Халқаро ишчи кучи миграцияси - Экономика - Рефераты

Халқаро ишчи кучи миграцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Халқаро ишчи кучи миграцияси Режа: 1. Жаҳон хўжалигида инсон ресурслари. Бандлик ва ишсизлик 2. Жаҳон ишчи кучи бозорининг моҳияти ва пайдо бўлиш сабаблари 3. М еҳ нат миграциясининг асосий й ў налишлари ва марказлари 4. Халқаро ишчи кучи миграциясининг миллий иқтисодиётга таъсири 5. Ишчи кучининг халқаро миграциясининг экспортёр-импортёр мамлакатларга иқтисодий таъсири 6. « Ақлли кишиларнинг кетиб қолиш» муаммосининг моҳияти

Жаҳон хўжалигида инсон ресурслари. Бандлик ва ишсизлик Жаҳон иқтисодиётида демография – аҳоли сонининг ҳаракати ва меҳнат ресурслари билан шуғулланувчи фан бўлиб, у ижтимоий, иқтисодий, биологик ва географик омиллар асосида аҳоли таркибини, динамикасини, шунингдек, жойлашуви ва кўчишининг умумий қонуниятларини ўрганади. Шулар асосида турли мамлакат ва минтақаларда аҳоли сонининг ўзгаришлари, истиқбол даври учун тахминлар ишлаб чиқилади. Демографик статистикада туғилиш коэффициенти (ҳар 1000 кишига туғилганлар сони), ўлим коэффициенти (ҳар 1000 кишига ўлганлар сони), никоҳ коэффициенти, табиий ўсиш коэффициенти, яъни туғилиш ва ўлим коэффициенти ўртасидаги фарқлар каби кўрсаткичлардан кенг фойдаланилади. Туғилиш ва ўлим натижасида аҳолининг узлуксиз янгиланиш жараёни давом этади ва у аҳолини такрор ишлаб чиқариш деб номланади. Бу жараён эса икки тушунча билан, яъни аҳолининг табиий қўшимча ўсиши ва авлодлар алмашуви билан боғлиқдир. У ёки бу аҳоли динамикасини ўрганишнинг энг оддий усули - бу унинг йиллик қўшимча ўсишини аниқлашдан иборат. Йиллик қўшимча ўсиш коэффициенти - бу мазкур йил давомида (яъни икки кетма-кет 1 январь орасида) аҳолининг ўртача арифметик қўшимча ўсишидир. Йиллик қўшимча ўсиш коэффициенти Рк = Рк х Рм Бу ерда Рк - йил давомида қўшимча ўсиш; Рм - аҳолининг ўртача йиллик сони. Авлодлар алмашинуви қанчалик таъминланганлигини билиш учун айрим олинган авлодни туғилган вақтидан бошлаб то насл яратишгача

бўлган даврини кузатиш зарур бўлади. Агар маълум бир авлоднинг 1000 кишиси 1000та фарзандни дунёга келтирган бўлса, демак авлод алмашинуви тўла таъминланган бўлади. Аҳоли динамикасини таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, кўпгина Европа мамлакатларида ва шунингдек Шимолий Америка давлатларида ХIХ ва ХХ асрларда аҳоли ўртасида ўлим даражаси камайганлигини кўришимиз мумкин. Дунёнинг бошқа мамлакатларида эса ўлимнинг камайиши асосан Иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда колониал империяларни тугатилишидан кейин бошланди. Ўлимнинг камайиши қуйидаги сабабларга асосланади:  аҳоли турмуш даражасининг ўсиши;  медицина хизматининг яхшиланиши;  юқумли ва бошқа касалликлар олдини олувчи чора-тадбирларнинг ўтказилиши ва ҳ.к. лар . Шундай қилиб, аҳоли ўртасида ўлимнинг камайиши аҳолининг кескин ўсиш жараёнини келтириб чиқарган омиллардан бири бўлди. 2000 йилга келиб Ер шари аҳолиси сони 6 млрд.кишига етиб, 2030 йилларга бориб эса 10 млрд. кишига етиши кутилмоқда. Аҳоли ўзгаришини ўрганиш динамикасининг таҳлили асосида кўрсатилган демографик коэффициентлар натижасида қуйидаги ўзига хос босқичлар ёки популяцион циклларни ажратиш мумкин: 1. Дастлабки популяцион характердаги циклга қуйидагилар хос :  юқори даражада туғилиш;  юқори ўлим ва бунинг натижасида аҳоли ўсишининг секин бориши; Бундай хусусиятлар кам ривожланиб бораётган мамлакатларга, жумладан, Африканинг бир қатор тропик давлатлари (Габон,Нигерия) ва

баъзи бир Жанубий-Шаркий Осиё (камрок даражада) мамлакатларига хосдир. 2. Иккинчи популяцион характердаги циклга қуйидагилар хос :  юқори даражада туғилиш;  ўлимнинг пасайиши ва натижада аҳолининг кескин ўсиши; Бундай хусусиятлар Африка ва Яқин Шарқ мамлакатларига, Шарқий Осиёнинг кўпгина давлатларига, нисбатан ривожланган баъзи бир Лотин Америкаси давлатларига (Парагвай ва Аргентина) хосдир. 3. Учинчи ўзига хос популяцион циклга қуйидагилар хос :  Туғилишнинг пасайиши;  ўлимнинг қисқариши; Бундай популяцион характерда туғилиш ўлимга нисбатан (унча катта бўлмаган ҳолда) юқориро қ бўлиши сақлансада, аҳолининг ўсиш даражаси доимо пасайиб бориши кузатилади.( Масалан, Замонавий АҚШ). 4. Тўртинчи популяцион характердаги циклга қуйидагилар хос :  Туғилишнинг пастлиги;  ўлимнинг камлиги ва натижада нисбатан барқарорлашув ё ки аҳоли ўсиш динамикасининг минимал ривожланиши. Буларга кўплаб Европа давлатларини кўрсатса бўлади. Шу билан бир қаторда баъзан демографияда ўзига хос кўринишга эга бўлган популяцион характердаги цикллар ҳам намоён бўлмоқда. Яъни ўлим туғилишга нисбатан ошиб бориши билан аҳолининг табиий характерда

минус белгисига эга бўлган коэффициент пайдо бўлади (депопуляция, яъни мамлакатларда аҳолининг табиий қисқариши юз беради). Бундай тенденция ҳозирги кунда Россияда аниқ кўринмоқда. Ер шари аҳолисининг ўсиш даражаси борган сари давом этиб, XXI асрнинг охирги йилларига келиб тахминан 10,5 млрд. кишига етиши ва барқарорлашуви кутилмоқда. Хуллас, дунё аҳолисининг ўсиш даражаси пасайиб бораётган бўлсада, абсолют миқдорда унинг ўртача йиллик ўсиши 80 млн. кишидан ортиқроқни ташкил этмоқда (Буни биз асосан Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги баъзи мамлакатлар мисолида кўришимиз мумкин). Маълумки, халқаро статистикада “иқтисодий фаол аҳоли” ва “иқтисодий фаол бўлмаган аҳоли” категориялари кенг қўлланилади. Халқаро меҳнат ташкилоти тавсияномасига биноан иқтисодий фаол аҳолига товарлар ва хизматлар ишлаб чиқаришда қатнашувчи барча кишилар киради. Булар қаторига ёлланма меҳнат кишилари - ишчилар ва хизматчилар, мустақил ишчилар, оиланинг ҳак тўланмайдиган аъзолари, мавсумий ва тасодифий ишчилар, объектив сабабларга кўра (касаллик, таътил) вақтинча ишламаётган кишилар, тўлиқсиз иш вақти режимида ишлаб ўқишни давом эттираётган ўқувчилар, стипендия ёки иш ҳақи олиб ишлаб чиқаришда касб ўрганаётган шогирдлар киради. Ҳозирги вақтда бозор иқтисодиёти мамлакатларида иқтисодий фаол аҳоли - ишчи кучи деб юритилади. Иқтисодий фаол аҳолининг меҳнат статуси миқдорий жиҳатдан маълум муддат (1 йил) ичида ишлаган ҳафта ёки кунлари сони билан аниқланади. Шунга кўра иқтисодий фаол аҳоли - бандлар, ишсизлар ва қисман бандларга бўлинади. Иқтисодий фаол бўлмаган аҳолига ёшидан қатъий назар иқтисодий фаол аҳоли категориясига кирмайдиган кишилар таалуқлидир. Бундай аҳоли таркибига кундузги бўлим талабалари, уй бекалари, қарилик ва ногиронлик бўйича нафақахўрлар, ижтимоий ташкилотлар ва хусусий шахслардан

моддий ёрдам олувчи кишилар ва бошқалар киради. Иқтисодий фаол бўлмаган аҳолига шунингдек бир қанча алоҳида функционал гуруҳлар киради. Хақ тўланмайдиган ижтимоий иш билан машғул кишилар, ихтиёрий текин хизматлар кўрсатувчи кишилар, субъектив ва объектив сабабларга кўра иш қидирмаётган меҳнатга яроқли ёшдаги кишилар ҳам киради. Меҳнатга яроқли аҳолининг ижтимоий маҳсулот яратишдаги фаолияти бандлик дейилади. Бундан ташқари ишлаб чиқаришда банд бўлмаган аҳоли тушунчаси ҳам мавжуд бўлиб, уларга ишсизлар ва мажбурий банд бўлмаган кишилар киради. XX асрнинг 70-йилларида саноати ривожланган мамлакатларда иқтисодий фаол аҳолининг асосий қисми (30-45 %) саноат ва қурилишларда банд бўлган эди. Аммо кейинчалик бу муносабат нисбатан ўзгариб бориши билан боғлиқ ҳолда бу тармоқларда аҳоли сонининг аввал нисбий, кейинчалик абсолют бандлиги кескин камайиб бораётганлиги кўзга ташланмоқда. Шу билан бир қаторда аҳолининг иқтисодий фаоллигини пасайиши қишлоқ хўжалигида ҳам кузатилмоқда. Халқаро Меҳнат ташкилотининг таърифига кўра ишсизлар деб - охирги 4 ҳафта ичида иш қидираётган ва ишга эга бўлмаган ёки ишга жойлашиб хали ишга киришмаган кишиларга айтилади. Бу категория турли мамлакатларда турлича талқин этилади. Турли мамлакатларда ишсизлар сонини аниқлашда икки хил ёндашув мавжуд. Биринчиси - 1 ҳафталик текширишда ишсизлар статусига жавоб берувчи кишилар сонини аниқлайди, бу усул АҚШ, Японияда ишлатилади. Буюк Британияда бу усул қиммат ҳисобланиб, ишсизлар сони давлат бандлик хизматларига ишсизлик нафақасини олишга топширилган талабномалар асосида ҳисобланади. Ишсизларнинг асосий қисмини иш стажига эга ишдан бўшатилган кишилар ташкил қилади. Бу категорияга иқтисодиётда ва ишлаб чиқаришда таркибий ўзгаришлар натижасида корхоналарнинг бекилиши, янги маҳсулот

ишлаб чиқаришга ўтиши, ишлаб чиқаришнинг модернизациялашуви натижасида ишини йўқотган ишчилар киради. Бола тарбияси билан машғул аёллар, ўқишни тугатиб иш қидираётган ёшлар ишсизлар сафига киритилмайди. Замонавий саноати ривожланган мамлакатлар учун характерли тенденциялардан бири ишсизликнинг ўсиб боришидир, 2004 йилда улар иқтисодий фаол аҳолининг 8-10% ни ташкил этган. Ривожланаётган мамлакатларда ишсизлар сонини аниқлаш ҳозирги кунда энг қийин муаммолардан бири бўлиб турибди. Халқаро Меҳнат ташкилотининг берган маълумотига кўра, 2003 йилда саноати ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда ишсизларнинг умумий сони 600 млн.кишидан ортиб, бу Ер шари аҳолисининг 10дан бир қисмини ташкил қилган. Жаҳон ишчи кучи бозорининг моҳияти ва пайдо бўлиш сабаблари Жаҳон аҳолиси ёшига боғлик равишда икки типдаги одамларни ўз ичига олади: меҳнатга лаёқатли - 15-60 ёшлилар, меҳнатга лаёқатсиз -болалар ва қариялар. Аҳоли умумий ҳажмининг тахминан 70 фоизи биринчи типга тегишли, бироқ бу улуш турли ҳудудларда ўзгариб туради. Масалан, Осиё ва Африкада вояга етмаганлар, Европа ва Шимолий Америкада қариялар улуши юқорирок. Ў з навбатида меҳнатга лаё қ атли аҳоли хам иккига ажратилади: иқтисодий фаол ва фаол б ў лмаганлар. Уй бекалари, талабалар (таътил пайтида), давлат қ арамо ғ идаги фуқаролар, шунингдек, фуқаролиги б ў лмаганлар иқтисодий фаол б ў лмаганлар қа торига киради. Бизни иқтисодий фаол аҳоли, яъни меҳнатга лаёқатли ва унга интилувчи одамлар қизиқтиради. Фуқароларнинг айнан шу тоифаси мамлакат ичкарисида ва хориждан иш қ идириш жараёнида фаол иштирок этади.

Халқаро ишчи кучи миграцияи узо қ тарихга эга б ў лсада, фақатгина XX асрга келиб ишлаб чи қа риш омиллари ҳаракатининг етакчи кўринишларидан бирига, бинобарин ХИМнинг ало ҳ ида соҳасига айланди. Буни қуйидаги сабаблар билан бо ғ лаш мумкин: • хўжалик ҳаётининг байналмилаллашуви; • ижтимоий-демографик ў згаришлар; • фан-техника ва ахборот соҳасидаги ин қ илоб; • интеграция жараёнларининг ривожланиши; • трансмиллий корпорациялар фаолияти. Бу барча омиллар меҳнатга лаёқатли аҳолининг ҳаракатчанлигини кучайишига сабабчи б ў лди, зеро инсонлар мамлакатлар ва қ итъалараро кўч иш учун ривожланган коммуникация инфратузилмасидан фойдаланишади. Ҳо зирги кунга келиб ж аҳон ишчи кучи бозори (ЖИКБ) вужудга келдики, бу бозор асосини миллий хўжалик тизимлари ва ж аҳон иқтисодиёти доирасида ишлаб чиқарувчи кучларнинг даражаси, табиати ва жойлашувига сезиларли таъсир этувчи иқтисодий фаол аҳолининг мамлакатлар ва ҳудудлар ў ртасида жами миграци я айланмаси ташкил этади. XX асрнинг охирига келиб меҳнаткаш-мигрантларнинг бир йилдаги ўртача миқдори 35 млн. кишига етди (1960-йилда 3,5 млн.). ЖИКБ фақатгина мигрантларни эмас, балки турли даражадаги миграция хизматларини, шунингдек, хорижий меҳнаткашлар хуқуқий стату си , уларнинг меҳнатини ҳ имоялаш, уларга ижтимоий кафолатлар бериш ва бошқа масалалар билан шуғулланувчи халқаро ташкилотларни хам ў з ичига олади. Мазкур мавзуда аҳолининг к ў чиши жараёнлари ичида ижтимоий- иқтисодий мақсадлар келтириб чи қ арган меҳнат миграцияси т ўғрисида с ў з боради. Фуқароларни ў з ватанидан ташқарида иш қ идиришга мажбур этувчи омиллар ичида энг асосийси турмуш даражасини яхшилаш ва ў з қ обилиятларидан унумли фойдаланишга интилишлари ҳисобланади. Айни пайтда иш с излик, қишлоқ хўжалигида аҳолининг к ў пайиб кетиши каби

салбий ижтимоий-иқтисодий ҳодисалар хам яшаш жойини вақтинча ёки д оимий ў згартиришга сабабчи бўлади. Ҳозирги пайтда давлатлар меҳнат миграциясини тартибга солиш борасида ў з ҳаракатларини кучайтириб боришмо қ да. Мигрантларни ж ў натувчи (экспортёр-мамлакатлар) ва қ абул қилувчи (импортёр- мамлакатлар) томонларнинг ў заро манфаатларини хуқуқий ифодаси одатда икки ва к ў п томонлама келишувлар кўринишида амалга оширилади. Бу соҳада халқаро конвенцияларни тайёрлашда а ҳоли бўйича БМТ Комиссияси, Халқаро меҳнат ташкилоти, Миграция бўйича халқаро ташкилот каби глобал ташкилотлар сезиларли к ў мак бериб келмо қ да. Ишчи- мигрантлар хуқуқларини ҳ имоя қилиш билан шуғулланувчи ҳудудий тузилмаларга мисол сифатида Ғарбий Европадаги Миграция масалалари бўйича ҳукуматлараро қў митани келтириш мумкин. ЖИКБ доирасидаги муносабатларни тартибга солишнинг асосий халқаро меъёрий хужжатлари Халқаро меҳнат ташкилотининг 1962, 1975, 1982 йиллардаги Конвенциялари ҳисобланади. Бу хужжатларнинг мод д алари мигрантларни ёллаш, уларнинг хуқуқларини кафолатлаш, миграциянинг яшириш каналлари билан кўрашиш каби масалаларни тартибга солади. М еҳ нат миграциясининг асосий й ў налишлари ва марказлари Меҳнат миграцияси деярли барча миллий иқтисодиётларга хос жараёндир. Биро қ унинг жадаллик даражаси жаҳоннинг у ёки бу ҳудудларида сезиларли фар қ қ илади. Меҳнаткаш-мигрантларнинг энг жадал о қ ими ишчи кучини экспорт / импорт қилувчи мамлакатларнинг ижтимоий- иқтисодий ривожланиши даражасида ва табиий демографик ў си ш суръатида жиддий фар қ б ў лганда кузатилади. Миграциянинг асосий т ўртт а й ў налишлари ичида жами миграция оқимининг ҳажми бўйича ривожланаётган мамлакатлардан ривожланган мамлакатлар томон ишчи

кучларини к ў чиши биринчи ў ринда туради. Мутахассислар қ уйидаги миграция оқимларини ало ҳ ида к ў рсатиб ў тишади: Ғарбий Европа ва Шимолий Америка мамлакатлари ў ртасида, соби қ социалистик мамлакатлардан бозор иқтисодиётли мамлакатларга, ривожланаётган ёки ў тиш даври иқтисодиётли давлатлар ў ртасида (ма с . Жанубий Америка чегарасида, Украинадан Россияга). Ишчи кучи миграциясининг яна бир йўналиши, яъни ривожланган мамлакатлардан ривожланаётган ёки ў тиш даври иқтисодиётли давлатларга миграция учраса-да, бу йўналишни танловчи мигрантлар сони унчалик к ў пчиликни ташкил этмайди ва улар ТМКларнинг шаҳобчалари ва ш уъба корхоналарида банд б ў лган кадрлар, турли хайрия ташкилотлари ва фондлари аъзолари, шунингдек, саргузашт изловчилар хамда таваккалчилардан иборат. Ишчи кучини ў зига тортувчи марказлар ичида энг йирик ва уч юз йилдан бери мавжуд б ў лган марказ Шимолий Америка (А Қ Ш ва Канада) ҳисобланади. Америкалик статистларнинг маълумотларига кўра 90-йиллар давомида АҚШга белгиланган квота 675 минг киши б ў лишига қ арамай йилига 1 млн.дан ортиқ мигрантлар кириб келган. Мигрантларни ў зига тортувчи бошқа бир «о ҳ анграбо» Европа Иттифо қ и мамлакатларидир. Уларга хорижий ишчи кучи жами айланмасининг т ў ртдан бир қисмидан к ў проги т ўғри келади. Бу ҳудудда Франция (мамлакат аҳолисининг 8 фоизи хорижликлар), Германия (7,5 фоиз) етакчилик қилмоқда. Булардан ташқари Буюк Б ритания, Белгия, Нидерландия, Швеция, Австрия хам ишчи кучи қ абул қилишда олдинги ўринларда туради. Меҳнат миграциясининг учинчи йирик марказ -Австралиядир. Австралия ҳукумати мамлакат ҳудудининг катта қисмида аҳоли зичлиги даражаси пастлиги ва унинг таркибида хитой этносининг улуши к ў пайиб бораётганидан хавотирда. Шунинг учун хам Канберра томонидан Австралия мамлакатига - қитъага о қ ир қ га мансуб аҳолини, асосан фертил (турмуш қ уриш ва фарзанд қ уришга

қ одир) ёшдаги аёлларни к ў чиб ў тишини рағбатлантириш борасида чора- тадбирлар мажмуасини эълон қ илган. Муҳим миграция марказлардан бири сифатида Исроилни эсга олишимиз хам мақсадга мувофи қ . Исроил барча яхудийларни ў зларининг тарихий ватанларига қайтаришга ҳаракат қилмоқда. Яхудийларнинг «Жаннатмакон ер»га миграцияси умуман олганда сиёсий сабаблар туфайли б ў лсада, унинг иқтисодий жиҳатлари хам мавжуд, турмуш даражаси паст бўлган мамлакатлардан Исроилга келаётган мигрантлар оқимининг жадаллиги хам бундан далолат бериб турибди. Кейинги йигирма йил ичида мигрантларни ў зига жалб этувчи янги марказлар вужудга келди. Уларнинг ичида Форс к ў р ф ази мамлакатлари (Саудия Арабистони, Қ атар, Қ увайт, Бахрайн, Бирлашган Араб Амирлиги) ва Лотин Америкаси (Аргентина, Бразилия, Мексика) хамда Осиёнинг (Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайван) янги индустриал мамлакатларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Африка қитъасида эса бундай марказ ЖАР ҳисобланади. МД Ҳ доирасида Россия йирик марказ б ў лса-да, у хам экспортёр, хам импортёр мамлакат саналади. Россиядан МД Ҳ дан ташқари ишчи кучи экспорт қ илинса (йилига 10 минг киши), МД Ҳ мамлакатларидан - асосан Украина, Белорусия, Молдавия, Қ озо ғи стондан (йилига 300-500 минг киши) импорт қ илинади. Халқаро миграция айланмаси таркибини тушуниб етиш учун меҳнат миграциясининг кўринишларини белгилаб чиқиш зарур, уларни турли мезонларга кўра синфлаш мумкин. Миграциясининг асосий кўринишлари қуйидагилар: • давомийлигига кўра - вақтинчалик, мавсумий ва доимий;

• ижтимоий таркибига кўра - малакасиз ишчилар, ўрта техник ва сервис ходимлари, талабалар (таътил пайтида), мутахассислар, фан, маданият ва спорт арбоблари, тадбиркорлар; • табиатига кўра - бевосита ва билвосита (ТМК доирасида фирма ичида); • меҳнат шартномаси кўринишига кўра - шахсий ва жамоавий; • қ абул қилувчи мамлакатда хуқуқий ҳолатга кўра - ассимиляцион (кейинчалик фуқаролик берилиши) ва неассимиляцион. Халқаро статистика маълумотларига кўра, мигрантларнинг асосий қисмини ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалигида банд б ў лган кам малакали ишчилар ташкил этади. Шундай б ў лса-да, мутахассисларнинг, яъни ТМКлар тузилмасида эътиборли ва юқори ха қ т ў ланадиган мансабларни эгаллаган юқори малакали ишчи кучининг миграцион оқими ў сиб бормо қ да ( г a п «а қ ллиларнинг кетиб колиши» т ўғрисида бормо қ да). Бундан ташқари йилдан йилга Европа Иттифо қ и каби интеграцион бирлашмаларда аёллар ва ёшларнинг сафарбарлиги кучаймо қ да. ХИМда миграция оқимларини кучайиб бориши туфайли уларнинг қабул қ илиб олувчи ва ж ў натувчи давлатлар иқтисодиётига таъсири янада сезиларли бўлиб бормоқда. Шунинг учун ж аҳон ишчи кучи бозорини ана шу ну қ таи назардан к ў риб чиқиш жоиз. Халқаро ишчи кучи миграциясининг миллий иқтисодиётга таъсири Ишчи кучи кўчиб юришининг иқтисодий сабаби меҳнатга тўланадиган хақнинг турли давлатларда турличалигидир. Халқаро ишчи кучи ҳаракатининг асосий бош сабаби, демак, турли давлатларда ўртача реал иш ҳақи даражасининг ҳар хиллигида.

4.4.1-расм. Меҳнат миграциясининг иқтисодий самарадорлиги. "A" давлат "В" давлат Тасаввур қ иламизки дунёда "А" ва "В" давлатлари мавжуд. "А" давлат LA миқдорда меҳнат ресурслари билан, "В" давлат эса AL* миқдорида ресурслар билан таъминланган. Иккала давлатнинг умумий меҳнат ресурслари LL* га тенгдир. S1 ва S2 тўғри чизиқлари бу ишчи кучи эвазига яратилган маҳсулот ҳажми. Агарда, халқаро меҳнат миграцияси намоён б ў лмаса, "А" давлат и чки меҳнат ресурслари за ҳ ирасидан фойдаланиб уларга ўртача реал иш ха қ и LC т ў лайди. "В" давлат хам ў з меҳнат ресурслари за ҳ ирасидан фойдаланиб Л*Д миқдорида ўртача реал иш ха ў и т ў лайди. "А" давлат бор ич ки меҳнат ресурсларидан фойдаланган ҳ олда а+b+c+d+e миқдорда маҳсулот ишлаб

чи қ аради. "В" давлатнинг ишлаб чи қ арадиган маҳсулоти ҳажми i+j+k га тенг бўлади. "В" давлат "А" давлатга қ араганда ишчи кучига бир мунча к ў п ха қ т ў ламо қ да. LC<L*D, яъни "А" давлатдаги иш кучи баҳоси "В" давлатникига қ араганда паст. Давлатларнинг реал ўртача иш ха қ лари турлича б ў лганлиги муносабати билан "А" давлатнинг бир қ и с м АВ ишчилари "В" давлатга ў тиша д и. Натижада, иккала давлатнинг иш ха қ и даражалари BR мувозанат ҳолатга эришади. "А" давлатда қ олган меҳнат ресурслари ва "В" давлатга ишлаш учун кетган ишчи кучи эвазига яратилган ялпи маҳсулот ҳажми a+b+c+d+e+h га к ў пайган. Бу ерда a+b+c+d "А" давлатдан кетмаган ишчи кучига тегишли яратилган маҳсулот б ў лса, e+h "В" давлатга эмиграция қ илинган ишчи кучи томонидан ишлаб чи қ арилган маҳсулот ҳажмини ташкил этади. Расмга эътиборни қ аратадиган б ў лсак, "А" давлат, меҳнат унумдорлигини оширгани холда ва к ў чиб ўтган ишчилар томонидан яратилган ялпи маҳсулот х сегментига ортган. Бу эса ишловчилар даромадини ошишига олиб келмо қ да. "В" давлатдаги ў згаришни қ арайдиган б ў лсак, "А" давлатдан келган мигрантлар ҳисобига, "В" давлатнинг ўртача реал иш ха қ и L*D дан L*F=BR гача пасайганлиги кузатилади. Аммо ў з навбатида "В" давлатда яратилган ички маҳсулот ҳажми i+j+h дан i+j+h+g+e га к ў пайган. Бунда h+e сегментлар, хорижий ишчи кучидан яратилган маҳсулот ҳажмига т ўғри келади ва бир қисми даромад д ан ушлаб қ олинадиган солиқни айириб ташлаган холда хорижий и шчи кучига маош тарзида т ў ланади. Соф ички ишлаб чиқариш ҳажми эса 8 ~ сегментни ташкил этади. Реал ўртача иш ха қ и даражаси пасайганлиги му носабати билан "В" давлатдаги ишловчилар даромадлари j+k данг а қисқаради. Бошқа ишлаб чиқариш омиллари эгаларининг даромади i-дан i+g+j га кўтарилади. Бир давлатдан иккинчи давлатга ишчиларни миграция қилиш натижасида яратилган ялпи умумий ишлаб чиқариш ҳажми [a+b+c+d+e] + [k+j+I] дан [a+b+c+d] + [e+g+h+i+j+k] га кўпайган. Бу ерда h, "А" давлатнинг бир кисм меҳнат ресурсларининг "В" давлатга эмиграция қилиш туфайли ва қолган

ишчи кучидан самарали фойдаланган холда оширилган ишлаб чиқариш ҳажмини англатади. g- сегмент эса "В" давлатнинг, хорижий ишчи кучидан фойдаланилган холда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмидир. Шундай қилиб, ишчи кучининг халқаро миграцияси туфайли иккала давлат хам ўзаро манфаатли натижаларга эришишга муяссар бўлишди. Ўзбекистан хам халқаро савдо ва молия-кредит муносабатларини ривожлантириш билан бир қаторда ишчи кучининг халқаро миграциясида ўзининг иштирокини кенгайтирмоғи лозим. Ишчи кучининг халқаро миграциясининг экспортёр-импортёр мамлакатларга иқтисодий таъсири Халқаро хуқуқий хужжатларда ишсизликни камайтириш, эмигрант- ишчилардан валюта маблағларини кириб келиши, қабул қилувчи мамлакатда уларга етарли даражадаги турмуш шароитини таъминлашга кўмак бериш учун эмиграцион сиёсат олиб борилиши қайд этилади. Мигрантларнинг асосий қисмини 30-40 ёшдагилар ташкил этади, уларнинг хорижга чиқиши ички меҳнат бозоридаги рақобатни юмшатиш имкониятини беради. Бинобарин, миллий иқтисодиётнинг беқарорлиги шароитида ижтимоий кескинлик юмшатилади. Эмигрантларнинг ўтказмаларидан келиб тушадиган валюта маблағлари жаҳондаги асосий ишчи кучи экспортёрлари (Осиё, Африка ва Лотин Америкасининг бир қатор мамлакатлари, шунингдек, баъзи собиқ социалистик давлатлар) учун миллиардлаб доллар билан ўлчанади. Бундай мамлакатлар ўнта атрофида. Ўттиздан кўпроқ мамлакат йилига 100 ва ундан кўпроқ миллион доллар миқдорида эмигрантларнинг пул ўтказмаларини олади. Бунда канал орқали валюта даромадлари олишда ишлаб чиқариш харажатлари билан кузатилмайди, зеро бундай харажатлар товар савдосига хосдир. Натижада ишчи кучи экспортидан иқтисодий самара товарлар ёки

хизматлар савдосидагидан тахминан беш марта юқори бўлади. Мутахассислар мигрантларнинг чет элга чиқишидан келадиган валюта даромадларининг бешта манбасини кўрсатиб ўтишади: воситачи-фирмалар фойдасидан солиқлар, мигрантларнинг ўз юртига пул ўтказмаларидан солиқлар, мигрантларнинг шахсий инвестициялашлари, ишчи кучини импорт қилувчи мамлакатлардан экспортёр мамлакатларга давларлараро каналлар орқали келиб тушадиган капиталлар, хайрия фондлари ва халқаро ташкилотларнинг субсидиялари. Бундан ташқари мигрантлар чет элда ишлаб кайтгандан сўнг, одатда икки-етти йил давомида валюта ўтказмаларига эквивалент миқдорда қимматли буюмлар ва жамғармалар олиб келишади. Ишчи кучи экспортининг ўзига хос ижобий томонларига узоқ вақт давом этган хорижий фаолиятдан сўнг бу ишчиларнинг умумий касб маҳорати даражаси ортади ва улар ўз ватанларида иқтисодий ҳаётнинг янги соҳаларида ишлашга тайёр бўлишини киритиш мумкин. Ишчи кучининг чет элга юборилишининг салбий жиҳатлари ичида энг асосийси меҳнатга лаёқатли ва юқори малакали мутахассисларнинг йўқотилиши ҳисобланади. Ишчи кучини импорт қилувчи мамлакатлар одатда, мигрантлар сони ва сифатий таркибини тартибга солиб борувчи иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатлардир. Тартибга солиш дастаклари сифатида иммиграцион квоталар ва турли чеклашлардан (мигрантнинг ёши, маълумотлилик савияси, касб махорати даражаси, соғлиги кабилар) фойдаланилади. Шунинг учун хам хориждан ишчи кучини жалб этишга танлов тамойилидан фойдаланиш тўғрисида гапириш мумкин. Ички меҳнат бозорида қўшимча ишчи кучини пайдо бўлишининг шубҳасиз ижобий жиҳатларига қуйидагиларни киритиш мумкин:

• иммигрантлар томонидан ишлаб чиқариладиган товарларнинг харажатларни камайиши (хорижликлар импортёр-мамлакат фуқароларига нисбатан фаолрок ва камрок иш хақига ишлашга тайёр бўлишади) ҳисобига рақобатбардошлиги ошади; • мигрант-ишчилар томонидан товар ва хизматларга ички талабни рағбатлантирилиши; • малакали мутахасссислар тайёрлаш, ижтимоий дастурлар, шунингдек, бошқа давлатлардан патентлар, лицензиялар ва ноу-хаулар сотиб олишга зарур маблағларни тежалиши; • ишчи кучи таклифи соҳасида рақобатни кучайтириш орқали ички меҳнат бозорига қўшимча эгилувчанликни бериш. Биро қ ишчи кучини экспорт қилишдаги сингари унинг импортида хам салбий жиҳатлар мавжуд. Хусусан, резидентлар ва мигрантлар ў ртасидаги иш жойи учун қўшимча рақобат ишсизликни кучайишига олиб келади. Иммигрантлар оқимини кенгайиши билан боғлиқ равишда мамлакатдан валюта маблағларини хорижга чи қ иб кетиши ортиб боради. Бундан ташқари хорижий ишчи кучи, айниқса, африкалик ва осиёликлар Ғарбий Европа ва Шимолий Америкада миллий, ир қ ий ва диний негиздаги т ўқ нашувларни келтириб чи қ аради, иқтисодиёт криминаллашади. Шундай қ илиб миграция жараёнларининг жаҳон мамлакатлари иқтисодиётига таъсири етарли даражада зиддиятлидир, унинг салбий ва ижобий томонларини нисбий баҳолаш мазкур мамлакатдаги ижтимоий- иқтисодий вазият ва унинг ХИМ тизимидаги ҳолатига бевосита боғлиқ бўлади.

« Ақлли кишиларнинг кетиб қолиш» муаммосининг моҳияти Ишчи кучи экспорти миллий иқтисодиётда ижобий оқибатлар билан бир қаторда салбий оқибатлар хам қолдиради. Бу энг аввало «ақлли кишиларнинг кетиб колиши» деб аталувчи юқори малакали мутахассисларнинг хорижга кетиб қолиши билан боғлиқдир. Бу жараённинг моҳияти шундаки, мутахассислар турмуш даражаси паст давлатлардан юқори иш хақи, яхши меҳнат шароитлари, ижодий имкониятларни амалга оширишга етарли шарт- шароит ва ниҳоят ижтимоий кафолатлар яратиб бера оладиган мамлакатларга кетиб қолади. Ишчи кучини жўнатувчи давлат учун салбий бўлган жиҳатлар қабул қилиб олувчи мамлакатлар учун ижобий ҳисобланади. Чунки кириб келувчи ишчиларнинг аксарият қисмини юқори даражада ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий фаол бўлган ёшлар ташкил этади. Бунга мисол сифатида Польшадан 1983-1987 йилларда ёш кадрларни чиқиб кетиши билан боғлиқ вазиятни келтириш мумкин: бу мамлакатни тарк этганларнинг 15 фоизини (50 минг киши атрофида) олий маълумотлилар ташкил этган, бу Польша олий ўқув юртларининг бир йиллик битирувчиларига тўғри келади. "Интеллектуал миграция" жами ишчи кучи миграцияси миқдорининг 3—5 фоизига тенг бўлса-да, ҳозирги пайтда бу улушнинг йилдан-йилга ортиб бориши кузатилмоқда, бинобарин жўнатувчи мамлакат учун иқтисодий зарар миқдори хам ошиб боряпти. Бу зарар баъзи бир мамлакатларнинг миллий даромадининг 10 фоизигача тенг б ў лмоқда. Мутахассисларни четга чиқиб кетиши ж аҳон бозоридаги ра қ ибларнинг мав қ еини кучайтиради, чунки бу мутахассисларнинг к ў пчилиги йирик трансмиллий корпорацияларга ишга жойлашади. «Юқори сифатли» ишчи кучини ў зига жалб қилувчи асосий мар казлар энг бой мамлакатлар: А ҚШ , Канада, Германия, Франция, Бу юк Британия, Швеция, камро қ даражада Япония, Сингапур, Тайва н саналади. Ақлли кишиларни чиқиб кетишининг асосий каналлари биринчидан,

хорижий талабалар ва аспирантларни чет элдаги университетлари томонидан жалб этилиши, иккинчидан, тажрибали мутахассисларни халқаро компанияларда ишга таклиф этилиши ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011-йилнинг асосий якунлари ва 2012-йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси - Халқ сўзи. 2012 йил 23 январь.-3 б. 2. Каримов И . А . “ Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш – мамлакатни барқарор тараққий еттириш ва модернизация қилишнинг энг мухим шарти ” халқаро конференциясидаги нутқи // Халқ сўзи . 2012 йил 17 февраль . 3. Миллий ва халқаро иқтисодиёт . Ишмухамедов А . Е ., Юсупов А . С .. Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 4. Халқаро иқтисодий муносабатлар . Назарова Г . Г ., Хайдаров Н . Х ., Акбаров М . Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 5. Назарова Г . Г ., Халилов Х ., Эштаев А ., Хакимов Н . З ., Салихова Н ., Бобожонов Б . Р . “ Жаҳон иқтисодиёти ва ХИМ ”. – Т ., 2006. - 216 б . 6. Шодиев Р . Х . “ Жаҳон иқтисодиёти ”. – Т .: “ Ғофур Ғулом ”, 2005.- 215 б . 7. Ломакин В . К . . Мировая экономика . – М .: ЮНИТИ - ДАНА , 2008 . -735 б . 8. Кудров В . М . Мировая экономика . – М .: Дело 2008 . -528 б . 9. Хорижий мамлакатлар иқтисодиёти. Назарова Г.Г.,Хакимов Н.З., Бобожонов Б.Р., Эргашев Д.Р., Султанова Н.А. Т.:ТДИУ, 2007 й. 10 . Ўзбекистоннинг халқаро иқтисодий муносабатлари . Хайдаров Н . Х . Т .: ТГЭУ , 2007 й .

Похожие

Халқаро капитал миграцияси ва трансмиллий компаниялар

Корхонанинг ишчи кучи билан таъминланганлигини таҳлил қилиш

Ялпи ишчи кучи, унинг бандлиги ва ишсизлик

Ялпи ишчи кучи, унинг бандлиги ва ишсизлик

Ялпи ишчи кучи, унинг бандлиги ва ишсизлик