Фурpе ва Лаплас ўзгартиришлари - Экономика - Рефераты

Фурpе ва Лаплас ўзгартиришлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

185.8740234375 KB

Фур p е ва Лаплас ўзгартиришлари Режа: 1. Чизиқли тизимларининг узатиш ва частотали функциялари 2. Амплитуда – фаза тавсифлари 3. Логарифмик частота тавсифлари

Фур p е ва Лаплас ўзгартиришлариf(t±T)=f(t) функция - ∞ дан + ∞ гача Т даврда даврий бўлган ва Дрихле шартларини қаноатлантирувчи ҳар қандай функцияни Фур p е қаторига ёйиш мумкин: f ( t ) = A o 2 + ∑ k = 1∞ ( A k cos φ k t + B k sin ω k t ) (2.16) Бу ерда k - бутун мусбат сон; ωk=(2π/T)k−k гармоника частотаси; A о , A k , B k -лар эса Ao=1 T∫−T T f(T)dt; (2.17) Ak=1 T∫−T T f(t)cos ωktdt ; (2.18) Bk=1 T∫−T T f(t)sin ωktdt (2.19) формулалар орқали аниқланувчи коэффициентлардир. (2.16) қатор тригонометрик шаклда ёзилгандир. Автоматик бошқариш назариётида Фур p енинг тўғри ва тескари ўзгартириш формулаларидан фойдаланилади. Улар қуйидаги F(jw )=∫−∞ ∞ f(t)e−jwtdt (2.20) f(t)= 1 2π∫−∞ ∞ F(jw )ejwt dw (2.21) нодаврий функциялар учун қўлланилади. Ушбу формулаларда F(jw) - Фур p е шаклидаги ифодалаш; f(t) - функция оргинали. Агар (2.20) ни кўрсаткичли функция e−υt интеграли остига киритилса, янги комплекс ўзгарувчи P= σ+jw функциясини олиш мумкин. Бунда интеграл Лапласнинг тўғри ўзгартириши деб аталади: F(p)=∫−∞ ∞ f(t)e−ptdt (2.22)

Худди шундай (2.21) ни ўрнига Лапласнинг тескари ўзгартириши интегралини ҳам олиш мумкин:f(t)=limw→∞ 1 2πj ∫σ−jw σ+jw F(p)eptdp (2.23) Лаплас ўзгартиришлари қатор хусусиятларга эга бўлиб, ундан фойдаланиш амалий масалаларни ечишда ишни бирмунча енгиллаштиради. Бу хусусиятлар ва Лаплас ўзгартириши теоремалари ўқув қўлланмаларида операцион ҳисоблаш бўйича берилади. Яна муҳим аҳамиятга функциянинг бошланғич ва охирги қийматлари ҳақидаги теорема ва Хевисайд формулалари эгадир. Автоматик тизимларининг оператор тенгламаларини тузиш Автоматик тизимларини иш жараёнини таҳлил қилишда оператор тенгламаларидан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Дифференциал тенгламалар бўйича элементларнинг оператор тенгламаларини тузиш учун эса бошланғич шароитларни билиш керак бўлади. Агар биринчи даражали дифференциал тенглама Tdxчик(t) dt +xчик(t)=kxкир(t) (2.24) берилган бўлса, уни оператор тенглама сифатида кўриниши қуйидагича бўлади: TpX чик(p)+Xчик(p)=kX кир(p)+Txчик(0) (2.25) Агар бошланғич шартлар нол бўлса, у ҳолда оператор тенгламалар ҳосила ва интеграл белгисини операторлар d dt=p; d dt = p; …; d dt=p; ∫o t dt=1 p (2.26) билан алмаштириш йўли орқали ҳосила ва интеграл функцияларига нисбатан тузилади. Маълумки, деярли барча автоматик тизимлар элементлардан ташкил топгандир. Бордию, худди шундай автоматик тизимлар элементлардан ташкил топган бўлса, у ҳолда улар учун дифференциал тенгламалар тизимсини тузиб олган ҳолда, унга Лаплас ўзгартиришини қўллаб туриб

элементларнинг оператор тенгламалари тизимига эга бўлиш мумкин. Бу тенгламаларни, танлаб олинган ўзгарувчига нисбатан, автоматик тизимсининг оператор тенгламасини қуйидагича ёзиш мумкин:(aopn+a1pn−1+...+an−1p+an)xчик(p)= (bopm+bm−1p+bm)xкир(p)+(copN+bN−1p+cN)Z(p) (2.27) Бу тенглама орқали, берилган бошқарувчи хкир (t) ва қўзғатувчи таъсирларни ҳисобга олган ҳолда, чиқишдаги ўзгарувчи учун опаратор ифодаси Xчик(p)=B(p)Xкир(p)+C(p)Z(p) A(p) (2.28) ни олиш мумкин. Бу ерда В(Р), С(Р), А(Р) - комплекс ўзгарувчи р бўйича оператор кўпҳади; А(р) кўпҳаднинг даражаси, одатда, В (р) ва С(р) кўпҳадлар даражасидан юқоридир. Вақт функцияси оригиналини ҳар бир таъсирга нисбатан Лапласнинг тескари ўзгартиришини қўллаган ҳолда топиш мумкин. Бу масалани енгиллаштириш учун эса, типик функцияларни ифодаларини аниқлашда фойдаланганидек, ифодалар жадвали қўлланилади. Кўпчилик ҳолларда эса (2.28) нинг ўнг томони кўпҳадлардан ташкил топган тўғри касрдан иборат бўлади. Бундай вазиятларда ёки бу касрни оддий касрларга ёйиб чиқилади ва ҳар бир ташкил этувчига оргиналнинг ташкил этувчиси аниқланади ёки Хевисайднинг ёйиш формуласидан фойдаланилади. Чизиқли тизимларининг узатиш ва частотали функциялари Автоматик тизимларининг динамикасини ҳисоблаш учун узатиш ва частота функциялари деган тушунча киритилиб, бу функциялар АС лар таҳлилида муҳим рол ўйнайди. Ушбу функциялар орқали частотали усуллардан фойдаланилиб, уларнинг асосида Лаплас ва Фур p е ўзгартиришлари ётади. Частотали усуллар ҳам чизиқли ва айрим ҳолларда эгри чизиқли АС лар учун ҳам қўлланилади. Энди шу ўзгартиришларни қўллаш орқали узатиш ва частота функцияларига эга бўлишни кўрайлик.

Олдинги параграфда айтиб ўтилганидек Лапласнинг тўғридан-тўғри ўзгартириш усулини ҳақиқий ўзгарувчи функциясига тадбиқ этиб, бошланғич нол шартларда оператор тенгламасига эга бўлиш мумкин: A(p)xчик(p)=B(p)xкир(p)+c(p)z(p) (2.29) (2.29) формуладан фойдаланган ҳолда узатиш функцияси хақидаги тушунчани киритамиз. Агар чизиқли тизимлар учун суперпозиция қонуниятини қўллайдиган бўлсак, (2.29) дан берилаётган ва қўзғатувчи та o сирлар учун узатиш функциясини олиш мумкин: K(p)=Xчик(p) Xкир(p)=B(p) A(p) (2.30) K(p)=Xчик(p) Xкир(p)=B(p) A(p) (2.31) Узатиш функцияси - бу чиқишдаги ўзгарувчини киришдаги ўзгарувчига бошланғич нол шартлардаги нисбати орқали аниқланиб, Лаплас тасвири билан ифодаланади. Бўғин ёки элементларнинг очиқ ёки ёпиқ контурлари учун узатиш функциялари мавжуд бўлиб, улар ўзаро фарқлидир. Умуман олганда, узатиш функцияси оператор тенгламанинг киришдаги ўзгарувчисида турган кўпҳаднинг чиқишдаги ўзгарувчисида турган кўпҳадни нисбатлари орқали аниқланади. Бундай аниқлашлилик шуни кўрсатадики, автоматик тизимларининг узатиш функцияси берилаётган ёки қўзғатиш таҳсирларининг турига эмас, балки функционал элементларнинг параметрларига боғлиқ экан. Узатиш функциялари ба o зан кучайтиришнинг динамик коэффициенти деб ҳам аталади. АСлар таҳлилида частотали усуллар алоҳида элементларнинг (бошқаргичнинг, объектнинг, кучайтир-гичнинг ва ҳ.к.) ҳамда бутун тизимнинг частотали тавсифиларини кўриб чиқишга асосланган. Чизиқли тизимнинг асосий тескари боғланишини узиб туриб ва тизимни киришига синусоида шаклида таҳсир киритиладиган бўлса, у ҳолда турғунлашган режимда, тизимнинг чиқишдаги худди ўшандай частотага эга бўлган, лекин

амплитуда ва фаза жиҳатидан ўзгача бўлган гармоник функцияга эга бўламиз: 2.2-расм Очиқ тизимларининг кириш ва чиқишидаги гармоник сигналларни таҳлил қиладиган бўлсак, частота функцияси билан тавсифланадиган унинг хусусиятларини аниқлаш мумкинK(jw)=B(jw) A(jw)=Xчик(jw) Xкир(jw) (2.32) К(jw) функцияси комплекс частота функцияси ёки соддароқ қилиб, очиқ тизимларининг частота функцияси деб аталади. У автоматик тизимларини ташкил этувчи элементларнинг параметрларига ва частотасига боғлиқ. Частота функциясини узатиш функциясидаги Р ни jw га алмаштириш йўли билан олиш мумкин. Бундай алмаштириш бошланғич О шартларда дифференциал тенгламаларга Фурге ўзгартиришини қўллашга ўхшагандир. Частота функцияси турғунлашган мажбурий даврий ҳаракатлар учун комплекс кучайтириш коэффициентини ифодалайди ва (2.32) формула орқали аниқланади. Махраждаги мавҳум қисмини ташлаб юбориб қуйидагига эга бўламиз: K(jw)=B(jw)¯A(jw) A(jw)¯A(jw)=P0(w)+jQ0(w); (2.33) бу ерда ¯A(w) - махражнинг комплекс катталиги; P0(w)ваQ 0(w) - очиқ тизимлар частотали функциясининг ҳақиқий ва мавҳум қисмлари. Комплекс катталикни кўрсатгичли шаклда ёзадиган бўлсак, (2.33) нинг ўрнига қуйидагига эга бўламиз: K ( jw )= A о ( w ) e jy о( w ) (2.34) бу ерда 1 2 ……… nx кир + tx кир X чик t X чик

Ao(w)=|K(jw)|=√Po2(w)+Qo2(w); (2.35) ϕo(w)=arctg [Qo(w)/Po(w)]; (2.36) (2.35) ва (2.36)даги A0(ω) ва ϕ0(ω) лар, мос ҳолда, комплекс катталикнинг модули ва аргументидир. Улар К(jw) векторнинг комплекс текисликдаги катталигини ва йўналишини кўрсатади (2.3-расм. Частота функциясининг модули амплитудаларнинг кириш ва чиқишидаги қийматларини нисбатини билдиради. Шунинг учун уни берилган частотадаги амплитуда бўйича кучайтириш коэффициенти деб ифодаланса ҳам бўлаверади. Хар бир частотага аргумент ва модулнинг маълум бир қийматлари, яҳни амплитуда ва фазаси тўғри келади. Бунда чиқишдаги ўзгарувчини амплитудаси ва частотаси частота функциялари орқали аниқланади. У элементларнинг ва тизимларининг гармоник тебранишларни киришдан чиқишгача узатиш қобилиятини белгилайди (киришдаги сигналнинг амплитудасига ва фазасига нисбатан силжиш бор ёки йўқ бўлган ҳолларда чиқишдаги амплитудани ортишини ёки камайишини кўрсатади). 2.3-расм Ёпиқ тизимларининг частота функцияларини очиқ тизим частота функцияси каби кўриб чиқиш мумкин: W(jw )=P(w)+jQ (w)=Ae(w)ejϕб(w) (2.37) Автоматикада, частота функциялари ўтиш жараён-ларини, ёки тизимларини турғун ёки нотурғун эканликларини аниқлашда кенг қўлланилади. Агар, бордию киришдаги ўзгарувчини чиқишдаги ўзгарувчига нисбати олинса, у ҳолда тескари частота функцияси хосил бўлади. Кўпгина ҳолларда унинг аналитик ифодаси кейинчалик ўзгартиришлар учун Ap(w) p(w) Pp(w) jQp(w) aa) w=4 w=3 w=2 w=1 w=0

қулайдир. Чунки ҳар қандай реал бўғинда суратдаги кўпҳад даражаси В(р) махраждаги кўпҳад даражаси А(р) дан кичикдир. Тескари частота функциясиK−1(jw)=A(jw)/B(jw )=1/K(jw ) (2.38) Амплитуда – фаза тавсифилари Частота функциялари бўлмиш К(jw) ва W(jw) ларни, маълум бир частоталарда (2.33), (2.34) ва (2.37) ифодаларга мос ҳолда, комплекс текисликдаги векторлар кўринишида ифодалаш мумкин (2.3а - расм). Векторларнинг геометрик учлари (частота функциясининг) турли хил частоталарда частота функциясини ифодалайди (2.3б - расм) ва у ўз навбатида автоматик тизимнинг амплитуда - фаза тавсифисини (АФТ) ни билдиради. Уни (2.33)  (2.37) формулалар орқали ҳисобланади. Очиқ тизимларининг АФТ лари, одатда, чизиқли ва чизиқли бўлмаган тизимларининг турғунлигини аниқлашда ва ночизиқ тизимларининг автотебранишларини аниқлаш-да қўлланилади. Амплитудани частотага боғлиқлиги амплитуда частота тавсифиси (АЧТ) деб аталади: Aо(w)=√Pо2+Qо2(w) (2.39) бу ерда Pо(w)=Aо(w)cos ϕо(w) - очиқ тизимнинг ҳақиқий ёки фаол частота тавсифиси; Qо(w)=Aо(w)sin ϕо(w) очиқ тизимнинг мавҳум ёки реактив частота тавсифисидир. Худди шундай тавсифиларни ёпиқ тизимлар учун ҳам олиш мумкин: Aб(ω)√P2(ω)+Q2(ω), (2.40) бу ерда P(ω)=Aб(ω)cos ϕб(ω);Q(ω)=Aб(ω)sin ϕб(ω). Хақиқий ва мавҳум частота тавсифилари мустақил ҳ олда қурилиши мумкин бўлиб , автоматик бошқариш назариётида му ҳ им рол p ўйнайди . Фазани часто- тага боғлиқлиги графиги фаза-частота характеристикаси (ФЧТ) деб аталади.

Очиқ тизим учун ϕa(ω)=arctg [ Qp(ω) Pp(ω)] (2.41) ёпиқ тизим учун ϕб(ω)=arctg [ Qб(ω) Pб(ω)] (2.42) Юқорида кўрсатиб ўтилган частота тавсифилари орасида ўзаро боғлиқлик мавжуд бўлиб, у частота фунцияси векторларини тавсифловчи тригонометрик муносабатлардан келиб чиқади ( 2,3а-расм ). Частота тавсифиларидан ҳар бири маълум бир аниқликда тизим ёки элементларнинг хусусиятларини аниқлайди. Қуйидаги чизмаларда частотали тавсифиларнинг умумий кўринишлари берилгандир. Тўғри чизиқларда берк тизимлар, штрих чизиқларда эса очиқ тизимлар тавсифилари кўрсатилган. 2.4-расм 2,4а -расмда ампилитуда частота тавсифиси (АЧТ) 2,4б - расмда ФЧТ ва 2.4в,г - расмларда эса мос ҳолда ҳақиқий ва мавҳум частота тавсифилари кўрсатилгандир. Чиқишдаги ўзгарувчи деярли ҳар доим киришдаги ўзгарувчидан орқада қолганлиги сабабли бурчак доимо манфий ишорали бўлади. Частота тавсифилари дифференциал тенгламалар учун Лаплас ўзгартиришларини қўллаган ҳолда олинганлиги сабабли ўтиш жараёнлари билан яқин боғланишга, яҳни функция асли билан боғланишга эгадир. Автоматик бошқариш назариётида, одатда, бошланғич нол шартлар учун 0(w) б(w) б(w) 0(w) б) w wР 0 (w), Р б (w) б (w)в) p(w)p 0 (w) A 0 ( w ) , A б ( w ) Q 0 ( w ) , Q б ( w )

кўрилади. Частота функциялари ва ўтиш функциялари ўртасидаги маҳлум боғланишлар автоматик бошқариш тизимларида жараённинг сифатини аниқлашда кенг қўлланилади. Частота тавсифилари манфий частоталар учун ҳам қурилиши мумкин ва бу физик маҳнога эмас, балки математик мазмунга эгадир. ( 2.33 ) дан кўриниб турибдики, частота функцияси бўлмиш К(jw) нинг ҳақиқий қисми частотанинг жуфт функцияси ҳисобланади, шунинг учун манфий частоталарда мусбат частоталарда қандай қийматларга эга бўлса, худди шундай катталикларга эгадир. Частота функциясининг мавҳум қисми частотанинг тоқ қисмини ташкил этиб, манфий частоталарда бошқа ишорага эга бўлади.P0(+ω)=P0(−ω) Q0(+ω)=−Q0(−ω)} (2.43) ( 2.43 ) га асосан шундай хулоса қилиш мумкинки, мусбат ва манфий частоталарда АФТлар ҳақиқий ўққа нисбатан симметрикдир ( 2.5- расм), шу сабабли АФТ фақат мусбат частоталар учун қурилади. 2.5-расм Шуни айтиб ўтиш керакки, амалда чизиқли бўлмаган тизимлар текширилганда манфий ишорали АФТ лар мусбат ишорали частоталар учун қурилиб қўлланилади (уларнинг барча векторлари 180 0 га бурилади). ( 10 ) орқали қурилган частота тавсифилари тескари тавсифилар деб аталиб, улар ҳам фақат мусбат частоталар учун қўлланилади. Агар, бордию, манфий тескари АФТлар қўлланиладиган бўлса, тескари тавсифининг барча векторлари 180 0 га буралади.-P o P ojQ o -jQ o

Логарифмик частота тавсифилари Бўғинларнинг ва айниқса, тизимларининг частота тавсифиларини қуриш частота функциясини ифодасини логарифмлаб юборилса, бир мунча енгиллашади: ( 2.34 ) даги кўрсатгичли шаклини):lnK(jω)=lnA(ω)+jϕ(ω) (2.44) ёки lnK(jω )=lnA(ω)+jϕ(ω)/2,3 (2.45) ( 2.45 ) ифода ҳақиқий қисми частота функциясининг модули логарифмига, мавҳум қисми аргументига тенг бўлган логарифмик АФЧТ ни ифодалайди. Бу тавсифи. Иккита мустақил тавсифи - ЛАТ ва ФЧТ кўринишида берилиши мумкин. Логарифмик амплитуда тавсифиси (ЛАТ). Бу тавсифи частота функциясини логарифмини частота ўзгаргандаги ўзгаришини кўрсатади. График, одатда, логарифмик сетка-тўр кўринишида бўлиб, модул логарифми ордината ўқига, частота логарифми эса абцисса ўқига қўйилади ( 2.6 -расм). G(ω)=20 lg|K(jω )|=20 lg A(ω)=f(lg ω) (2.46) (2.46) ифода чиқишдаги амплитудани киришдаги амплитудага нисбатани логарифмини билдирганлиги учун ва шу билан киришдаги сигнални тизим томонидан кучайиш даражасини кўрсатганлиги сабабли бу катталикни кучайтиргич қурилмаларида ишлатиладиган бирлик “бел”да ўлчанади. Аммо “бел” логарифмик катталик жуда йирик ўлчов бирлиги бўлганлиги учун G(w) катталик децибеллда ифодаланади. Бел қувватни ўн баробар катталаштирган логарифмик бирликни билдиради. Децибелл белнинг ўндан бир қисмига тенгдир. Агар А(w) қувватлар нисбати бўлганда эди, амплитуда логарифми олдида 10 кўпайтма турган бўлур эди. Аммо А(w) қувватлар нисбатини эмас, балки силжиш, тезлиқ кучланиш, ток ва ҳоказоларни билдирганлиги сабабли бу муносабатларни 10 баробар ортиши қувватни юз баробар ортишига мос келади. Бу эса икки беллга, ёки йигирма децибеллга тенгдир. Худди шу W

рақам ( 2.46 ) даги кўпайтма 20 ни билдиради. Бир децибелл амплитудани20 √10 маротаба ўзгарганига мосдир.

2.6-расм Логарифмик тавсифилар қурилганда частота оралиғини аниқлашда акустикада ишлатиладиган октава ва декадалардан фойдаланилади. Агар икки частота ωn ва ωi катталиклари бир-биридан икки баробар фарқ қилса, маълум бўлишича, улар ўзаро бир октавага фарқ қилар экан: ωn/ωi=2 ёки log 2(ωn/ωi)=log 22=1окт Бордию, икки частота фарқи 10 баравар бўлса wn/wι=10 ёки lg2(ωn/ωi)= lg 10 =1дек Частоталарни декадада аниқлаш учун берилган частотанинг ўнли логарифмини аниқлаш зарур бўлади. Баъзан координатали логарифмик сеткадан фойдаланилиб, абцисса ўқига логарифмик масштабда частота қўйилади, ордината ўқига эса частота функцияси модулининг логарифми, я p ни чиқиш ва киришдаги амплитудалар нисбати логарифми қўйилади. 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Декада Декада октава 15 10 5 0 -5 0 1 2 декG,дб

Логарифмик фаза тавсифиси (ЛФТ) Ушбу тавсифи частота ўзгарганда фазани градусларда ўзгаришини аниқлайди. Фаза катталиги грудусларда ордината ўқига ( 13 ) ифодага мос ҳолда қўйилиб, абцисса ўқига эса частота логарифмик масштабда қўйилади. Қатор автоматик тизимлар учун ЛАТ ва ЛФТлар ўртасида бир мазмунга эга бўлган боғлиқлиқ бордир. Шундай қилиб, аниқ бўлган ЛАТ бўйича ЛФТни кўриш мумкин. Бундай тизимлар минималғ-фазали деб аталади, чунки берилган ЛАТ га мос келувчи ЛФТ фаза бўйича энг кичик қийматларга эгадир. Логарифмик фазали ва АЧТ лар, одатда, бир графикда умумий абцисса ўқига жойлаштирилади. Логарифмик тавсифиларнинг қулайлиги шундаки, ЛАТ ни қисқа тўғри чизиқ бўлакчаларидан аппроксимациялаш мумкин (турли оғиш бурчагига эга бўлган). Бу чизиқчалар оғиши одатда, децибел декадага ёки децибел октавага катталигида ўлчанади. Ундан ташқари ЛАТни қуришда содда иборалар ишлатилади, чунки частота функцияси модули логарифмланиши натижасида ҳосила ва бўлишдаги хусусийлар йигиндиси ва айирмаларга алмаштирилади ва ҳоказо. Автоматик тизимларини ҳисоблашда кўпинча логарифмик АФТ ишлатилади; уни ёрдамида махсус номограммалар орқали ёпиқ тизим Р(w) нинг ҳақиқий частота тавсифисини аниқлаш мумкин. ЛЧТлар чизиқли АСларда ҳам ва эгри чизиқли АС ларда ҳам фойдаланилади.

Адабиётлар: 1. Терия автоматического управления, под редакцией А.А. Воронова. Москва, «Вусшая школа», 1986 г. 367с. 2. Основ теории автоматического регулирования. Под редакцией В.И. Крутова. Москва “Машиностроение”, 1984 г. 368 с. 3. Д.А. Мирахмедов. Автоматик бошқариш назарияси. Тошкент, “Узбекистон”, 1993 й. 285 б. 4. П.В. Куропаткин. Теория автоматического управления. Основ теории управления. Москва, «Вусшая школа», 1973 г. 527 с. 5. Н.Р. Юсуфбеков, Б.Э. Мухамедов, Ш.М. Гуломов. Автоматика ва ишлаб чиқариш проце cc ларнинг автоматлаштирилиши. Тошкент, “Уқитувчи”, 1982 й. 317 б.

Похожие

Бошқариш жараёнининг сифатини частотали усуллар билан таҳлил қилиш асослари

Намунавий чизиқли бўғинлар ва уларнинг тавсифлари

Бевосита ташки мухит

Иккинчи даражали инерцион бўғин

Бошқариш жараёнининг сифатини текшириш