон туради. Шу сабабли, Япония тайёрлаш учун кўп миқдорда малакали меҳнат талаб қилинадиган турлитуман меҳнат сиғимли товарларни самарали ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Австралия эса аксинча, жуда кенг майдонларига эга бўлган ҳолда етарли бўлмаган миқдорда инсон ресурслари ва капиталга эга. Қисқача айтганда, ҳимоя қилинадиган тармоқлар савдо тўсиқларини киритишдан оладиган фойда, бутун иқтисодиёт учун анча катта йўқотиш ҳисобланади. 2. Тўлов баланси, унинг тузилиши ва тақчиллиги

Тўлов баланси - мамлакат резидентлари (уй хўжаликлари, корхоналар ва давлат) ва чет элликлар ўртасида маълум вақт оралиғида (одатда бир йилда) амалга оширилган барча иқтисодий битимлар натижасининг тартиблаштирилган ёзуви. Иқтисодий битимлар - қийматнинг ҳар қандай айирбошланиши, яъни товарлар, кўрсатилган хизматлар ёки активларга мулкчилик ҳуқуқининг бир давлат резидентларидан бошқа давлат резидентлари ўтиши бўйича келишувлар. Ҳар қандай битим икки томонига эга бўлади ва шу сабабли тўлов балансида икки томонлама ёзув тартибига риоя қилинади. Битта битим тўлов балансининг дебет ва кредит қисмларида ўз ифодасини топади. Кредит - қийматнинг мамлакатдан чиқиб кетиши бўлиб, унинг ҳисобига мазкур мамлакат резидентлари чет эл валюталарида қопловчи тўловлар эквивалентини олади. Дебет - қийматнинг мазкур мамлакатга кириб келиши бўлиб, унинг ҳисобига резидентлар чет эл валюталарнинг сарфлайди. Тўлов балансида кредитлар умумий суммаси дебетларнинг умумий суммасига тенг бўлиши зарур. Тўлов балансидаги барча битимлар ўз ичига жорий ва капитал билан операцияларни олиши сабабли у учта таркибий қисмдан иборат бўлади: 1. жорий операциялар ҳисоби: 2. капитал ҳаракати ҳисоби: 3. расмий захираларнинг ўзгариши. Тўлов балансининг тузилиши I. Жорий операциялар ҳисоби 1. Товар экспорти 2. Товар импорти Ташқи савдо баланси қолдиғи 3. Хизматлар экспорти (чет эл туризмидан даромадлар ва ҳ.к. - кредитли хизматлар) 4.Хизматлар импорти (туризм учун чет элга тўловлар ва ҳ.к. - кредитли хизматлар)

5. Инвестициялардан соф даромадлар (кредитли хизматлардан соф даромадлар) 6. Соф трансфертлар Жорий операциялар бўйича баланс қолдиғи II. Капитал ҳаракати ҳисоби 7. Капитал кириши 8. Капитал оқиб чиқиши Капитал ҳаракати баланси қолдиғи Жорий операциялар ва капитал харакати биланси қолдиғи III. Расмий захираларнинг ўзгариши. Мамлакатнинг ташқи савдо баланси (тўлов баланси) мазкур давлатнинг чет эллик шериклари билан халқаро иқтисодий муносабатларнинг ҳолатини ифодалаб, унинг кредит-пул, валюта, бюджетсолиқ, ташқи савдо сиёсатини амалга ошириш ва давлат қарзларини тартибга солиши учун индикатор бўлиб хизмат қилади. Жорий операциялар ҳисоби ўз ичига товар ва хизматлар экспорти («+» белгиси билан), импорт («-» белгиси билан), инвестициялардан соф даромад ва соф трансфертларни олади. Товарлар экспорти ва импорти ўртасидаги фарқ савдо балансини ташкил қилади. Товар экспорти кредит сифатида чиқиб, миллий банкда чет эл валюталари заҳираларини вужудга келтиради. Импорт эса («дебет» графасида «-» белгиси билан) мамлакатдаги чет эл валюталари заҳирасини қисқартиради. Инвестициялардан соф даромадлар (чет элдан соф омилли даромадлар) кредитли хизматлардан олинадиган соф даромад ҳисобланиб, у чет элларга қўйилган миллий пул капитали ҳисобига келади. Агар чет элга қўйилган миллий капитал мазкур мамлакатга қўйилган чет эл капиталига қараганда фоиз ва девидентларнинг кўпроқ хажимини келтирса, бунда инвестициялардан олинадиган соф даромад ижобий, акс ҳолда эса салбий бўлади. Соф трансфертлар хусусий ва давлат маблағларнинг бошқа мамлакатларга ўтказилган суммасини билдиради (пенсия, совға, чет элга пул

ўтказишлар ёки чет мамлакатларга инсонпарварлик ёрдамлари). Бундай тўловлар мамлакатда мавжуд чет эл валюталари заҳирасини камайтиради. Макроиқтисодий моделда жорий операциялар ҳисоби қолдиғи қуйидагича ифодаланади. Х - М = Хn = У - (с+1+G) экс- импорт соф экс- ЯИМ Абсорба- порт порт ция Абсорбация - ялпи ички маҳсулотнинг мазкур мамлакатдаги уй хўжаликлари, корхоналар ва давлатга реализация қилинадиган қисми. Импортга тўловлар экспортдан олинган даромаддан ортиқча бўлса, бу мамлакатнинг жорий операциялар бўйича баланси тақчиллигини билдиради. Бу тақчиллик чет эл қарзлари ёрдамида, ёки активларнинг бир қисмини чет элликларга сотиш йўли билан молиялаштирилади ва бу капитал ҳаракати ҳисобида акс этади. Экспортдан олинадиган даромад импортга сарфлардан ортиқ бўлса жорий операциялар ҳисоби ижобий қолдиққа эга бўлади. Капитал ҳаракати ҳисобида активлар билан амалга ошириладиган барча халқаро битимлар ўз ифодасини топади. Булар чет элликларга акциялар, облигациялар, кўчмас мулк ва ҳ.к. сотишдан олинадиган даромадлар ҳамда чет элдан активлар сотиб олиш натижасида вужудга келадиган сарф харажатлар. Капитал Активлар Четдан активлар ҳаракати = сотишдан - сотиб олишга баланси тушумлар сарфлар Чет эл активларини сотиш чет эл валюталари заҳираларини кўпайтиради, уларни сотиб олиш эса камайтиради. Капитал харакати ҳисоби ҳам тақчилликка ва ижобий қолдиққа эга бўлади.

Тўлов балансининг тақчиллиги Марказий банк (МБ) расмий захираларини қисқартириш ҳисобига молиялаштирилиши мумкин. Расмий захираларнинг асосийлари қуйидагилар:  чет эл валюталари;  олтин;  мамлакатнинг ХВФдаги кредит улуши;  қарз олишнинг махсус ҳуқуқи (SDR) ва ҳ.к. Баланс тақчиллиги расмий захиралар ҳисобига молиялаштирилганда, ички бозорда чет эл валюталари таклифи ортади, миллий валюталар таклифи эса нисбатан камаяди ва унинг айирбошлаш курси нисбатан ўсиб миллий иқтисодиётга инқирозли таъсир кўрсатади. Аксинча, тўлов балансининг актив қолдиғи МБ расмий валюта захираларининг ўсиши билан бирга борганда ички бозорда чет эл валюталари таклифини камайтиради, миллий валюта таклифи эса нисбатан ортади ва унинг айирбошлаш курси пасайиб, иқтисодиётга рағбатлантирувчи таъсир кўрсатади. МБ томонидан чет эл валюталарининг бундай сотилиши ва сотиб олиниши расмий захиралар билан операциялар дейилади. (Бу МБнинг очиқ бозордаги операциялари билан бир хил эмас). Расмий захиралар билан операциялар натижасида жорий ҳисобдаги қолдиқ суммаси, капитал ҳаракати ҳисоби ва захиралар миқдорининг ўзгариши «нол»ни ташкил қилиши зарур. Мамлакат узоқ давр давомида жорий операциялар бўйича тақчилликни бартараф қилишни кечиктириши ва ўзининг расмий валюта эхтиёжларини тўлиқ сарфлаши, натижасида тўлов баланси кризиси келиб чиқади. Мамлакатда ташқи қарзларни тўлаш ҳолатида бўлмаганлиги сабабли, чет элдан кредитлаш имконияти мавжуд бўлмайди. Иқтисодиёт субъектларининг давлат ва МБ сиёсатига ишончсизлиги тўлов баланси кризисини, чуқурлаштирувчи омил ҳисобланади. Миллий

валюта қадрсизланишининг кутилиши чет эл валюталарига чайқовчиликка қаратилган талабни рағбатлантиради. Бу МБ нинг миллий валюта қадрсизланишининг олдини олишга қаратилган ҳаракатини анча қийинлаштиради, чунки унинг расмий валюта эҳтиёжлари бир вақтда тўлов балансининг тақчиллигини молиялаштириш ва чет эл валюталарига ўсиб борувчи чайқовчилик талабини қондириш учун етарли бўлмай қолади. Бундай ҳолда валюталарнинг, «хуфёна бозори» вужудга келиб, ривожлана бошлайди. Республикамизда давлат бюджети тақчиллиги ижобий характерга эгалиги, ташқи савдо айланмасида ижобий сальдога эришилганлиги (2008 йил 4068,8 млн. АҚШ доллари миқдорида) ва олтин-валюта заҳираларимизнинг йилдан-йилга кўпайиб бораётганлиги «...мамлакатимиз тўлов балансининг барқарорлигини таъминлашда мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилади ва ташқи иқтисодий шерик сифатидаги Ўзбекистонга бўлган ишончни орттиради» Бугун кенг кўламда тарқалиб бораётган жаҳон молиявий инқирозининг асосий сабабларидан бири ташқи қарз ва уни узиш муаммолари билан боғлиқ. Шуни айтиш керакки, кўплаб давлатларнинг ташқи қарз масаласидаги пухта ўйланмаган сиёсати уларнинг иқтисодиётини заиф, ташқи омилларга қарам, хатарли вазиятлар олдида ҳимоясиз ва ночор аҳволга солиб қўйганини кўриш, кузатиш қийин эмас. Ўзбекистон ўзининг мустақил тараққиёти даврида қисқа муддатли спекулятив кредитлардан воз кечиб, чет эл инвестицияларини узоқ муддатли ва имтиёзли фоиз ставкалари бўйича жалб этиш тамойилига доимо амал қилиб келмоқда. Қарзни ўз вақтида қайтара олишга қатъий ишончимиз ва кафолатимиз бўлмаган пайтларда муайян лойиҳаларни кредитлаш бўйича айрим таклифлардан воз кечиш лозим бўлди. 2007—2008 йиллар давомида ўзлаштирилган чет эл инвестициялари ҳажми 2,5 баробардан кўпроқ ошганининг ўзи ҳам буни тасдиклаб турибди.

Умуман, 2009 йилда мамлакат иқтисодиётига киритиладиган хорижий ва ички инвестицияларни ҳисобга олганда, капитал қўйилмаларнинг умумий ҳажми мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотининг камида 25 фоизини ташкил этади. 3. Халқаро валюта-кредит муносабатлари ва валюта тизимлари Жахон молиявий инкирози 2008-2009 йилларда Америка Қўшма Штатларида ипотекали кредитлаш тизимида руй берган танглик холатидан бошланди. Сўнгра бу жараённинг миқиёси кенгайиб, йирик банклар ва молиявий тузилмаларнинг ликвидлик, яъни тўлов қобилияти заифлашиб, молиявий инқирозга айланиб кетди. Дунёнинг етакчи фонд бозорларида энг йирик компаниялар индекслари ва акцияларнинг бозор қиймати халокатли даражада тушиб кетишига олиб келди. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, кўплаб мамлакатларда ишлаб чиқариш ва иқтисодий ўсиш суръатларининг кескин пасайиб кетиши билан боғлик, ишсизлик ва бошқа салбий оқибатларни келтириб чиқарди. Шу сабаларни тахлил қилишдан олдин пулнинг жаҳон хўжалигида амал қилиши ва турли халқаро иқтисодий алоқаларга (ташқи савдо, ишчи кучи ва капитал миграцияси, даромадлар, қарзлар ва субсидиялар оқими, фан- техника айирбошлаш, туризм ва ҳ.к.) хизмат қилиши билан боғлиқ иқтисодий муносабатлар-халқаро валюта-кредит муносабатлари деб аталадиган назарияни ўрганиб чиқишимиз керак. У пулнинг халқаро тўлов муносабатида амал қилиш жараёнида вужудга келади. Валюта -бу мамлакатлар пул бирлиги (масалан, сўм, доллар, фунт стерлинг ва ҳ.к.). Ҳар бир миллий бозор ўзининг миллий валюта тизимига эга бўлади. Бунда миллий ва халқаро валюта тизимини фарқлаш зарур. Миллий валюта тизими валюта муносабатларининг миллий қонунчилик билан белгиланадиган, мазкур мамлакатда ташкил қилиниш шаклини ифодалайди.

Халқаро валюта тизими-халқаро валюта муносабатларининг давлатлараро битимларда ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланган шакли. Унинг таркибий элементлари қуйидагилар ҳисобланади: асосий халқаро тўлов воситалари (миллий валюталар, олтин, халқаро валюта бирликлари-СДР, Евро), валюта курсларини белгилаш ва ушлаб туриш механизми, халқаро тўловларини баланслаштириш тартиби, валютанинг қайтарувчанлик шароити, халқаро валюта бозори ва олтин бозори тартиби, валюта муносабатларини тартибга солувчи давлатлараро муассасалар тизими. Жаҳон валюта тизими ўзининг ривожланишида учта босқичдан ўтди ва уларнинг ҳар бирига халқаро валюта муносабатларини ташкил қилишнинг ўз типлари мос келади. Биринчи босқич 18791934 йиллар даврини ўз ичига олиб, бунда олтин стандарт сифатидаги пул тизими устунликка эга бўлган. Иккинчи жаҳон уруши охири (1944 й.) дан 1971 йилгача олтин – девизли (Бретон-Вудс тизими деб номланувчи) тизим устунликка эга бўлган. Бу икки тизим қайд қилинадиган валюта курсларига асосланган. Ҳозирги даврда амал қилувчи жаҳон валюта тизими 1971 йилда ташкил топган бўлиб, бу тизим бошқариладиган сузиб юрувчи валюта тизими номини олди. Чунки давлат кўпинча ўз валюталарининг халқаро қийматини ўзгартириш учун валюта бозорининг фаолият қилишига аралашади. Олтин стандарт тизим қайд қилинган валюта курсининг мавжуд бўлишини кўзда тутади. Банклар ўзлари чиқарган банкнотларни олтинга алмаштирган. Халқаро тўловларни мувофиқлаштириш воситаси бўлиб, олтинни эркин чиқариш ва киритиш хизмат қилган. Мамлакат, учта шартни бажарса олтин стандарт қабул қилинган деб ҳисобланган. а) ўз пул бирлигининг маълум олтин мазмуни ўрнатади; б) ўзининг олтин заҳираси ва пулнинг ички таклиф ўртасидаги қаттиқ нисбатни ушлаб туради; в) олтиннинг эркин экспорт ва импортига тўсқинлик қилмайди. Олтин страндарт пул бирлигининг олтин мазмуни нисбатига асосланади. Олтин стандарт шароитида, турли мамлакатлар пул бирлигининг нисбати уларнинг расмий олтин мазмуни бўйича ўрнатилади.

Олтин стандарт барбод бўлгандан кейин, валюта соҳасини тартибга солишнинг ўзаро мақбул йўлини топишга ҳаракат қилинди. Янги жаҳон валюта тизими асосларини ишлаб чиқиш мақсадида, 1944 йил Бреттон- Вудсда (АҚШ) иттифоқчи давлатларнинг халқаро конференцияси чақирилди. Бу конференцияда ўзаро боғлиқ валюта курсларини тартибга солиш тизимини яратиш ҳақидаги келишувга эришилди ва бу кўпинча Бреттон - Вудс тизими деб аталади. Мазкур тизим олдинги олтин стандартдан кескин фарқ қилмайди. Унинг асосида олтин - валюта стандарт (АҚШ доллари) ётади ва бу ерда резервлар сифатида олтин ва доллар чиқади . Долларнинг олтинга алмашиниши расман тўхтагандан кейин, валютанинг қайд қилинган курси, сузиб юрувчи курсига ўрин бўшатади. Халқаро валюта тизимидаги бу ўзгариш 1976 йил Кингстон (Ямайка) даги келишувга биноан ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланади. Қоғоз пул тизимига ўтиш билан, қоғоз пуллар олтинга алмаштирилмайди. Беқарор курслар шароитида валюта курси ҳам ҳар қандай бошқа баҳо каби талаб ва таклифнинг бозор кучлари билан белгиланади. 4. Валюта курси ва унинг ўзгаришига таъсир қилувчи омиллар Ҳар қандай валюта тизимининг энг муҳим таркибий қисмларидан бири валюта курси ҳисобланади. Валюта курси бир мамлакат валютасининг бошқа мамлакат валютасидаги ифодаланишини кўрсатади. Валюта курсларига бевосита таъсир кўрсатувчи омиллар ичидан қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: • миллий даромад ва ишлаб чиқариш харажатлари даражаси; • миллий истеъмолчиларнинг реал харид қилиш лаёқати ва мамлакатдаги инфляция даражаси; • валюталарга талаб ва таклифга таъсир кўрсатувчи тўлов баланси ҳолати;

• мамлакатдаги фоиз ставкаси даражаси;  валютага жаҳон бозоридаги ишонч ва ҳ. к. Назарий жиҳатдан валюта курсларининг тебранишини тушунтириш, харид қилиш лаёқатининг паритет (турли мамлакатлар пул бирликлари қийматининг бир-бирига нисбати) назарияси ёрдамида берилади. Бу назарияга кўра, курслар нисбатларини аниқлаш учун, икки мамлакат истеъмолчилик товарлари «савати» нархларини таққослаш талаб қилинади. Масалан, агар Ўзбекистонда бундай «сават», айтайлик 25 минг сўм, АҚШда эса 100 дол. турса, 25 мингни юзга бўлиб, 1 дол. нинг баҳосини ҳосил қиламиз, бу 250 сўмга тенг. Агар Ўзбекистонда муомаладаги пул массасининг кўпайиши оқибатида, товарлар баҳоси икки марта ошса ва барча шароитлар тенг бўлганда долларнинг сўмга айирбошлаш курси икки марта ошади. Валюта курси валюта бозорида жуда кўп омиллар таъсири туфайли шаклланади. Бу омилларни шартли равишда 3 гуруҳга бўлиш мумкин: узоқ муддатли, қисқа, ўрта муддатли. Айрим иқтисодчилар эса муддат жиҳатидан эмас, салмоғига кўра: фундаментал ва техник-психологик омилларга бўлишади. Бунда техник- психологик омиллар қисқа муддатли омилларга тўғри келади. Фундаментал омилларга: а) узоқ муддатли: мамлакат иқтисодиётининг умумий ҳолати, меҳнат унумдорлиги даражаси, ЯММ ўсиш суръати, пул тизими; б) ўрта муддатли: тўлов баланси ҳолати, бюджет тақчиллиги даражси, узоқ муддатли капитал қўйилмалар ҳолати, инфляция суръати, пул-кредит эмиссияси, реал процент ставкалари, шу валютага бўлган ишонч, давлатнинг иқтисодиётини тартибга солиш сиёсати ва бошқалар киради. Техник-психологик ёки қисқа муддатли омилларга бозорда кутилаётган ўзгаришлар, миллий ва халқаро миқёсда истеъмолчиларнинг таъби, диди ўзгариши, даромадларнинг ўзгариши, йирик банкирларнинг фикри, валюта дилерларининг фикри, сиёсатчилар ва бошқалар киради.

Бу омиллар бир-бири билан мураккаб тарзда боғланиб, у ёки бу омил асосий рол ўйнаши мумкин. Валюта курсининг ҳар қандай тебраниши икки оқибатга олиб келади: Экспортни ёки импортни қулай қилиб қўяди. 1. Четга экспорт фойдали ёки аксинча бўлиши мумкин. 2. Импорт товарлари қимматлашуви ёки арзонлашуви мумкин. Экспорт-импорт кўламига қараб мамлакат иқтисодиётини валюта курсига боғланиши кучаяди. Мамлакат яратган маҳсулотига қараганда кўп харажат қилар экан. Миллий валюта курси тушиб кетади. Ҳар бир мамлакат албатта ташқи ва ички мувозанатга эришиш муаммолари билан тўқнаш келади. Ташқи мувозанат деганда, валюта курсини барқарорлаштириш ташқи ҳисоб- китобларни баланслаштириш кўзда тутилади. Ички мувозанатда эса ялпи талабни тўла бандликка мос келадиган даражада бўлишини таъминлаш назарда тутилади. Бир вақтнинг ўзида ташқи ва ички мувозанатни сақлаш ҳар бир мамлакат учун қийин. Энди бугунги кунда тарқалиб бораётган жаҳон молиявий инқирозининг асосий сабабларидан ҳам бири — бу банклар ликвидлиги, яъни тўлов қобилиятининг заифлиги билан боғлиқ муаммонинг кескинлашуви, кредит бозоридаги танглик, содда қилиб айтганда, пул маблағларининг етишмаслиги билан изоҳланади. Мамлакатимизда эса биргина тижорат банкларининг активлари миқдори, «Фуқароларнинг банклардаги омонатларини ҳимоялаш кафолат- лари тўғрисида»ги қонунга мувофиқ шаклланган захираларни ҳисобга олган ҳолда, 13 триллион 360 миллиард сўмдан ошади. Бу аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг жалб қилинган депозитлари ҳажмидан тахминан 2,4 баробар кўп демакдир. Банк активлари ҳажмининг сезиларли даражада ошганини ҳисобга олиб, бугунги кунда республикамизда аҳолининг банклардаги барча депозитларини давлат томонидан юз фоиз кафолатлаш таъминланмоқда.

Шу борада 2006 йилда ташкил этилган «Микрокредитбанк» нинг фаолияти хусусида алоҳида тўхталиш жоиз. Мамлакатимиз ҳудудларида 78 та филиали ва 270 дан зиёд мичибанки фаолият кўрсатаётган мазкур банк кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тармоғини кредитлар билан таъминлашга хизмат қилмоқда. 2007—2008 йиллар давомида ушбу банк активлари миқдори 3,5 баробар, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни кредитлаш ҳажми 4 баробарга ошди ва бу мақсадларга 150 миллиард сўмдан ортиқ маблағ йўналтирилди. Президент фармони асосида «Микрокредитбанк» устав жамғармасини 72 миллиард сўмга ошириш ва унинг ҳажмини 150 миллиард сўмга етказиш ҳақида қарор қабул қилинди. Тижорат банкларимизнинг ташқи мажбуриятлар бўйича тўловларининг ҳолати ва ҳажми масаласи бўйича банк тизими жаҳон молиявий инқирозининг салбий таъсири ва оқибатларидан ишончли тарзда ҳимояланганини кўрсатади. Ўзбекистон ўзининг ишончли ва тўлов қобилиятига эга ҳамкор эканини, мамлакатимизда чет эл сармоясини жалб этиш бўйича ҳар томонлама қулай шарт-шароитлар яратилганини амалда исботламокда. Банк ишини янада такомиллаштириш, аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг бўш маблағларини тижорат банклари депозитларига жалб қилишни рағбатлантириш ишлари ҳам 2009 йилда устувор вазифа бўлиб қолади. Банк тизимини ривожлантириш ва мустақкамлаш масаласи доимо эътиборимиз марказида бўлиб келмокда ва бу ўзининг ижобий натижаларини бермоқда. Бироқ, бу борадаги ишларни янада чуқурлаштириш ва кенгайтириш керак. Нега деганда, айнан банклар, таъбир жоиз бўлса, бутун иқтисодиётимизни озиқлантириб турадиган қон томирлари ҳисобланади, мамлакатимизнинг молиявий-иқтисодий барқарорлиги кўп жихатдан уларнинг самарали фаолиятига боғлиқ.

Ҳозирги кунда биринчи навбатда банклар, уларнинг муасассалари капиталлашув даражасини ошириш бўйича бошланган ишларни охирига етказиши, ўз низом жамғармаси микдорини белгиланган кўрсаткичларга олиб чиқиши лозим. Банкларда омонатларнинг кўпайишига, уларнинг банк тизимига жалб этилишига нималар тўсқинлик қилаётганини ҳар томонлама чуқур таҳлил қилиш ва бу борада қўшимча чора-тадбирлар кўриш керак. Бу ўринда гап ахоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг бўш маблағларини банк секторига жалб қилишда таъсирчан ва узоқ муддатли рағбатлантириш омилларини ташкил этиш, иқтисодиётнинг реал секторига кредит ажратишни кўпайтириш учун банкларнинг имкониятини кенгайтириш ҳақида бормоқда. Банклар зиммасига инвестиция фаолиятини кенгайтириш вазифалари юклангани сабабли уларнинг ишини тубдан қайта ташкил этиш лозим. Биринчи навбатда, бу борада инвестиция лойиҳаларини экспертизадан ўтказиш ва молиялашни ташкил этиш бўйича тижорат банкларининг махсус хизматларини мустаҳкамлаш зарур. “Инқирозга қарши чоралар дастурида кўзда тутилган тадбирларни изчиллик билан амалга ошириш жаҳон молиявийиқтисодий инқирозининг тахдид ва хатарларига муносиб қарши туриш, унинг иқтисодиётимизга салбий таъсирининг олдини олиш имконини беради. Айни пайтда бу дастур инқироздан сўнг Ўзбекистон иқтисодиётининг янада кучли, барқарор ва мутаносиб ривожланган ҳолда майдонга чиқиши, жаҳон бозорларида ўзимизнинг мустаҳкам ўрнимизни эгаллаш, шулар асосида изчил иқтисодий ўсишни таъминлаш, халқимизнинг ҳаёт даражаси ва фаровонлигини янада ошириш бўйича олдимизда турган устувор вазифаларни 1 . муваффақиятли ҳал этиш учун ишончли замин яратади” Хозирги пайтда кўп мамлакатлар жахон молиявий инқироз таъсиридан азоб чекмоқда. Хозирги вақда бир қатор етакчи тахлил ва экспертлик марказлари глобал молиявий инкироз ҳолатини ва унинг юз бериши мумкин

бўлган оқибатларига доир материалларни ўрганиш ва умумлаштириш натижасида куйидаги хулосаларга келмокда. Биринчидан, молия-банк тизимидаги инқироз жараёнлари деярли бутун дунёни қамраб олаётгани, рецессия ва иқтисодий пасайишнинг муқаррарлиги, инвестициявий фаоллик кўламининг чекланиши, талаб ва халқаро савдо хажмининг камайиши, 1 И.А. Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чораллари./Ўзбекистон, Тошкент, 2009. б.54. шунингдек, жаҳоннинг кўплаб мамлакатларига таъсир кўрсатадиган жиддий ижтимоий талафотлар содир булиши мумкинлиги ўз тасдиғини топмоқда. Иккинчидан , авж олиб бораётган глобал молиявий инқироз жаҳон молия-банк тизимида жиддий нуқсонлар мавжудлиги ва ушбу тизимни тубдан ислоҳ килиш зарурлигини кўрсатди. Айни вақтда бу инқироз асосан ўз корпоратив манфаатларини кўзлаб иш юритиб келган, кредит ва қимматбахо қоғозлар бозорларида турли спекулятив амалиётларга берилиб кетган банклар фаолияти устидан етарли даражада назорат йўқлигини ҳам тасдиқлади. Учинчидан, молиявий-иқтисодий инқирознинг ҳар қайси давлатдаги миқёси , кўлами ва оқибатлари қандай бўлиши кўп жиҳатдан бир қанча омиллардан келиб чиқади. Яъни, бу аввало, ана шу давлатнинг молия-валюта тизими нечоғлик, мустаҳкам эканига, миллий кредит институтларининг қай даражада капиталлашуви ва ликвидлиги (тўлов имконига), уларнинг чет эл ва корпоратив банк тузилмаларига қанчалик қарам эканига, шунингдек, олтин- валюта захирасининг ҳажми, хорижий кредитларни қайтариш қобилияти ва пировард натижада — мамлакат иқтисодиётининг барқарорлик, диверсификация ва рақобатга бардошлик даражасига боғлиқ. Тўртинчидан, жаҳон молиявий инқирозидан имкон қадар тез чиқиш, унинг оқибатларини енгиллаштириш кўп жиҳатдан ҳар қайси давлат доирасида ва умуман, дунё ҳамжамияти миқиёсида қабул қилинаётган чора-

тадбирларнинг қанчалик самарадорлигига, уларнинг бир-бири билан уйғунлигига боғлиқ 3 . Ўзбекистонда молиявий-иқтисодий, бюджет, банк-кредит тизими, шунингдек, иқтисодиётнинг реал сектори корхоналари ва тармоқларининг барқарор ҳамда узлуксиз ишлашини таъминлаш учун етарли даражада мустаҳкам захиралар яратилганини ва зарур ресурслар базаси мавжуд. Ташқи бозорда конъюнктуранинг ёмонлашувига қарамасдан, 2008 йилда ташқи савдо айланмаси 21,4 фоизга ошди, айни вақтда товарлар ва хизматлар экспорти 28,7 фоизга ортди. Натижада ташқи савдо балансида ижобий сальдо ҳажми сезиларли даражада ўсди. Бу эса ишончли тўлов баланси ва иқтисодиётимиз барқарорлигининг муҳим кўрсаткичи бўлмоқда. Ташқи савдо таркибида чуқур ижобий ўзгаришлар рўй бермоқда. Кейинги йиллар мобайнида экспорт таркибида рақобатдош тайёр маҳсулот салмоғининг барқарор ўсиш тенденцияси ва хом-ашё етказиб берувчи тармоқлар маҳсулотлари улушининг камайиб бораётгани яққол кўзга ташланмоқда. 2008 йилда умумий экспорт ҳажмида хом-ашё бўлмаган товарларнинг улуши 71 фоиздан зиёдни ташкил этди. Айни вақтда Ўзбекистон учун анъанавий экспорт хомашёси бўлган пахта толасининг бу борадаги улуши 2003 йилдаги 20 1 . фоиздан 2008 йилда 12 фоизга тушди Таъкидлаш керакки, ташқи савдо муносабатларимиз географияси, аввало, ривожланиб бораётган Осиё қитъаси бозорлари билан савдо айланмасининг ўсиши ҳисобига сифат жихатидан ўзгармокда. Бу кўрсаткичларнинг барчаси, аввало, экспорт таркибида юқори қўшимча қийматга эга бўлган рақобатдош тайёр маҳсулот улушининг изчил ошиши, биринчи навбатда, иқтисодиётимизнинг ўсиб бораётган салоҳияти ва имкониятларидан далолат беради. Шу билан бирга, бундай холат 3 И.А. Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чораллари./Ўзбекистон, Тошкент, 2009. б.5.

экспортимизнинг хом-ашё ресурслари нархи тезтез ўзгариб турадиган жаҳон бозори таъсирига боғлиқлигини камайтиришда муҳим йўналиш бўлиб хизмат қилади. Жаҳон иқтисодий инқирози давом этаётган хозирги шароитда бундай ўзгариш айниқса муҳим аҳамиятга эга. Нега деганда, бугунги кунда экспорт асосан хом-ашё етказиб беришдан иборат бўлиб, дунё бозоридаги нарх-наво ўйинларига ҳаддан ташқари боғланиб қолаётгани айрим мамлакатларда валюта тушумларини камайтирадиган, молиявий барқарорликнинг ёмонлашувига олиб келадиган, иқтисодиётни издан чиқарадиган жиддий факторга айланмоқда. Бизнинг кейинги йилларда экспорт соҳасида қўлга киритган ютуқларимиз, аввало, мамлакатимиз иқтисодиётини тубдан таркибий ўзгартириш ва диверсификация қилиш, қисқа муддатда биз учун мутлақо янги, локомотив ролини бажарадиган тармоқларни барпо этиш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш дастурларини амалга ошириш, замонавий бозор инфратузилмасини шакллантириш борасида ўз вақтида бошланган, чуқур ўйланган ва узоқ истиқболга мўлжалланган ишлар натижасидир. Навоий аэропорти базасида эркин индустриал-иқтисодий зонани 1 И.А. Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чораллари./Ўзбекистон, Тошкент, 2009. б.17. ташкил этиш, шунингдек, Навоий шаҳрида янги барпо этилган аэродромни халқаро оператор — Кореянинг «Кореан Эйр» компанияси бошқарувига бериш тўғрисидаги қарорнинг қабул қилиниши туфайли олдимизда катта истиқболлар очилади. Халқаро интермодал логистика марказининг ташкил этилиши ундан нафақат Жануби-Шарқий Осиёни Европа билан боғлайдиган қитъалараро транспорт-экспедиция узели сифатида фойдаланиш имконини беради. Айни пайтда у Навоий вилояти ва қўшни ҳудудларда янги, юксак

технологияларга асосланган ишлаб чиқариш корхоналарини ташкил этиш учун зарур шароитлар яратади. Молиявий ва иктисодий инқироздан чиқа бошлаган Япония, Германия ва Франция иқтисодиёти яна жонланаётганига қарамай, АҚШ, Россия ва Европа Иттифоқига аъзо бўлган айрим давлатлардаги ҳолат ишсизликни камайтириш ва молиявий етишмовчиликлар масаласида ҳануз жиддий муаммолар сақланиб қолаётганини кўрсатмоқда. Тан олиш керак ҳажми бўйича унча йирик бўлмаган минтақа, аниқроғи, Болтиқбўйи давлатлари саналмиш Латвия, Литва ва Эстония иқтисодиёти тангликдан ҳаммадан кўра кўпроқ зарар кўрди. Банк соҳасидаги банкротлик ва ҳар учала мамлакат валюталарининг жуда тез девальвацияга учраётгани бутун Европа бўйлаб тикланиш истиқболларига таҳдид солаётгани аниқ. Қолаверса, бу мамлакатлар жаҳон сиёсат саҳнасидаги энг жозибадор минтақада жойлашганликлари билан ажралиб турадилар. Масалан, биргина Литванинг иқтисодий ҳажми 2009 йилнинг иккинчи чорагида ўтган йилнинг шу даври билан таққослаганда 22,4 фоиз пасайиб кетганини эълон қилинди. Ўз навбатида Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги аксарият ривожланаётган мамлакатларнинг ҳам ўзларига келишлари учун ҳали анча вақт бор. Тўғри, баъзи давлатларда ўта муҳим тармоқларга муайян вақтгача давлат аралашувини кучайтириш чораси қўлланилди. Аммо бу бозор иқтисодиёти ва либерализмдан воз кечилишини англатмайди. Ҳаттоки энг кучли либерал иқтисодиётга ва хусусий бизнесга эга дейилаётган АҚШда ҳам йирик ва асосий банклар ҳамда молиявий ташкилотлар давлат қарамоғига олинаётгани, ишлаб чиқаришнинг асосий тармоқлари, жумладан, автомобиль ишлаб чиқарувчи компаниялар ҳамдир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон - буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекстон, 1999. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мағсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: Ўзбекстон, 2005. 4. Каримов и.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари/И.А.Каримов, - Т.: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 5. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йўналишларига бағишланган вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 6. Каримов И.А., Энг асосий мезон – хаёт ҳақиқатни акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2009, - 24 б. 7. Шодмонов Ш., Алимов Р.Ў., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси. – Т.: «Молия», 2002. 8. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси – Т.: Ўқитувчи, 2002. 9. Джумақулов Т.Т., Сафарова З.Т. Использование трудов И.Каримова в преподавании экономической теории и его вклад в её развитие: Учебное пособие. – Т.: Изд-во мет.лит-ры им. Абу Али ибн Сино, 2002. 10. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси иккинчи китоб: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма._ Т.: «Шарқ», 2003. 11. Тарасевич Л.С., Гребенников П.И., Леусский А.И. Макроэкономика: Учебник М: Юрист-Издат, 2003. По, А. Самуэльсон, Вильям Д. Норд Хаус. Экономика: Пер.

Похожие

Халқаро валюта муносабатлари

Халқаро валюта-молия ва кредит муносабатлар

Халкаро валюта кредит муносабатлари

Халкаро валюта, хисоб ва кредит муносабатлари

Жахон бозори. Халкаро валюта ва кредит муносабатлари