Guruhli dinamika - Экономика - Рефераты

Guruhli dinamika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

240.5 KB

Guruhli dinamika Reja: 1. Jamoa: tushunchasi, turlari, shakllanish bosqichlari 2. Ta'sir o'tkazish va hukmronlik 3. Nizolarni boshqarish

1. Jamoa: tushunchasi, turlari, shakllanish bosqichlari Ishlab chiqarishning zamonaviy rivojlanganligi darajasi jamoaviy mehnatning zarurligini asoslab beradi, u, o'z navbatida, mehnat jamoasini mavjud bo'lishini belgilaydi. Tashkilotni samarali faoliyat yuritishi mehnat jamoalarini faoliyat yuritishlari qonunlarini bilish va ulardan foydalanishning ko'zda tutadi. Mehnat jamoasi ostida birgalikdagi mehnat faoliyatini amalga oshiruvchi xodimlar birlashmasi tushuniladi. Ular bir birlari bilan shunday o'zaro hamkorlik qiladilarki, har biri boshqa shaxsga ta'sir ko'rsatadi va bir vaqtda uning ta'siri ostida bo'ladi. Mehnat jamoalari ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonni tashkil qilish uchun mehnat taqsimoti amalga oshiralayotgan vaqtda rahbarlikni yaratadilar. Bu birlashma tashkiliy yagonalikka ega va umumiy maqsadlar bilan birlashgan. Boshqaruv yagona irodaga asoslanishi kerak, bu mulk egasi tomonidan tayinlangan yoki saylangan rahbarni mavjudligi bilan ta' minlanadi. Jamoalar faoliyatining samaradorligi ko'yidagi bir qator omillarga bog'liqdir: • ishchi guruhlarning o'lchamlari va tarkibi; • guruhli me'yorlar; • odamlarning jipsligi; • nizolarning darajasi; • guruh a' zolarining statusi va vazifaviy rollari va boshqalar. O'lchami uning vazifalariga mos keluvchi va tarkibida xarakt erning o'xshamas alomatlariga ega odamlar bo'lgan guruh samarali hisoblanadi, bunda guruhli me'yorlar tashkilotning maqsadlariga erishish va jamoachilik ruhini yaratishga yordam beradilar, unda nizolarning yuqori darajasi ustinlik qiladi va guruhning yuqori statusga a' zolari esa ustunlik qilmaydilar. Menejer uchun jamoa - bu asosiy tayanchiqdir, shuning uchun jamoa ishini ratsional tashkil qilish uning dolzarb vazifasi bo'ladi. Jamoaviy ish u yoki bu sabablar bo'yicha xodimlar o'rtasida lavozimli vazifalarni aniq taqsimlash mumkin bo'lmagan joyda juda keraklidir.

Me' yoriy ahloqiy-psixologik muhitga ega ishga qobiliyatli, tashkiliy jamoani tashkil qilish uchun sotsiologik, psixologik va boshqa tadqiqotlarni o'tkazish kerak. Masalan, jamoani shakllantirish va shaxslararo munosabatlarni tadqiqot qilishda sotsiomatritsalar (8.1-jadval) va sotsiogrammalarni tuzish tavsiya etiladi. Bunday sotsiomatritsa guruh a'zolarining bir birlariga munosabatlarini aniqlab olish, guruhda jipslashganlikni o'rnatish, yetakchini aniqlash, guruh a'zolarini sotsiolmatrik statusi va hayojonli ekspansivlik (o'zini tuta bilmaslik)ni belgilashga imkon beradi. Sotsiogrammani tuzish uchun hammadan avval ramzli ma'no belgilanadi, masalan: B ning G ga nisbatan ijobiy tanlovi G ning B ga nisbatan salbiy tanlovi O'zaro ijobiy aloqa O'zaro salbiy aloqaB G B G B G G B

jadval 5 kishidan iborat guruh uchu n sotsiomatritsa № T/p Kim saylaydi Kimni saylaydi Qilingan tanlovlar Jami 1 2 3 4 5 1. A. X - - + - 1 3 4 2. B. + X - + - 2 2 4 3. C. - + X 0 0 1 1 2 4. D. + 0 0 X + 2 0 2 5. E. - + - + X 2 2 4 8 8 16 Keyin ma’lum savollar yordamida ijtimoiy-psixologig tadqiqotlar o’tkazish kerak. Masalan, jamoaning barcha a'zolariga (anonim ravishda) "Siz kim bilan ishni davom ettirishni xo hl aysiz" degan savol beriladi. Kiritilgan ramzlar ma'nosidan foydalanib, ushbu jamoa a'zolari javoblarni grafik ravishda sotsiogramma ko'rinishida rasmiylashtirish mumkin (rasm.) rasm. "Siz kim bilan ishlashni davom ettirishni xohlaysiz?" savoliga javoblarning natijasiOlingan (+) 2 2 0 3 1 Tanlovlar (-) 2 1 3 0 2 Jami 4 3 3 3 3 Boshliq

8.1-rasmdan ko'rinishicha, norasmiy yetakchi -"B" emas, balki "N" -rasmiy boshliq bo'ladi. Korxona faoliyati uchun mehnat jamoasi a'zolarining vakolatlari muhim aha- miyatga ega, ular O'zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi, respublikaning boshqa qonunlari, tashkilotning ta'sis hujjatlari, jamoaviy shartnoma tomonidan belgilanib beriladi. Masalan, Mehnat Kodeksining 21-moddassiga muvofiq xodimlar quyidagi huquqlarga egalar: ushbu kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartib va shartlarda mehnat shartnomasini tuzish, o'zgartirish va buzishlarga; unga mehnat shartnomasini tomonidan ma'lum ishni taqdim etishga; tashkilotning davlat standartlari va mehnat xavfsizligi va mehnat shartnomasi tomonidan ko'zda tutilgan tegishli sharoitlaridagi ish joyiga; o'zining malakasi, ishning murakkabligi va bajarilgan ishning miqdori va sifatiga muvofiq ish haqini o'z vaqtida va to'liq hajmda to'lanishiga; ish vaqtining me'yoriy davomiyligi, ayrim kasblar va xodimlar kategoriyalari uchun qisqartirilgan ish vaqtini belgilanishi, haftalik dam olish kunlari, ish kuni bo'lmagan dam olish kunlari, yillik ta'tillarini berilishi bilan ta'minlanadigan dam olishga; ish joyidagi mehnat sharoitlari va mehnatni muhofaza qilish haqidagi to'liq ishonchli axborotlarga; ushbu kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartibda kasbiy tayyorgarlik, qayta tayyorlash va o'z malakasini oshirishga; birlashishga, shu jumladan kasaba uyushmalarini tashkil qilish va o'z mehnat huquqlarini, erkinliklari va qonuniy mafaatlarini himoya qilish uchun so'zga chiqish huquqiga; tashkilotning boshqaruvida ushbu Kodeks, boshqa respublika qonunlari va jamoaviy shartnoma shaklida ishtirok etishga; o'z vakillari orqali jamoaviy muzokaralarni olib borish va jamoaviy shartnomalarni tuzishga, hamda jamoaviy shartnoma, bitimlarni bajarilishi haqidagi axborotlarni olishga;

barcha qonun tomonidan man qilinmagan yo'llar bilan o'zining mehnat hukuklari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga; shaxsiy va jamoaviy mehnat nizolarini ushbu Kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartibda hal qilishga; xodimga u tomonidan mehnat vazifalarini bajarilishi munosabati bilan yetkazilgan zararni to'lash va ma'naviy zararni ushbu Kodeks, boshqa respublika qonunlari tomonidan ma'lum tartibda qoplanishiga; respublika qonunlari tomonidan ko'zda tutilgan hollarda majburiy ijtimoiy sug'urtalashga. Ushbu mehnat jamoalari rasmiy deb ataladilar. Rasmiy tashkilot -bu korxo nalarning ko'rsatmalar, yo'riqno malar, farmoyishlar va me' yorlar bilan belgilanadigan ijtimoiy munosabatlar tizimidir. U rahbarlar tomonidan tashkilotlar a'zolarining ideal hulqini tan olinishida quriladi. Rasmiy tashkilot yoki tuzilma korxona (yoki qandaydir muassasa)ni umuman faoliyat yurita olishi uchun zarurdir. Rasmiy tuzilma ushbu korxonaning asosiy vazifalari qandayligi bilan belgilanadi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ham odamlar guruhining texnik asoslangan holati vujudga keltiriladi, ularning xizmat vazifalari belgilanadi. Rasmiy tuzilma - bu odamlar tashkilotning asosiy vazifalariga nisbatan bajaradigan rollari va vazifalarning tizimidir. Bu tuzilmani rivojlanishida tashkilotlarga berilgan hokimiyat, vakolatlarning roli juda kattadir. Quyidagilar uning asosiy elementlaridir: • mehnat taqsimoti (gorizontal ixtisoslashish tizimi); • lavozimlarning vertikal bo'yicha subordinatsiyasi; kommunikatsiyalar tizimi; Bundan tashqari, tashkilotlarda norasmiy jamoalar - odamlarning ma' lum maqsadlarga erishish uchun muntazam ravishda o'zaro hamkorlik qiluvchi spontan ravishda(tashqi ta'sir emas, ichki ta'sir natijasida) vujudga keladigan guruhlari mavjud bo'ladi. Bu maqsadlar norasmiy tashkilotlarni mavjud bo'lishining sababi bo'ladilar. Buning ustiga yirik tashkilotlarda bir emas, bir necha norasmiy tashkilotlar mavjud bo'ladi.

Norasmiy tashkilotlarda rasmiylar bilan ko'pgina umumiylik bo'ladi, ular xuddi ko'chirilgandek bo'ladilar. Ular ma'lum darajada rasmiy tashkilotlar kabi tashkil qilinganlar, ya'ni ierarxiya va yetakchilarga egalar. Norasmiy tashkilotlarning yetakchilari rasmiy tashkilot-larning yetakchilari kabi hokimiyatga erishishga va guruh a'zolariga nisbatan ta'sir ko'rsatish vositalarini qo'llashga intiladilar. Farq shundan iboratki, rasmiy tashkilotlar yetakchilari o'zlariga berilgan vakolatlar ko'rinishidagi qo'llab quvatlashlarga egalar va o'zlariga topshirilgan aniq va xizmat sohasida harakat qiladilar. Norasmiy yetakchilarning tayanchi ularni guruhlar tomonidan tan olinishidan iboratdir. O'zlarining harakatlarida ular odamlar va ularning o'zaro munosabatlariga suyanadilar. Norasmiy yetakchi ikkita asosiy vazifani bajaradi: guruhga maqsadlarga erishishda yordam berish va uni mavjud bo'lishini qo'llab quvvatlash. Ba'zida vazifalarni har xil odamlar - ikkita yetakchi bajaradi. Norasmiy tashkilotlarda ham qoidalar va hulk me'yorlari mavjud, ammo ular yozilmaganlar. Ular rag'batlantirishlar va jazolar bilan mustahkamlanadilar. Ammo agar rasmiy tashkilot, uning tuzilishi va turi rahbariyat tomonidan ongli ravishda, oldindan o'ylangan reja asosida qurilgan bo'lsa, no rasmiy tashkilotning tuzilishi va turi o'zaro ijtimoiy hamkorlik natijasida vujudga keladi. Norasmiy jamoani tashkil bo'lishi jarayoni g'oyatda uzundir. Mutaxassislar bu jarayonni odatda 5 bosqichga bo'ladilar: - birinchisida odamlar ongsiz halokatli xarakterdagi qandaydir hodisaga stixiyali javob qaytarish bilan birlashadilar; - ikkinchi bosqichda odatda ongliroq tuyg'ular bo'ladi; - uchinchi bosqichda norasmiy jamoa qandaydir tashqi doimiy xatarga qarshi birgalikda kurash uchun endi tashkiliy ravishda birlashadi; - to'rtinchi bosqichda birlashgan odamlarga qandaydir ijobiy narsa, masalan, raqobat kurashida qaror topish, obro'li klubga tegishlilik va h.k. omil sifatida bo'ladi; - beshinchi bosqichda odamlar faqat jamoa bo'lib hal qilish mumkin bo'lgan yirik uzoq muddatli mahsadlarni hal qilishi uchun birlashadilar.

Jamoaning jipslashganligi darajasi uni pishib yetilganlik bosqichiga bog'liqdir. Odamlarning norasmiy tashkilotlarga kirishlarining bir necha sabablari mavjud; 1) ushbu tashkilotlarga tegishlik hisiga ehtiyoj; 2) xodimlar norasmiy tashkilotdan oladigan, ammo ular menejerdan olmaydigan yordam; 3) xodimlarning himoyasi, masalan mehnat sharoitlari talablarga rioya qilish. Buning ustiga himoya vazifasi rahbarga ishonmagan vaqtda muhimroq ahamiyat kasb etadi; 4) odamlarning muloqot qilishga e'htiyoji. Odamlar atroflarida nimalar sodir bo'layotganligini bilishni istaydilar, ammo ko'pgina tashkilotlarda ularni yetarlicha xabardor qilmaydilar. Buning ustiga, rahbarlar ba'zida axborotlarni o'z xodimlardan ataylab yashiradilar; 5) odamlarning o ' zaro xayrixohligi . Ular ko ' pincha norasmiy tashkilotlarga o ' zlari xayrixoh bo ' lganlariga yaqinroq bo ' lish uchun kiradilar . Norasmiy tashkilotlar kuyidagi muammolarni yaratishlari mumkin : korxona faoliyati samaradorligini pasayishi , yolg ' on xabarlarni tarqalishi , ilg ' or o ' zgarishlarga qarashlik qilish va boshqalar . Shuning bilan bir vaqtda agar guruhli me ' yorlar rasmiy ma ' lumlardan ustunlik qilsa norasmiy tashkilotlar foyda keltirishlari mumkin ( korxonaga sodiqlik , jamoachilikni yuqori ruhi va mehnatning yuqoriroq unumdorli ). Bo ' lajak muammolarni yengish va norasmiy tashkilotlar foydasidan foydalanish uchun menejerlar ularni tan olishlari , ular bilan ishlashlari , ularning qarorlarini hisobga olishlari , ularning yetakchilari va a ' zolari fikriga quloq solishlari , norasmiy tashkilotlarini qarorlar qabul qilishga jalb qilishlar , ovozalarning rasmiy axborotlarni operativ berish bilan yo ' lini to ' sishlari kerak . Bundan tashqari , menejer faoliyatini tashkil qilishga rasmiy va norasmiy tuzilmalarning o ' zaro munosabati ham ta ' sir ko ' rsatadi , chunki ko ' pgina shunday vazifalar va xizmatlarni bajarishga to ' g ' ri keladilar , ular amalga oshirilishi bevosita

rasmiy ko ' rsatmalar pirovarida paydo bo ' ladigan xarakterlar va ularning natijalariga qanchalik mos kelishiga bog ' liqdir . Keyingi vaqtlarda rasmiy va norasmiy tashkilotlarning muvofiqligini ta ' minlash , ularning o ' zaro hamkorligini uyg ' unlashtirish g ' oyasi keng tan olinmoqda . Ko'pincha shuni kuzatish mumkinki, tashkilot a'zolarining norasmiy aloqalari tashkilotning rasmiy rejasiga mos keladilar. Rasmiy va norasmiy tashkilotlarning o'zaro hamkorligi albatta qandaydir tasodifiy chetga chiqish bo'lmaydi. U doimo mavjud bo'ladi. Menejerlar tomonidan bu narsa hisobga olinishi, ikki tuzilmalarning o'zaro hamkorligidan ishning manfaatlari yo'lida foydalanish maqsadida harakatlar qilinishi kerak. 2. Ta'sir o'tkazish va hukmronlik Rahbar, mehnat jamoasini boshqara turib, unga ta'sir ko'rsatadi, natijada qo'l ostidagilarning hulqi va ular o'rtasidagi o'zaro munosabatlar o'zgaradi. Yordamida bitta shaxs boshqasiga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan aniq vositalar eng turli tuman: pichirlab aytilgan so'rovdan ishdan bo'shatish bilan qo'rqitishgacha bo'lishi mumkin. Bu ta'sir maqsadga yo'naltirilgan, samarali bo'lishi uchun rahbar hukmronlikni qo'llashi kerak. Hukmronlik - bu boshqa odamlar hulqiga ta'sir ko'rsatish imkoniyatidir. Hukmronlik yakka shaxsga, guruhga va umuman tashkilotga tegishli bo'lishi mumkin. Tashkiliy jarayonni hukmronlik sifatida belgilash quyidagilarni ko'zda tutadi: hukmronlik - bu uning foydalanuvchisida mavjud bo'lgan salahiyatdir, ya'ni unafaqat qullanayotgan vaqtda maqjud bo'ladi; hukmronlikda kim foydalanishi va u kimga nisbatan qullanishining o'rtasida o'zaro bog'liqlik mavjud; hukmronlik qo'llanilanayotgan shaxs harakatlarning ba'zi bir erkinligiga egadir. Zamonaviy tashkilotda amalda hech kim bitta shaxsning bo'yrug'iga faqat u boshliq bo'lganligi uchun to'liq bo'ysunmaydi. Buning ustiga, nafaqat qo'l

ostidagini rahbarga, balki rahbarning ham qo'l ostidagiga bog'liqligi mavjud. Shuning uchun jamoa (guruh)ni muvofiq faoliyat yuritishini ta'minlash uchun hukmronlikni munosib tarzda qo'llash zarur. Hukmronlik mavjud bo'lishi , ammo undan foydalanilmaslik mumkin. Agar xo dim qoidalar bo'yicha ishlasa, unda boshliqda unga nisbatan mavjud bo'lgan hukumronligini qo'llashga zaruriyat yo'q. Rahbar hukmronlikka ega bo'lishi uchun ijrochi uchun ahamiyatga ega bo'lgan nimanidir nazorat ostida ushlashi kerak, buning natijasida rahbarga bog'liqlik vujudga keladi. Bu fiziologik va ijtimoiy ehtiyojlar, himoyalanish, hurmat qilinish va o'zini o'zi ifoda qilishga ehtiyoj bo'lishi mumkin. Shuning munosabati bilan hukmronlikning qo'yidagi turlari ajratiladi. 1. Majbur qilishga asoslangan hukmronlik Ijrochi rahbar uni shunday jazolashi mumkinki, bu narsa uning eng zarur ehtiyojiga halaqit berishi mumkinligiga ishonadi. Hukmronlikning bu tizimi insonparvariy emas. Bundan tashqari, o'rtacha xarajatlarda samarali nazoratni ushlab turishi mumkin emas, chunki odamlarning tashkilotni ongli ravishda aldashga intilishi kuchayadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, hukmronlikning bunday tizimidan foydalaniladigan tashkilot-larda, qoidaga ko'ra, mehnat unumdorligi yuqori emasligi va mahsulot sifati pastroqligi, hamda xodimlarning o'z ishidan qonoatlanmaganligi kuzatiladi. 2. Mukofotlashga asoslang an hukmro nlik. Mukofot va'da qilish - bu odamlarga ta'sir ko'rsatishning eng eski va samarali usullaridan biridir. Ijrochi bu ta'sirga qarshilik ko'rsatmaydi, chunki u rahbarning istagini bajargani uchun mukofot olishiga umid qiladi, rahbar uning muhim ehtiyojini qanoatlantirishi mumkinligiga ishonadi. Ammo amalda rahbar hamma vaqt ham o'z xodimlarining mukofotlay olmaydi,chunki har bir tashkilotda resurslar cheklangandir. Qiyinchiliklar yana mukofot ostidan nimani tushunish kerakligini belgilash oson emasligi sababli ham vujudga keladilar. Pul yoki obro'liroq lavozim hamma vaqt ham insonda taassurot qoldirishi va uning hulqiga ta'sir qo'rsatishi mumkin emas.

3. Ekspertli hukmronlik Ijrochi rahbar ushbu loyiha haqida va muammoni hal qilish uchun maxsus bilimlarga egaligi va uning ehtiyojini qanoatlantira olishi mumkinligiga ishonch bilan qaraydi. Bu holda ta'sir oqilona hisoblanadi, chunki ijrochi ongli ravishda bo'ysunishga qaror qiladi. Hukmronlikning ushbu tizimi g'oyatda cheklangandir, chunki agar rahbar haq bo'lmasa, unda qo'l ostidagi endi uning maslahatiga oqilona rioya qilmaydi va ta'sir kamayadi. 4. Namuna yoki xa rizma hukmronligi Bu huqmronlik yetakchining shaxsiy sifatlari yoki qobiliyatlarga asoslanadi. Rahbarning shaxsiy xususiyatlari shunchalik o'ziga jalb qiladiki, u ham shunday bo'lishni istaydi. Xarizmaatik shaxslarning asosiy ta'riflari: 1)-energiya bilan almashish (yetakchi o'zidan energiya chiqarishi va u bilan atrofdagilarga zaryad berishi haqida tassavvur tug'iladi); 2)-salobatli tashqi ko'rinish (yetakchi o'ziga jalb qiluvchi, yaxshi qaddi - qomatga ega); 3)-xarakterining mustaqilligi; 4)-yaxshi nutqiy qobiliyatlar (gapirishni bilishlik va o'zaro muloqotga qobiliyat); 5)-o'zining shaxs bilan qoyil qoldira olishni bilish (takabburlik yoki xudbinlikning yo'qligi); 6)- o'zini munosib va xotirjam tuta bilish (vaziyatga egalik qilishni bilish). 5. Qonuniy hukmronlik Ijrochi rahbar u bajarishi kerak bo'lgan bo'yrukni berish huquqiga egaligiga ishonadi. U buyruqni ijro etadi, chunki bo'ysunish uning ehtiyojlarini qanoatlantirilishiga olib kelishiga umid qiladi. Shuning uchun qonuniy huqmronlikni ko'pincha an'anaviy deb ataydilar. Qonuniy hukmronlik, qo'l ostidagi rahbarning ko'rsatmasiga u tashkiliy ierarxiyaning yuqoriroq zinachasida turganligi uchun itoat etgan vaqtdagina haqiqiy bo'ladi. Rahbarlar, o'z navbatida bu hukmronlikdan foydalanadilar, chunki ularga boshqalarni boshqarish vakolatlari

berilgan. Buning ustiga rag'batlantirish va jazolash imkoniyati rahbarning buyruq berish imkoniyatini mustahkamlaydi. Shunday kilib, tashkilotni to'xtovsiz faoliyat yuritishi qo'l ostidagilarni an'anaviy bo'yicha rahbarlikning obro'si - qonuniy hukmronlikni tan olishga tayyorliklariga bog'likdir. An'analarga asoslangan hukmronlik ayrim kamchiliklarga ega, chunki yangi, ilg'or narsa ba'zida eskisi bilan ziddiyatga keladi. 6. Re surslarga egalik qilishga asoslangan hukmro nlik Har bir tashkilot va bo'linma resurslarga muhtoj bo'ladi. Resurslarni ola bilishlikni tartibga solish hukmronlik manbaasini tashkil qiladi. Tashkilotda resurslarni taqsimlash oqimi odatda yuqoridan pastga yo'nalishiga ega, bu bilan vazifalar va ularni hal qilish uchun talab qilinadigan rusurslar o'rtasidagi moslikka erishiladi. Tashkilotni boshqaruv darajalari bo'yicha taqsimlanishi tegishli darajalardagi rahbarlariga cheklangan resurslarni nazorat qilish va shuning bilan o'z hukmronligini mustahqamlashga imkon beradi. 7. Axborotlarni olish va ulardan foydalanishga asoslangan hukmronlik. Bu hukmronlik atrofdagilar, qo'l ostidagilarga ta'sir qo'rsatish uchun qo'llaniladi. Olingan axborot uning egasiga kerakli qarorlarni qabul qilish va shuning bilan hukmronlikni amalga oshirishga imkon beradi. Axborot oqimlarini tartibga solish va kommunikatsion tarmoq ustidan nazorat qilish uni hukmron qiladi. Bu axborotlashtirish asrida alohida ahamiyat kasb etadi. Hukmronlikning sanab o'tilgan shakllari rahbarga qo'li ostidagilarni tashkilotning maqsadlariga erishishga yo'naltirilgan ishni bajarishga majbur qilishga yordam beradi. Bu shakllardan yana norasmiy yetakchi tomonidan tashkilot maqsadlariga erishishga halaqit berish uchun ham foydalanish mumkin, buni menejer hisobga olishi kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, keyingi yillar ichida rahbarlar va qo'l ostidagilar o'rtasidagi jiddiy aqliy va bir qator hollarda esa moliyaviy farqlar bartaraf qilinganlar. Bunday sharoitlarda hukmronlikni faqat majbur qilish, mukofotlash, an'analar, xarizma yoki hatto omilkorlik bilan asoslash borgan sari qiyinroq bo'lib

bormoqda. Shuning uchun rahbar ijrochilarga ta'sir ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'lishi uchun ular bilan hamkorlik qilishi kerak. Ta'sir ko'rsatishning ijrochini faol hamkorlik qilishga undashi mumkin bo'lgan ikkita shakl mavjud: ishontirish va ishtiroq etish. Ishontirish - bu o'z nuqtai nazarini samarali berishdir. U oqilona ishonch kabi, ekspertning misoli va hukmronligining kuchiga asoslangan. Farq faqat shundan iboratki, ijrochi nima qilish va nima uchun qilishni to'laroq his etadi. Ishontirish yo'li bilan ta'sir ko'rsatuvchi rahbar ijrochiga nima qilish kerakligini aytmaydi U ijrochiga nima qilish kerakligini "sotgandek "bo'ladi. Rozilikka faol erishgan holda, rahbar ijrochi extiyojiga hurmatda, obro'da kuchli ta'sir ko'rsatadi, demak, ta'sirning kuchi o'sadi. Bu shuning uchun sodir bo'ladiki, rahbar ijrochining omilkorligini tan olgan, ijrochi esa rahbar hukmronligining bir qismi unga o'tayotganligini tushunadi. Odamlarga ta'sir ko'rsatishning bu usuli, agar rahbarda boshqalar ustidan rasmiy hukmronlik yo'q yoki g'oyatda kam bo'lsa yoki u ularga munosib mukofotlarni taklif qila olmasa, ayniksa samaralidir. Bunda ta'sir ko'rsatish qobiliyati bir qator omillarga bog'liq. Hammadan avval, rahbar ishonchni qozinishi kerak. Uning dalillari ijrochilarning aqliy darajasini hisobga olishi kerak. Rahbar qo'yayotgan maqsad ijrochilar qadriyatlari tizimiga zid bo'lmasligi kerak. Ishontirish yo'li bilan ta'sir ko'rsatishning muhim afzalligi shundan iboratki, ta'sir ko'rsatilayotgan odam ishni undan talab qilinayotganga qaraganda yaxshiroq va kattaroq hajmda bajaradi, chunki bu harakatlar o'zining shaxsiy ehtiyojlarini qanoatlantiradi deb hisoblaydi. Ishontirish yo'li bilan ta'sir ko'rsatishning kuchsiz tomoni sekin ta'sir ko'rsatishi va noaniqligidir. Shuni nazarda tutish zarurki, ishontirish yo'li bilan ta'sir ko'rsata turib, ta'sir ko'rsatish va hukmronlikning boshqa shakllaridan voz kechish kerak emas. Masalan, xarizma faqat ishontirishga ko'maklashadi, eshituvchi o'zini rahbar bilan tenglashtirishiga yordam beradi. An'analar va mukofotlar yordamida ta'sir ko'rsatish ishontirishni kuchaytiradi, rahbarga ishonchni oshiradi. Agar ijrochi

rahbar uni majbur qilish imkoniyatiga ega, ammo undan qochishga harakat qilganini bilsa, ishontirishning kuchi ancha oshadi. Xodimlarni boshqaruvda ishtiroq etishlari (jalb qilinishlari) orqali rahbar ijrochilarga o'z istagi yoki fikrini zo'rlab qabul qildirmasligi uchun, hech qanday harakatlar qilmaydi. Ijrochilar shakllantirilgan maqsadni qabul qilishlari uchun rahbar ularning harakatlarini oddiygina yo'naltirish va axborotlarni erkin almashuviga ko'maklashadi. Bunda ta'sir shuning uchun muvaffaqiyatga ega bo'ladiki, odamlar ularning ishtiroqida shakllantirilgan maqsad uchun yaxshi ishlaydilar. Bu yondoshuvdan hukmronlik, muvaffaqiyat va o'zini o'zi aks ettirish kabi ehtiyojlar faol rag'batlantiruvchi omillar bo'lgan xollarda, ijrochi o'zi tanlagan maksadlarlari uchun ishlashi sharoitida foydalanish mumkin. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, agar ishchilar taklif qilinayotgan o'zgarishlarning mahokamasida ishtirok etsalar, unda ular bu o'zgarishlarga kamroq qarshilik qiladilar. Bu ham ishdan qanoatlanish va mehnat unumdorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ammo shuni nazarda tutish kerakki, ba'zi bir qo'l ostidagilar qattiq nazorat qilinadigan avtoritar vaziyatlarni afzal ko'radilar. Xodimlarning korxonalar va ularning vakolatli idoralari boshqaruvida ishtiroq etish shakllari har xil bo'lishi mumkin. Shuning munosabati bilan G'arbning rivojlangan mamlakatlari tajribasi sho'baiqarlidir. Turli tuman shakllarga qaramasdan ikkita variantini ajratish mumkin. Konunchilik tomonidan ma'lum va ko'proq Germaniyaga xos bo'lgan ishtiroq etish tizimi va Buyuk Britaniya uchun xos bo'lgan xodimlarning jamoaviy shartnomalar va birgalikdagi maslahatlar asosida ishtiroq etishlari tizimi. Xodimlarning boshqaruvda ishtiroq etishlari tizimi vakillikning tarkibi bo'yicha ham farqlanadilar. Bu yollanma xodimlarning "sof" vakilligi bo'lishi mumkin, bunda tegishli idoralar faqat ularning vakillaridan tashkil topadi. Bu idoralar korxonaning barcha xodimlari tomonidan to'g'ridan to'g'ri va yashirin saylovlar yo'li bilan saylanadilar. Ishtiroqning bunday turi, masalan, Germaniya, Ispaniya, Portugaliya va Gresiya uchun xo sdir.

Ishtiroq etishning boshqa turi yollanma xodimlar va ish beruvchilarning, qoidagi ko'ra, teng huquqlilik asosidagi aralash vakilliklariga asoslanadilar. Uchinchi tur - kasaba uyushmali vakillik. Bu holda kasaba uyushmalar nafaqat o'zlarining a'zolari, balki korxonada band bo'lgan barcha xodimlarning manfaatlarini ifodalaydilar. Umumiy tan olinishiga ko'ra, ishlab chiqarishni boshqarishda xodimlarni ishtirok etish tizimi Germaniyada to'laroq rivojlangan, u yerda qadimiy an'analarga ega. Korxonalar darajasidagi ishtirok etish tizimi ishlab chiqarish kengashlariga alohida rol ajratiladi, ularni yollanma mehnatning barcha xodimlari kasaba uyushmaga tegishlidan qat' iy nazar saylaydilar. Ular band bo'lganlar soni beshtadan kam bo'lmagan barcha korxonadarda tashkil qilinadilar. Ishlab chiqarish kengashi korxona tomonidan mehnat qonunchiligi, jamoaviy shartnomalar va bitimlarga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Xodimlarni ishga qabul qilish, boshqa ishga o'tkazish va bo'shatish bilan bog'liq barcha qarorlar ular bilan muvoqlashtirilishi kerak. Ishlab chiqarish kengashi ish vaqti tartibi , ta'tilni tartibga solish, nafaqa bilan ta'minlashning ichki tizimi, tibbiy xizmat ko'rsatish, texnika xavfsizligi bo'yicha tadbirlar o'tkazishda ishtirok etadi va boshqalarga tegishli bo'lgan qarorlarni ham qabul qiladi. Bundan tashqari, yirik kompaniyalarda kuzatuv kengashlari ham mavjud, ularga yollanma xodimlarning vakillari ham kiritilgan. Bu kengash boshqaruvni saylaydi, uning faoliyatini muvofiqlashtiradi va ba' zi bir asosiy, masalan, ayrim ishlab chiqarishlarni yopish yoki aksincha, sarmoya kiritishga tegishli bo'lgan masalalarni hal qiladilar. Bunda yollanma xodimlar vakillari aksiyadorlar vakillari bilan bir xildagi huquqlari va vazifalarga egalar. Kengashlar korxonaning ichki muammolari bilan shug'ullanadilar, ular tadbirkorlar bilan kelishuvga erishishga qaratilganlar. Kasaba uyushmalarga esa sohaviy (tarifli) bitimlar tuzish vakolatlari berilgan. Hatto boshqaruvda ishtirok etishning bir necha shakllari mavjud bo'lganda ham vakolatlarni aniq taqsimlanishi ijobiy natija beradi.

Demak, boshqaruvda ishtirok etish shakllari har xil bo'lishlari mumkin, ammo mulk egalari va ishlovchilar manfaatlari o'rtasidagi muvofiq munosabat topilishi kerak. Ushbu masalalar bo'yicha mamlakatimiz qonunchiligi shakllanishi bosqichida turibdi, mehnat jamoalarining tashkilotni boshqarishidagi huquqlarni bir oz cheklangan. Shunga qaramasdan Mehnat Kodeksining 52 - va 53 - moddalari xo dimlarni tashkilot boshqaruvida (bevosita yoki o'zlarining vakolatli idoralari orqali) ba'zi bir ishtiroklarni ko'zda tutadi. Ularga muvofiq xodimlarni tashkilot boshqaruvida ishtirok etishlarning asosiy shakllari quyidagilardan iborat: ushbu Kodeks, jamoaviy shartnoma tamonidan ko'zda tutilgan hollarda xodimlarning vakolatli idoralari fikrini hisobga olish; xodimlarning vakolatli idoralarining ish beruvchi bilan mehnat huquqlari me'yorlariga ega bo'lgan mahalliy me'yoriy hujjatlarni qabul qilish masalalari bo'yicha maslahatlashuvlarni o'tkazish; ish beruvchidan ushbu tashkilot xodimlari manfaatlariga bevosita tegishli bo'lgan masalalar bo'yicha axborotlarni olish; ish beruvchi bilan tashkilotning ishi haqidagi masalalarni muhokama qilish, uni takomillashtirish bo'yicha takliflar kiritish; jamoaviy shartnomalar ishlab chiqish va qabul qilishda ishtirok etish. Bundan tashqari, xodimlar vakillari ish beruvchidan quyidagi masalalar bo'yicha axborotlar olish huquqiga egalar: tashkilotni qayta tashkil qilish va tugatish; o'z orqasidan xodimlar mehnat sharoitlarni o'zgarishini olib keluvchi texnologik o'zgarishlarni kiritish; xodimlarning kasbiy tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; ushbu Kodeks, respublikaning boshqa qonunlari, ta'sis hujjatlar va jamoaviy shartnoma tomonidan ko'zda tutilgan boshqa masalalar bo'yicha. Xodimlar vakillari yana ushbu masalalar bo'yicha tashkilot boshqaruvi idoralariga tegishli takliflarni kiritishlari va ularni ko'rib chiqishda ko'rsatib o'tilgan idoralar majlislarida ishtirok etishlari mumkin.

Shunday qilib, qo'rquv, mukofot, an'ana, xarizma, oqilona ishonch, ishontirish va boshqaruvga jalb qilishdan rahbar ijrochiga, uning ehtiyojlariga murojaat qilgan holda, ta'sir ko'rsatish uchun foydalanadi. Ammo rahbar bunda boshqa omillarni ham hisobga olish kerak. Hukmronlik boshqalarni ishga undash uchun yetarlicha kuchli va tashkilotning maqsadlariga erishishga qaratilgan bo'lishi kerak. Bunda eng kuchli ta' sir ijrochi murojaat qilinayotgan ehtiyojni yuqori baholagan va o'zining harakati albatta rahbarning umidlarini oqlashiga ishongandagina bo'ladi. 3. Nizolarni boshqarish Ko'pincha mehnat jamoalarida u yoki bu nizoli vaziyatlar davriy ravishda vujudga keladilar. Nizo - bu ikkita yoki ko'proq tomonlar, ya 'ni aniq shaxslar va guruhlar o'rtasidagi haqiqiy kurashdir, bunda har bir tomon o'zining nuqtai nazari yoki maqsadi qabul qilishiga va boshqa tomonni ushbu narsani qilishiga halaqit berishga harakat qiladi. Shunday fikr borki, nizo bu hamma vaqt ham istalmagan hodisa, undan qochish va uni vujudga kelgan paytdayoq darhol hal qilish kerak. Haqiqatda esa nizolar tashkilot faoliyatining samaradorligini oshishiga olib keluvchi vazifaviy yoki guruhli hamkorlik va ular faoliyatining samaradorligini pasayishiga olib keluvchi disvazifaviy bo'lishlari mumkin. Aniqrog'i, nizolar ham ijobiy va ham salbiy vazifalarni bajarishlari mumkin (8.2. jadval). Nizolarning u yoki bu vazifalarini ustunlik qilishi asosan ularni boshqarishga bog'liqdir. Nizolarni to'rtta asosiy turi mavjud. Birinchi tur - shaxs ichidagi nizo . U har xil shakllarda bo'lishi mumkin. Uning eng keng tarqalgan shakllaridan biri - bu rolli nizolar, bunda bir kishi oldiga uning ishi natijalari qanday bo'lishi sababidan ziddiyatli talablar qo'yiladiladi. Masalan, bevosita boshliq - bo'lim mudiri tovarshunosga poyafzal sifatini tekshirishni jadallashtirish topshirig'ini beradi, sifat bo'yicha rahbar esa poyafzal sifatini tekshirishni texnologik jarayonni sekinlashtirish yo'li bilan yaxshilashni

talab qiladi. Nizo yakka hukmronlikni buzilishi va qo'l ostidagi shaxs oldiga ziddiyatli talablar qo'yilishi tufayli vujudga keladi. jadval Nizolarning vazifalari Ijobiylar Salbiylar Nizolashuvchi tomonlar o'rtasidagi keskinlikni kamaytirish Nizoda ishtirok etishga katta moddiy, ruhiy xarajatlar E'tiroz bildiruvchilar, nizoning sabablari haqidagi yangi axborotlarni olinishi Xodimlarni ishdan bo'shatilishi, intizomni pasayishi, jamoadagi ijtimoiy-ruhiy muhitni yomonlashuvi Tashqi dushman bilan kurashda tashkilot jamoasini jipslashishi Mag'lub guruhlar haqida dushmanlar haqidagi kabi tasavvur O'zgarish va rivojlanishga rag'batlantirish Ishga ziyon yotkazgan hold a nizoni o'zaro hamkorlik jarayoniga g'oyatda berilib ketish Qo'l ostidagilard a tobelik sindromini pasayishi Nizo tugagand an keyin - ishtirokchilar o'rtasidagi hamkorlikni kamayishi yoki tugashi Muammolarni aniqlanishi Ishga doir nizolarni qiyinchilik bilan tiklanishi Bir qator hollarda yakka shaxsning ichida sodir bo'layotgan shaxs ichidagi nizo uni maqsadlari yoki qarashlarining nizosi bo'ladi. U yakka shaxs o'zaro bir birlarini istisno qiluvchi maqsadlarni tanlagan yoki ularga erishishga harakat qilayotgan holda maqsadlarning nizosiga aylanadi. Yakka shaxs o'zining fikrlari, qadriyatlari va umuman hulqining qoniqroqsizligining tan olgan vaqtda u fikrlarning nizosi bo'ladi. Ikkinchi tur - shaxslararo nizo (eng keng tarqalgan). Rahbarlarga ko'pincha jamoa manfaatlarini himoya qilishga to'g'ri keladi (uskunalardan foydalanish vaqtini taqsimlash va h. k.). Bunda har bir kishi yuqori rahbariyatni ushbu resurslarni xuddi unga ajratishga ko'ndirishi kerak. Yana ikkita mutaxassislarni o'z

loyihalarini amalga oshirilishi uchun to'qnashuvi bo'lishi mumkin. Bitta bo'sh o'rin (lavozim)ga ikkita nomzodlar o'rtasida, hamda xarakter, qarashlar va qadriyailarning har xil alomatlariga ega alohida shaxslar o'rtasida ham nizo bo'lishi mumkin. Uchinchi tur - shaxs va guruh o'rtasidagi nizo. Norasmiy guruhlar hulqning me'yorini belgilaydilar. Har bir kishi bu guruhga qabul qilinishi uchun ularga rioya qilinishi kerak. Ammo agar guruhning tilaklari alohida shaxsning tilaklariga nisbatan ziddiyatda bo'lsa, bu holda nizo kelib chiqadi. Nizo lavozimli vaziyatlar zaminidan ham vujudga kelishi mumkin. Rahbar intizom choralarini qo'llashga majbur bo'ladi, ular qo'l ostidagilarda ommabop bo'lmasliklari mumkin. Bu vaqtda guruh javob zarbasini berishi - rahbarga nisbatan munosabatni o'zgartirishi mumkin. To'rtinchi tur - guruhlararo nizo, ya'ni guruhlar (rasmiy va norasmiy) o'rtasidagi , hamda kasaba uyushmalari va ma'muriyat o'rtasidagi. Xizmat guruhlari ko'pincha maqsadlardagi farqlar tufayli bir birlari bilan nizolashadilar. Masalan, xaridorga sotish bo'limida hamma vaqt ham byurtmalarni bajarish uchun ko'proq tovar zaxiralari bo'lishi kerak, bu o'z navbatida, xarajatlarni ko'payishiga olib keladi va buning oqibatida, u moliyaviy va boshqa bo'limlarning manfaatlariga zid bo'ladi. Bevosita menejerlar muhitidagi nizolarning bir necha turlarini ajratish mumkin, ya'ni: • boshqaruvning har xil darajasidagi menejerlar o'rtasidagi; • menejerlar va korxonaga bosim o'tkazuvchi guruhlar o'rtasidagi; • ham alohida shaxslar va ham menejmentning har xil g'oyalarning manbalari - katta va kichik yoshdagi boshqaruvchilar vakillari bo'lgan menejerlar o'rtasidagi; • menejerlar va jamiyatdigi har xil tashkilotlar (kasaba uyushmalari, birlashmalar, matbuot guruhlari, lobbistlar va h.k.) o'rtasidagi. Shuni ta'kidlash kerakki, nizolarni turlarga bo'lish yetarlicha shartlidir. Nizolarning har xil turlari o'rtasidagi qat'iy chegaralar mavjud emas va amaliyotda quydagicha nizolar vujudga keladilar: tashkiliy vertikalli shaxslararo, gorizontalli ochiq guruhlararo va boshqalar.

Quyidagilar nizolarning asosiy sabablari bo'ladilar: 1. Hamma vaqt cheklangan bo'lgan resurslarni xodimlar yoki bo'linmalar o'rtasida taqsimlanishi. Rahbariyat materiallar, odam resurslari va moliyaviy mablag'larni har xil guruhlar o'rtasida shunday taqsimlashga harakat qiladiki, u tashkilot maqsadlariga samaraliroq erishishga yordam bersin. Bunda har bir guruh kamroq emas, balki ko'proq olishni istaydi, natijada nizo vujudga keladi. 2. Vazifalarning o'zaro bog'likligi. U bir odam yoki guruh vazifani bajarishda boshqa odam yoki guruhga bog'lik bo'lgan barcha yerda mavjud bo'ladi. 3. Maqsadlardagi farqlar. Korxona borgan sari ixtisoslashayotgan bo'linmalarga bo'lingan vaqtda nizoli vaziyatlar vujudga keladilar. Ular o'z maqsadlarini o'zlari shakllantiradilar va ularga erishishga, butun tashkilot maqsadlariga erishishga qaraganda ko'proq e'tibor qaratishlari mumkin. 4. Vaziyat va fikrlarni baholashdagi farqlar. Qandaydir vaziyat haqidagi tasavvur ma'lum maksadga erishish istagiga bog'liqdir. Vaziyatni ob'yektiv baholashning o'rniga, odamlar, ularning fikrlariga ko'ra, faqat o'zlarining guruhlari va shaxsiy extiyojlari uchun qulayroq vaziyatning muqobilligi va jihatlarini kurib chiqishlari mumkin. Masalan, qo'l ostidagi kishi o'zini hamma vaqt ham o'z fikrini ifodalash huquqiga ega deb hisoblaydi, shu bilan bir vaqtda rahbar, qo'l ostidagi kishi faqat undan so'ralgan paytdagina o'z fikrini ifodalash huquqiga ega va unga aytilgan narsani so'zsiz bajarishi kerak deb hisoblaydi. 5. Hulqning odatlar va hayot tajribasidagi farqlar. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadilarki, har xil hayot tajribasi (ma'lumot, ish staji, yoshi va ijtimoiy ta'riflar)ga ega odamlar hamma vaqt ham to'liq o'zaro bir birlarini tushunishga erisha olmaydilar. Ularning hamkorlik qilishlarida nizolar vujudga keladi. 6. Qoniqarsiz kommunikatsion aloqa . Axborotlarga ega bo ' lmagan xodimlar vaziyat yoki boshqalarning nuqtai nazarini tushina olmaydilar , bu nizoning sababi bo ' ladi . 7. Xodimlarning lavozimli yo ' riqnomalari , hamda bo ' linmalar haqidagi qoidalarning yo ' qligi , noaniqligi yoki takrorlanishi .

8. Xodimning huquqlari, uning fao liyat natijalari uchun javobgarligining mutanosib yetarli emasligi. 9. Jamoa a'zolari mehnatini baholashning o'ylab ko'rilmagan mezonlari. 10. Mehnatni yomon tashkil qilinishi va sharoitlari. 11. Rahbarlik lavozimiga yangi kelgan odamda rahbarlik faoliyati, odamlar bilan ishlash qobiliyati va ko'nikmalarini yo'qligi. Bunday rahbar odamlarni uyushtira olmaydi. Xatto uning qo'l ostidagilarga ko'pgina qonuniy talablarni ham e'tiroz, salbiy reaksiyani, ba'zida esa nizoni keltirib chiqadi. 12.Shaxsning atrofdagilar bilan to'qnashuvga beriluvchi barqaror sifatlari, xarakteri alomatlarining mavjudligi, masalan o'z so'zida qattiq turib olishga moyillik, boshqalarning kamchiligiga chidamaslik, o'zini o'zi tanqid qilishni pasayishi, manmanlik va tarbiyasizlik. 13. Boshqa odamning hususiyatlari yoki hulqiga nisbatan yanglish munosabatga asoslangan psixologik chidamaslik. Masalan, qandaydir kamchiliklarni u yoki bu yosh, millat, kasb, partiyalikning barcha vakillariga asossiz to'nkashdan iborat bo'lgan xurofiy odatlar. Ammo ob'yektiv sabablar faqat shaxs yoki guruh o'z ehtiyojini amalga oshirishi mumkin bo'lmagan, shaxsiy va yoki guruhli manfaatlariga qattiq tegilgan vaqtdagina nizoning sabablari bo'ladilar. Yakka shaxsning javobi ko'proq shaxsning ijtimoiy pishib yetilganligi, hulqining uning uchun yo'l qo'yiladigan shakllari, jamiyatda qabul qilingan ijtimoiy me'yorlar va qoidalar bilan belgilanadi. Bundan tashqari, yakka shaxsni nizoda ishtirok etishi qo'yilgan maqsadlarning uning uchun ahamiyatliligi va vujudga kelgan to'siqlar ularni amalga oshirishga qanchalik halaqit berishlari bilan belgilanadi. Sub'yektning oldiga qanchalik muhimroq vazifa qo'yilgan, unga erishish uchun u qanchalik ko'proq harakat qilayotgan bo'lsa, qarshilik shunchalik kuchliroq va bunga halaqit beruvchilar bilan o'zaro nizoli munosabat shunchalik keskin bo'ladi.

Nizolar sabablarini aniqlashning bir necha usullari mavjud. Kartografiya usuli - asosiylaridan biridir. Uning mohiyati nizoni tashkil qiluvchilarni grafik tasvirlash, nizoli o'zaro harakat ishti-rokchilari hulqini izchil tahlil qilish, asosiy muammolar, ishti-rokchilarning ehtiyojlari va xavotirlari, nizo olib keluvchi sabablarni bartaraf qilish usullarini shakllantirishdan iborat bo'ladi (rasm). rasm. Nizoning kartasi Uchinchi bochqichda asosiy ehtiyojlar va bu ehtiyoj bilan bog'liq xavotirlarni, nizoli o'zaro harakatning barcha ishtirokchilarini sanab chiqish ko'zda tutiladi. Bunda ishtirokchilarning nuqtai nazarlarini orqasida turgan hulqining sabablari aniqlanadi. Ehtiyojlar va xavotirlarni grafik tasvirlash imkoniyatlarni kengaytiradi va kartografiyaning butun jarayoni tugagandan keyingi ehtimol bo'lgan qarorlarning kim ehtiyojlar muammolar kim ehtiyojlar muammolarmuammolar kim ehtiyojlar muammolar kim ehtiyojlar xavotirlar

kengroq doirasi uchun sharoitlar yaratadi. Kartani tuzish natijasida nizolashuvchi tomonlar manfaatlarini mos kelish nuqtasi yuzaga chiqadi, har bir tomoning qo'rqishlari va xavotirlari nomoyon bo'ladi, vaziyatdan chiqishning ehtimol bo'lgan yo'llari belgilanadi. Nizolarning oqibatlari vazifaviy bo'lishlari mumkin. Muammo barcha tomonlar uchun qulay bo'lgan yo'l bilan hal qilinishi mumkin va buning natijasida odamlar muammoni hal qilishga o'zlarini daxldor ekanliklarini ko'proq his qiladilar. Bu, o'z navbatda, qarorlarni amalga oshirishdagi qiyinchiliklar: dushmanlik, adolatsizlik, o'z ixtiyoriga qarshi borish zaruriyatini kamaytiradi yoki butunlay bartaraf qiladi. Nizoning boshqa oqibati shundan iboratki, tomonlar bo'lg'uvsi vaziyatlarda ko'proq ziddiyatlarga emas, balki hamqorlikka moyil bo'ladilar. Nizoning ehtimol bo'lgan va muhim oqibatlari yana guruhli fikrlash ehtimoli va qo'l ostidagilar rahbarning g'oyasiga zid g'oyani ayta olmaydigan tobelik sindromini pasayishidan iboratdir. Nizolar, agar ularni hal qilishning samarali yo'li topilmasa, quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishlari mumkin:  xodimlar qo'nimsizligini oshishi va mehnat unimdorligini pasayishi;  kelgusida boshqa guruhlar bilan hamqorlik qilishni istamaslik;  o'z guruhlariga haddan tashqari sodiqlik va boshqa guruhlar bilan unimsiz raqobot;  muammoni hal qilishdan ko'ra, nizodagi "g'alaba"ga kattaroq ahamiyat berishga. Nizolarni boshqarish - bu nizo vujudga keltirgan sabablarni bartaraf qilish (kamaytirish), nizo ishtiroqchilari hulqiga o'zgarishlar kiritish, ularning maqsadlarini o'zgartirish bo'yicha maqsadga qaratilgan ta'sir ko'rsatishdir. Nizoli vaziyatlarni boshqarishning bir necha usullari mavjud bo'lib, ular tarkibiy va shaxslararoga bo'linadilar. Nizolarni hal qilishning tarkibiy usullari quyidagilardan iborat:

ishga talablarni tushuntirib berish. Har bir xodim va guruhga ularni qanday natijalar kutilayotganligi, axborotlarni kim taqdim etish va kim olishi, vakolatlar va ma'suliyatning tizimi kandayligi tushuntirilishi kerak; vakolatlar (vazifalar)ni nizolashuvchi bo'linmalar orasida tegishli qoidalarga muvofiq to'la, asoslangan va mustahkamlangan holda taqsimlanishi; nizolashuvchi bo'linmalar uchun maxsus muvofiqlashtiruvchi va integratsiyalovchi mexanizmlardan foydalanish. Vakolatlar ierarxiyasini o'rnatish odamlarning o'zaro hamkorligini tartibga solishga imkon beradi. Nizolarni boshqarishda xizmat guruhlari (maqsadiy guruhlar, kengashlar), bilimlari, xodimlar o'rtasida aloqani amalga oshiruvchi xizmatlar muhim rol o'ynaydilar; • umumtashkilotiy majmuaviy maqsadlarni belgilash. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun ikkita yoki ko'proq xodimlar yoki bo'limlarning birgalikda harakat qilishi talab qilinadi. Masalan, agar savdo bo'limining uchta sektori bir birlari bilan nizolashsalar, unda umuman bo'lim uchun maqsadlarni shakllantirish kerak. Umuman korxona uchun aniq shakllangan maqsadlarni shunday tartibda belgilanishi bo'limlar rahbarlari faqat o'zlarining bo'limlarini emas, balki korxonaning maqsadlariga erishish uchun zarur bo'lgan qarorlarni qabul qilishlariga yordam beradi; • tashkilot boshqaruvining tashkiliy tuzilmasini o'zgarti-rish, bo'linmalarni nizoni to'xtatish maqsadida bo'lish yoki qo'shib yuborish; mukofatlash tizimidan foydalanish. Umumiy tashkiliy maqsadlarga erishishga o'z ulushini qo'shayotgan, boshqa guruhlarga yordam berayotgan va muammolarni hal qilishga majmuaviy yondashuvga harakat qilayotgan xodimlar va bo'linmalar mukofotlanishlari kerak. Shuning bilan bir vaqtda mukofotlash tizimi alohida shaxslar va guruhlarning noma'qul hulqini rag'batlantirmasligi kerak. Nizolarni hal qilishning shaxslararo usullariga quyidagilar kiradi: bosh tortish usuli. Rahbar ziddiyatlarni vujudga kelishiga qutqu soluvchi nizoli vaziyatlarga tushib qolmaslik, oqibati kelishmovchiliklarni keltirib chiqaruvchi masalalarni muhokama qilishga kirishmaslikka harakat qiladi;

silliqlash usuli. Rahbar hamkorlikka ehtiyojga murojaat qilib, nizoli vaziyatdan qochishga harakat qiladi. Afsuski, bu usulda ko'pincha nizoning asosida yotgan muammo esdan chiqariladi, u esa qoladi. Tuyg'u namoyon bo'lmaydi, ammo yig'ila boradi. Piravordida portlash sodir bo'lishi ehtimoli o'sadi; • ishontirish usuli; • majbur qilish usuli. rahbar o'z nuqtai nazarini qabul qilinishiga majbur qilish uchun hukmronlikdan foydalanadi. Quyidagilar ushbu usulning kamchiliklari bo'ladilar: • qul ostidagilarning tashabbusini bo'g'ish, faqat bitta nuqtai nazar taqdim etilganligi sababli barcha muhim omillar ham hisobga olinmas-liklari ehtimoli vujudga keladi; • murosaga kelish usuli, ya 'ni boshqa nuqtai nazarni qabul qilinishi. Ushbu usul boshqaruv vaziyatlarida yuqori baholanadi, chunki yomon niyatlilikni kamaytiradi va nizoni tez hal qilish imkoniyatini beradi. Ammo muhim muammoni hal qilish munosabati bilan vujudga kelgan nizoning boshlang'ich bosqichida murosadan foydalanish, mukobillarni qidirib topishga halaqit berishi mumkin. muammoni hal qilish usuli. Bu usuldan foydalanayotgan rahbar nizoli vaziyatni hal qilishning eng yaxshi variantini topishga harakat qiladi. Tadqiqotlar nizoli vaziyatlarni boshqarishga ushbu yondoshuvning yuqori samaradorligini tasdiqlaganlar. Menejer tomonidan nizoli vaziyatlarni hal qilishda tashkilotning qadriyatli mo'ljallari (hulq me'yorlari)ga o'zgarishlarni tashkiliy kiritish yo'li bo'yicha borish; har xil manfaatlarni hisobga olish mexanizmlarini ishlab chiqish; qarashlardagi yagonalikni ishlab chiqish uchun tadbirlar kiritish (guruhlar bilan muzokaralar olib borish, ishontirish usulidan foydalanish, maslahatlar o'tkazish, rozi bo'lish) tavsiya etiladi. Bunda menejerlarga hech qachon faqat nizoda ishtiroq etuvchi bir tomonning o'rganish bilan cheklanmaslik va buning asosida qarorlar qabul qilmaslik kerak. Nizolarni hal qilishning usullari va vositalari har xil bo'lishi mumkin. • shaxsiy (shaxsli yondoshuv);

• rasmiy (ishlab chiqilgan yo'riqnomalar, qoidalar asosida); • ijtimoiy (guruhlarning ijtimoiy holatini hisobga olish bilan); yuridik (qonun doirasidagi harakatlar). Shunday qilib, mehnat jamoalaridagi nizoli vaziyatlarni boshqarsa bo'ladi. Ularni bartaraf qilishda rahbarlar, menejerlarga katta rol tegishlidir. Turli tuman yondoshuvlar va aniq axborotlar qarorlar qabul qilishga ta'sir ko'rsatuvchi muhim omillar bo'lgan murakkab vaziyatlarda menejerlar vujudga kelayotgan nizolarni o'z vaqtida aniqlashlari va ularni hal qilishlari, alohida hollarda vujudga kelgan vaziyatlarni rag'batlantirishlari va ulardan muammolarni hal qilish uchun foydalanishlari kerak. 4. Xodimlarni boshqarish Xodimlarga ishlab chiqarish yoki boshqaruv operatsiyalarini bajaruvchi va mehnat vositalaridan foydalanish bilan mexnat predmetini qayta ishlash bilan band bo'lgan barcha ishlovchilar kiradi. Xodimlardan quyidagilar ajratiladilar: ishchilar, rahbarlar, mutaxassislar va texnik ijrochilar. Xodimlarni boshqarish - bu jamoa va alohida xodimlarga ulardan muvofiq foydalanish, ularni faoliyat yuritishi va rivojlanishi bo'yicha maqsadga qaratilgan, tashkilot maqsadlariga erishishga yo'naltirilgan ta'sir ko'rsatishdir. Xodimlarni boshqarishning texnologik jarayoni quyidagilarni o'z ichiga oladi: - odam resurslarini rejalashtirish; - xodimlarni tanlash; - xodimlarni tanlab olish va baholash; - xodimlarga haq to'lash va rag'batlantirish; - kasbga qayta yo'naltirish va moslashuv; - xodimlarni rivojlanishi; - mavjud xodimlarni baholash ; - rahbar xodimlarni tayyorlash, martabani rejalashtirish ; - ko'tarish, pasaytirish, boshqa ishga o'tkazish, ishdan bo'shatish; - xodimlardan foydalanish.

Hammadan avval, tashkilotning xodimlarga bo'lg'uvsi ehtiyoj-larini rejalashtirish turadi. Ularning asosida quydagilar yotadi: - tashkilotning ishlab chiqarish dasturi; - mahsulotni ishlab chikarish (sotish)ni rejalashtirish strategiyasi; -tashkilot xodimlarining vujudga kelgan ta'minlanganligi, tuzilishi va sifati; Tashkilotning kelguvsi davrdagi xodimlarga ehtiyojlarini rejalashtirishda hisoblash usuli, ekspert baholari usuli va ekstropolyatsiyalash usulidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Rejani quyidagilar kesmasida turkumlashtirish kerak: - mutaxassisliklar; - davrlar; - xodimlarni jalb qilish manbalari. Shundan keyin rejani bajarilishi amalga oshiriladi. Keyin xodimlarni tanlash keladi. U bo'sh o'rinlarga munosib nomzodlarni topish jarayonidan iborat bo'ladi. Xodimlarni to'g'ri tanlashga bir tomondan bo'sh lovozimga rasmiy talablar, boshqa tomondan- xodimlar haqidagi axborotlarni, ularni asoslangan ravishda birlashtirishni bajarish uchun mavjudligi asos bo'ladi. Tashkilot xodimlarining tanlash jarayoni o'z ichiga quyidagi bosqichlarni olishi mumkin: - tashkilotning xodimlarga ehtiyoji rejasini ishlab chiqarish; - ishchi kuchi bozorining haqiqiy monitoringi; -liniyali menejer tomonidan xodimlar bo'limiga buyurtmani tuzilishi; - nomzodga talablarni belgilanish; - kompaniyaning ichidan va tashqarisidan qidirish; - xodimlarni tanlash; - xodimlarni baholash. Xodimlarni tanlashning ichki va tashqi manbaalari mavjud: masalan, quyidagilar xodimlarni tanlashning tashki manbaalari bo'ladilar: - OO'Yu, kollejlar; - ishga joylashtirish bo'yicha vakilliklar;

- ommaviy axborot vositalari; - internet. Xodimlarni tanlashning ham ichki va ham tashqi manbaalari ham ma' lum afzalliklar va kamchiliklarga egalar. (8.3- jadval) Xodimlarni tanlashning muhim bosqichi xodimni malakali tanlab olinishidan iborat bo'lib, u o'z ichiga quyidagilarni oladi: - xodimlar kommissiyasini tashkil qilish; - uni egallashi kerak bo'lgan odamga lavozim va talablarni bayon qilish; - ommaviy axborot vositalarida tanlov haqida e'lon qilish; -nomzodlarning salomatligi va ishlash qobiliyatini tibbiy tekshiruvdan o'tkazish; - har bir nomzodni baholash; - nomzodlarni reyting bo'yicha majmuaviy baholash; - bo'sh lavozimga nomzodlarni tanlash bo'yicha xodimlar komissiyasining xulosasi; - lovozimga tasdiqlash, shartnoma tuzish; - xodimlik hujjatlarini rasmiylashtirish va ularni xodimlar bo'limiga topshirish. jadval Xodimlarni tanlashning ichki va tashqi manbalarini solishtirish Afzalliklar Kamchiliklar Ichki manb alar " ilgari surish " g ' oyasini shakllanishi ; baholashtiing yaxshi imkoniyatlari ; qidirishga kam xarajatlar ; xodimlarni motivatsiyasi " buzilish " ehtimoli ; boshqa xodimlar bilan muammolar ; tashkilot ichidagi istalmagan aloqalar ; hodimlarni rivojlantirish dasturini amalga oshirish zarurligi Tashqi manb alar " yangi qon " birga boTaolmaslikiiing e'xtimoli;

o' qitishga xarajatlarni pasayishi ; tashkilotda istalmagan aloqalarni yo ' qligi ; tashqi tajribani aralashtirishi tashkilotda ishlovchi nomzodlar uchun ma'naviy muammolar; moslashuvning uzoq davri. Nomzodlarni baholash uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: - manbashunoslik (bibliografik). Xodimlar haqidagi ma'lumotlar, ularni hisobga olish bo'yicha varaq, ariza, tajrimai hol, ma'lumot haqidagi hujjatlar, ta'rifnoma, rezyumeni tahlil qilishdan iborat bo'ladi; - xodim bilan inson va uning kasbiy tayyorgarligi haqidagi ma'lumotlarni olish uchun ixtiyoriy shaklda yoki yaxshisi-oldindan tuzilgan sxema bo'yicha "savol-javob" tarzida suhbatlashish (intervyu olish). Bunda ekspert guruhlarining xo dim bilan ikki va ko'proq bosqichli suhbatlashishlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir; - anketa so'rovlarini o'tkazish - shaxs sifatlariga o'ziga o'zi baho berish va ularni keyinchalik tahlil qilish uchun maxsus anketa yordamida so'rov; - baholanayotganni yaxshi biluvchi xodimlarni sotsiologik (anketali) so'rash va shaxs sifatlarining diogrammasini qurish; - baholanayotgan xodimning orqasidan norasmiy va ishchi holatida kuzatish; - testdan o'tkazish, ya 'ni kasbiy bilimlar va ko'nikmalar, qobiliyatlarni maxsus testlar yordamida belgilash va keyinchalik ularni "kalitlar" yordamida shifrlarini ochmoq; - keskin hodisa, ya'ni vaziyatni yaratish va odamning uni hal qilish jarayonidagi hulqi orqasidan kuzatish; - ishbilarmonlik o'yini, uning natijalari bo'yicha bilimlar va ko'nikmalarning tahlili, o'yinchilarning ularni rollari bo'yicha ranjirov -kalash ("g'oyalar generatori", "tashkilotchi", "tanqidchi" va boshqalar)va kichik guruhda ishlash qobiliyatini baholash bajariladi; - nomzodga tahlil qilish va uni hal qilish bo'yicha takliflarni tayyorlash vazifasi bilan berilgan aniq vaziyatning tahlili;

- dasturlashtirilgan nazorat, ya'ni nazorat savollari yordamida kasbiy bilimlar va ko'nikmalar, aqlning darajasi, tajriba, ishlash qobiliyatini baholash; - imtihon (zachyot, biznes-rejalarni himoya qilish) - ma'lum fan bo'yicha tayyorgarlik va imtihon komissiyasi oldida so'zga chiqishni ko'zda tutuvchi bilimlar va ko'nikmalarning nazorati. Bunda bir necha usullardan foydalanishni o'z ichiga oluvchi majmuaviy yondoshuv eng yaxshi natijalarni beradi. Ushbu ishni o'tkazishda aniq lavozimga talablar va nomzodlarning ushbu lavozimga ma'lumotlarini solishtirilishini o'tkazish kerak. Buning uchun lavozimning professiogrammasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Professiogramma - bu mutaxassislik, kasb, lavozimning (psixologik, ishlab chiqarish - texnik, tibbiyi-gigienik va h.k.) xususiyatlari aks ettirilgan (bayon qilingan) hujjatdir. Professiogrammada kasb, lavozimning batafsil ta'rifi uni o'zlashtirishda ayrim qiyinchiliklarni keltirib chiqaruvchi ushbu kasb, lavozimning eng murakkab vazifalarini ko'rsatish bilan beriladi. Bunda odamning psixofiziologik sifatlari (ko'zning xiraligi, sekin javob qaytarish va h.k.) va ishlab chikarishni tashkil qilish bilan bog'liq qiyinchiliklar ko'rsatiladi. Professiogramma asosida ushbu lavozimni egallaydigan odam albatta ega bo'lishi kerak bo'lgan sifatlarni ajratish kerak. Keyin ekspert yo'li bilan har bir sifatning salmog'i belgillanadi, hamda ushbu lavozimga da'vogar bo'lgan aniq odamning har bir sifatiga baho beriladi. Shuni ta' qidlash kerakki, sifatlarni tanlab olish va ayniksa ularning menejerlarning har bir guruhi uchun salmog'i o'zgartiriladi. Ko'rsatib o'tilgan ishbilarmonlik sifatlarining ekspert baholari jadvalga kiritiladi, har bir kishining salmog'i ham xuddi shunday qilinadi (8.4 -rasm) jadval Menejerning ishbilarmonlik sifatlarini baholash

Ekspertlar Menejerning sakkizta sifatlarining besh balli tizim bo'yicha ekspert baholari 1 1 2 3 4 5 6 7 8 2 3 4 5 Besh balli tizim bo'yicha salmog'i Shundan keyin, jadval ma'lumotlaridan foydalanish bilan, ishbilarmonlik sifatlari (Kt) ning integralli ko'rsatkichi (o'rtacha o'lchangan miqdori) quyidagi formula bo'yicha hisoblab chiqiladi:P 8 I I a j V j i 7=1 7=1 Kt = ------------------- p bu yerda K t - ishbilarmonlik sifatlarining o'rtacha o'lchangan integralli ko'rsatkichi, ballar; i=1,2,.. .,p - ekspertlarning soni; j=1,2,...,8 - baholanayotgan sifatlarning soni: aj - j - sifatning o'n balli tizim bo'yicha salmog'i, menejer va mutaxasislarning har bir guruhi uchun alohida aniqlanadi; fiji- i-eksperti tomonidan menejerning j - sifatini besh balli tizim bo'yicha baholash. Jadval ma'lumotlar bo'yicha ishbilarmonlik sifatlari eng kichik, o'rtacha va eng katta ehtimol bo'lgan miqdori chiqariladi. Aniq odamning ishbilarmonlik sifatlarini oldindan hisoblab chiqilgan integralli ko'rsatkichi quyidagilar bilan solishtiriladi: • chegaraviy (etalonli yoki eng katta) miqdor bilan;

• eng kichik miqdor bilan; • raqiblarning xuddi shunday ko'rsatkichi bilan. Buning asosida aniq odamning ishbilarmonlik sifatlari yakuniy bahosi chiqariladi, odamning shaxsiy va ishbilarmonlik sifatlari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini u egallashni mo'ljallagan kasb yoki lavozim talablariga mosligi darajasi haqida xulosa qilinadi. Xo dimlarni yollash qidirish va tanlab olishning yakuniy pallasi bo'ladi. Yollash jarayonida ish beruvchi va yollanma xodim o'rtasidagi bo'lg'uvsi munosabatlarning yakuniy aniklab olinishi sodir bo'ladi, u O'zbekiston Respublikasining qonunlari, muassasaviy va boshqa hujjatlar asosida quriladi. Xodimlarni yollash noma'lum muddatga, ma'lum muddatga va ma'lum ishni bajarish vaqtiga mehnat shartnomasi (kontrakt) bilan rasmiylashtiriladi. Xo dimning korxo naga moslashuvi uni qidirish, tanlab olish va yollash bo'yicha ishning muvaffaqiyatliligining o'ziga xos indikatori bo'ladi. Moslashishning bir necha jihatlarini ajratish mumkin. -psixofiziologik, ya'ni yangi psixologik va fiziologik yuklamalarga moslashish; -ijtimoiy psexologik, ya'ni hulq va o'zaro munosabatlarning yangi me' yorlariga moslashish; -tashkiliy, ya'ni umumiy tashkiliy tuzilmada o'zining tashkiliy mavqeini topish; -kasbiy, ya'ni kasbiy bilimlar va ko'nikmalarni talab qilina-yotganlargacha yetkazish. Xodim moslashish jarayonida quyidagi bosqichlardan o'tadi; -vaziyat bilan tanishish; -moslashish (ko'nikish); -assimilyatsiyalash (to'liq moslashish); -identifikatsiyalash (shaxsiy maqsadlarni jamoa maqsadlari bilan tenglashtirish). Yangi xodimni uning faoliyatiga ohista kiritish va uni jamoaning mehnat ritmiga kirishiga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan vaziyatlar -ortiqcha yuk tushishi,

axborotni yetishmasligi bilan bog'lik ko'zda tutilmagan qiyinchiliklarni istesno qilish kerak. Bundan tashqari, mavjud xodimlarning davriy ravishda baholashni (xodimlarning egallagan lavozimlariga mosligini belgilash uchun) amalga oshirish maqsadga muvofiqdir, u quyidagilarni o'z ichiga olishi kerak: -ularning shaxsiy ulushlari (mehnat natijalari)ni baholash; -bu xodimlarning salohiyati (bo'lg'uvsi davrdagi kasbiy imkoniyat-lari)ni baholash. Buning uchun xodimlarning ko'rsatib o'tilgan baholarini o'z ichiga oluvchi majmuaviy bahosi sifatida xodimlarning attestatsiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun dastlabki ma'lumotlar: - xodimlarning attestatsiyasi haqidagi qoidalar; - lavozimning profissiogrammasi; - tashkilotning shtat jadvali; - xodimlarning shaxsiy ishlari; - xodimlar bo'yicha buyruqlar; -psixoligik testlar va h.k. Attestatsiya natijalari bo'yicha xodimni ko'tarish, joyini o'zgartirish yoki pasaytirish haqida qaror qabul qilinadi. Tashkilot xodimlarini boshqarishda xodimlar martabasini boshqarish muhim ahamiyatga ega. "Martaba" atamasing bu so'zining tor va keng ma'nosida ko'rib chiqish mumkin. Bu - ham tashkilotdagi elementar vazifaviy o'sish va ham -insonning hayot yo'lini katta o'zgarishi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, zamonaviy menejer martaba-sining quyidagi bosqichlarini ajratish mumkin: -dastlabki (25 yoshgacha); -oyoqqa turishi (30yoshgacha); -ilgari siljishi (45 yoshgacha); -saqlanishi (60 yoshgacha); -nafaqaviy. Amaliyot martabaning ba'zi bir turlarini shakllantirgan: -garizontal; -vertikal;

-tadbirkorlik (yutuklarga erishish, foyda olish, yangi loyihalarni rivojlantirishga qaratilgan); -tashkilot ichidagi (insonning tashkilotdagi harakatlanishi); -ixtisoslashtirilgan; -kasbiy (sevimli ish bilan shug'ullanish, ma'lum ishda martaba cho'qqilariga erishish istagi - intilish); - odatiy (o'sish, barqarorlanish, martabadagi pasayishni o'rnini almashuvi); -barqaror (xizmat zinapoyalari bo'yicha asta-sekin, qat'iy ilgari siljish). Yana martabaning modellari ham ajratiladi. Masalan "Tramplin" martabasida xodimning hayot yo'li uning salohiyati, bilimlari, tajribasi va malakasini asta sekin o'sishi bilan xizmat zinapoyasidan uzoq ko'tarilishidan iborat bo'ladi. Egallangan lavozimlar tegishli ravishda murakkabroq va yaxshi haq to'lanadiganlarga almashadilar. Ma'lum bosqichda xodim o'zi uchun yuqori lavozimni egallaydi va uni uzoqroq vaqt davomida ushlab qolishga harakat qiladi. Keyin esa nafaqaga ketish tufayli "tramplindan sakrash"sodir bo'ladi. "Zinopoya" modeli martabaning har bir zinachasi xodim, masalan, 5 yildan kamroq muddatda egallaydigan lavozimdan iborat bo'ladi, u lavozimga kirish va to'liq kuch bilan ishlash uchun yetarlidir. Martabaning yuqori pog'onasiga xodim eng yuqori tajriba va malakaga erishgan davrda yetadi. Keyin xizmat zinapoyasi bo'yicha rejali ravishda pastga tushish ketadi. Bu model rahbarlar uchun "birinchi rollar"dan ketishni istamaslik uchun noqulaydir, shuning uchun boshqaruvning yuqori idorasi tomonidan xodimning salomatligi va ish qobiliyatini saqlab qolish nuqtai nazaridan qo'llab quvvatlanishi kerak. Martabaning "Il on" modeli bir lavozimdan boshqasiga har birini 1 2 yil egallab turish bilan garizontal ko'chib yurishni ko'zda tutadi. Bu liniyali rahbarga boshqaruvning unga yuqori lavozimda kerak bo'lishi mumkin bo'lgan vazifalarini o'rganish imkoniyatini beradi. Model Yaponiyada kengroq tarqalgan. "Ikkilanish" modeli, ma'lum muddatni o'tishi bo'yicha, davriy ravishda rahbar tomonidan majmuaviy baholash (attestatsiya)dan o'tishni ko'zda tutadi, uning natijalari bo'yicha ko'tarish, joyni o'zgartirish yoki pasaytirish haqida qaror qabul

qilinadi. Bu model kontrakt (shartnima)ni qo'llovchi korxonalar uchun tavsiya etiladi. Bu amerikacha modeldir. Martabani boshqarish -bu xodimni lavozimlar yoki ish joylari ierarxiyasi bo'yicha ma'lum vaqt oralig'ida, uning motivatsiyasi, kasbiy mahorati, tajribasi, bilimlari va ko'nikmalarini shakllanishi, hamda korxona rivojlanishining talablari, strategiyasi va rejalarini hisobga olish bilan rejali ravishda tashkiliy ilgari siljitishdir. Martabali boshqarishni ratsional yoki va lavozimlarni egallashning mi' yoriy muddatlarini xodimning istaklari va shaxsini, hamda korxona ehtiyojlarini hisobga olish bilan ilmiy asoslashni ko'zda tutuvchi uni rejalashtirishdan boshlash kerak. Ushbu maqsadda martabagramma, ya'ni tashkilotdagi (va uning tashkarisidagi) kasbiy va lavozimli o'rinlarni ro'yxatidan foydalanish kerak, u kasb egasini u tomonidan tashkilotdagi ma'lum o'rinni egallash uchun muvofiq rivojlanganligini; mutaxassislik aniq joyda samarali ishlashi uchun kerakli bilimlarni olish va zaruriy ko'nikmalarni egalash uchun qanday yo'lni bosib o'tishi kerakligi haqidagi shakllantirilgan tasavvurni qayd etadi. Bundan tashqari, aniq xodim martabasini rivojlanishi yillar bo'yicha ko'rsatilgan, uni martabali o'sishini ta'minlovchi ehtimol bo'lgan aniq tadbirlar ro'yxatini o'z ichiga oluvchi reja ishlab chiqiladi. Tashkilotda martabani rejalashtirish bilan xodimlar bo'yicha menejer, xodimlarning o'zi, uning bevosita rahbari (liniyali menejer) shug'ullanishi mumkin. Xodimlardan foydalanish - bu xodimlarning mehnat salohiyatini samaraliroq amalga oshirish uchun sharoitlarni ta'minlashga qaratilgan tadbirlar majmuasidir. Xodimlardan ratsional foydalanish quyidagilarni ko'zda tutadi: -ish joylari va xodimlarning miqdoriy va sifatiy muvofiq-lashtirilganligiga erishish; - bandlikning egiluvchan shakllarini qo'llash; - xodimlardan foydalanish chegaralarini tashkilotning joriy va bo'lajak ehtiyojlarini hisobga olish bilan aniqlash;

- xodimlarning mehnat salohiyatini aniqlash, mehnatni to'liqroq amalga oshirilishiga ko'maklashuvchi ish sharoitlari va tashkil qilishni ta' minlash; - bandlik tizimiga mehnat qobiliyatining har xil darajalariga ega xodimlarni kiritishga tabaqalashtirilgan yondoshuvni qo'llash. Ishchi o'rinlarning soni va xodimlarning sonini muvofiqlashtirishga ish joyini almashtirishlar, xodimlarning rotatsiyasini ko'zda tutuvchi xodimlarni joylariga to'g'ri qo'yish, tashkilot ichidagi safarbarlikni kuchaytirish vositasida erishiladi. Xodimlarni joy joyiga qo'yish xodimlar tarkibini tarkibiy bo'linmalar bo'yicha ratsional taqsimlashdan iborat bo'ladi. U ishlab chiqarishning o'ziga xosligi, odamning psixofiziologik sifatlarini ishning mazmuniga mos kelishini hisobga olish bilan amalga oshirilishi kerak. Bunda ikkita maqsad ko'zlanadi: bo'linmalarning faol harakat qiluvchi mehnat jamoalarini shakllantirish va xodimlarni joy joyiga qo'yishning ularni o'sishiga ko'maklashuvchi istiqbolliligi. Xodimlarni joy joyiga qo'yishda quyidagi tamoyillarga rioya qilish zarur: xodimning shaxsiy sifatlarini aniq lavozimlar, xodimlarning istiqbolliligi, xodimlarni almashtira olishlik talablarga mos kelishi. Xodimlarni joy joyiga qo'yish va ulardan yaxshiroq foydalanishga tashkilot ichidagi ish joylarini o'zgartirish yordam beradi, uning ostida mehnat taqsimoti tizimidagi xodimlarning joylarini o'zgartirish, hamda tashkilot doirasida mehnatni qo'llash joylarini almashtirish jarayonlari tushuniladi. Joyl arni bunday o'zgartirishlar hammadan avval tashkilotning doimo o'zgarib turuvchi extiyojlari bilan asoslanadi. Ish joylarini o'zgartirishning quyidagi sabablari mavjud: -xodimga unga ko'proq mos keladigan ishni taqdim etish; -xodimlarga bir biriga bog'liq mutaxassisliklarni o'zlashtirishga ko'maklashish; -xodimning tajribasini kengaytirish; -ishlab chiqarish vazifalarini bajarish. Xodimlardan yaxshiroq foydalanishga xodimlarning rotatsiyasi, ya' ni ularni muntazam ravishda almashtirilishi ham yordam beradi. Rotatsiyada ishning

xarakteri tubdan o'zgarishi mumkin, bu hollarda keng ko'lamli malakaga ega xodim, ishlab chiqarishning rahbari shakllanadi. Agar xo dim qardosh mutaxassisliklarning doirasiga kiruvchi birnecha ish joylarini o'zgartirsa, unda ishlab chiqarishning ma' lum uchastkasidagi chukur va har tomonlama bilimlarga ega mutaxassis shakllanadi. Xodimlarning tashkilot ichidagi safarbarligini ishning unumdorligi va sifatini o'sishining zarur sharti bo'lgan xodimlar tarkibining ma'lum barqarorligi bilan birlashtirish kerak. Xodimlarning joyini o'zgartish jarayonini ularning yoshiga muvofiq sekinlashtirish kerak.

Adabiyotlar 1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU, 2013.- 433 b. 2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2006 Y.-150 b. 3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2009 u. -120 b. 4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b. 5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b. 6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.: Eksmo, 2010.-432 s. 7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 120 s. 8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s. 9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M. Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s. 10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y 11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y 12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y 13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y 14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000 15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y 16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.

Похожие

Dinamikani statistik o’rganish usullari

Statistik to‘plam birligi, taqsimot qatorlari va ularning tasviriy parametrlari

Statistik ko‘rsatkichlar

Statistik jadvallar va grafiklar

Mеhnatni tashkil etish shakllari