Fond bozorining rivojlantrish istiqbollari - Экономика - Рефераты

Fond bozorining rivojlantrish istiqbollari

Загружено в:

18.09.2023

Скачано:

0

Размер:

300.38671875 KB

Fond bozorining rivojlantrish istiqbollari Reja: Kirish 1. Iqtisodiyotda fond bozorining roli va ahamiyati 2. O’zbekiston fond bozorining rivojlanish bosqichlari 3. Qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatini davlat tomonidan tartibga sol - ishning amaldagi holati tahlili 4. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida fond bozorini takomillashtirish yo’llari Xulosa Foydalanilgan adabiyotalar

Kirish Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyasi shundan guvohlik beradiki, kishilik jamiyatining barcha soha va jabhalarida, ayniqsa global iqlim o’zgarishi ta’sirida sayyoramizning ko’plab mintaqalarida tobora avj olayotgan qashshoqlik va ocharchilikka barham berishning asosiy omillaridan biri sifatida qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi, shuningdek ularga turli yo’nalishlarda xizmat ko’rsatuvchi sub’ektlarning xo’jalik yuritish faoliyatlarini innovatsiyalar asosida tashkil etish strategik ahamiyat kasb etib, ushbu jarayonni uzluksiz takomil - lashtirish davr talabiga aylanib bormoqda. Iqtisodiyot globallashuvining yangicha sharoitida iqtisodiy rivojlanishning asosiy belgisi ishlab chiqarishning texnologik usuli va ularning butun jamiyat iqtisodiy salohiyati ta’siridagi o’zgarishlar hisoblanadi. Ko’pchilik zamonaviy tadqiqotchi - larning ma’lumotlariga ko’ra, bugungi kunda ro’y berayotgan innovatsion o’zgar - ishlar nafaqat jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini o’zgartiradi, balki ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlar tizimidagi markaziy bo’g’inini ham ifodalaydi. Darhaqiqat, mamlakatimiz Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi PF-5853- sonli Farmoni bilan “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo’ljallangan Kontseptsiyasi” da mamlakat oziq-ovqat xavfsi - zligini mustahkamlash, tarmoqda davlat boshqaruvining zamonaviy tizimlarini rivojlantirish, agrar sektorni qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilgan davlat xarajatlarini bosqichma-bosqich diversifikatsiya qilish kabi bir qator vazifalar belgilab berildi. Bozor iqtisodiyotining muhim segmentlaridan biri - bu fond bozori hisoblanib, u vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini qimmatli qog’ozlarga joylashtirishga va qayta taqsimlash orqali maqsadli joylashuvini ta’minlashga xizmat qiladi. Bunday maqsadlarga qimmatli qog’ozlar bozorining an’anaviy va noan’anaviy segmentlari hisoblangan qimmatli qog’ozlarning barcha turlari o’z samarasini bergandagina er - ishiladi. Shu bilan birga, qimmatli qog’ozlarni joylashtirish, ular bilan oldi- sotdi qilish kabi barcha operatsiyalarni o’z ichiga oluvchi muomalalarni asosan ti - jorat banklari amalga oshiradi. Bu ularning, avvalo, ustav kapitalini oshirish dara - jasini ta’minlasa, ikkinchidan, bozorlardagi tijorat faoliyati yordamida chet eldagi

bo’sh kapitallarni xarakatga keltiriladi. Shuning uchun, ayni paytda qimmatli qog’ozlarning barcha instrumentlari to’liq va samarali ishlashi uchun mazkur bo - zorlar infratuzilmasini zamon talablari asosida rivojlantirish davlat darajasiga ko’tarilishini talab etmoqda. Mamlakatimizda esa fond bozori infratuzilmasining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni chuqurroq tahlil qilish va unda inson manfat - lariga qaratilgan aniq maqsadlar belgilanganligi bu vazifaning davlat darajasiga ko’tarilganligini yanada yorqin ifodalaydi. Xususan; O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev “... moliya bozorlari, jumladan, fond bozorini rivo - jlantirish ham yangi iqtisodiy sharoitda asosiy maqsadlarimizdan biri bo’lishi kerak. Yangi moliyaviy instrumentlarni joriy etish va obligatsiyalar chiqarish orqali bank xizmatlari ko’lamini yanada ken - gaytirish, ilg’or axborot texnologiyalari asosida bank tizimini rivojlantirish zarur” 1 , deb ta’kidlaganida mutaxassislar va keng jamoatchilikning e’tiborini aynan mana shu dolzarb masala - milliy fond bozorini yanada rivojlantirishga qaratdi. Yuqoridagi holatlar, fond bozorlari infratuzilmasini zamon talablari asosida rivo - jlanishi uchun avvalo shu bozorlarga chiqarilayotgan qimmatli qog’ozlarning yuqori likvidligi, bozorning kapitallashuv darajasi, daromadliligi, kapitalni oshirish kabi xususiyatlarini ta’minlash uchun hizmat qiladi. Fond bozorlarining yana bir xususiyatli belgisi - bu ularning risk darajasiga to - beligi hisoblanadi. Shu sababli fond bozori infratuzilmasini samarali rivojlan - tirishga ta’sir etuvchi omillarni chuqurroq tahlil qilish va uning o’ziga xos xususiy - atlarini o’rganish lozim. Ayni paytda fond bozorlari va ularning samarali faoliyati, ularning ishtirokchilari hamda muomaladagi xalqaro maqomga ega bo’lgan yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar turlari muhim ahamiyatga ega. Fond bozorlarining rivojlanishi davlat - ning infratuzilmaviy rivojlanish darajasiga bevosita bog’liq bo’lib, avvalo milliy fond bozorini xalqaro fond bozorlariga integratsiyalashuvini ta’minlash orqali yuqori sur’atda rivojlanishga olib borsa, ikkinchidan, tijorat banklarining yuqori likvidligi va moliyaviy barqarorligini xalqaro me’yorlarga tenglashuviga olib ke - 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shakat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi . 2018-yil 28-dekabr

ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tushunchalarning mohiyatini olimlar, ekspertlar tomonidan tortishuvlar, ilmiy-nazariy jihatdan qarashlar, o’sha davr g’oyalari bilan uyg’unlashgan, uni bajaradigan funksiyalari, tamoyillari, o’ziga xos xususiyatlari, xarakterli tomonlari, bozor segmentlari orqali hamda ularning ishtirokchilari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar nuqtai nazaridan yanada chuqur - roq ilmiy asoslab berish takomillashib bir tizimga keltirilmoqda, zamon talablari va fundamental omillarga mos holda u ilmiy jihatdan asoslangan holda rivojlan - tirib borilmoqda. Xususan, fond bozorlarining iqtisodiy mohiyatini turli davrlarda yashab o’tgan iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil g’oyalari orqali nazariyalar yaratilgan. Lekin, har bir iqtisodiy kategoriya doimiy ravishda zamonaviy omillar asosida takomillashib boradi. Jahon fond bozori ham hozirgi kunda qo’shimcha tarzda noan’anaviy, zamonaviy, yangi va xilma-xil funksiyalarni bajarmoqda. Shu nuqtai nazardan uning iqtisodiy mohiyatini bir nechta iqtisodchi olimlarning nazariy ilmiy qarashlarini, hozirgi zamonaviy omillarni va boshqa o’ziga xos tomonlarini hisobga olgan holda chuqurroq o’rganib chiqish maqsadga muvofiq.

1. Iqtisodiyotda fond bozorining ro’li va ahamiyati Ma’lumki, har qanday mamlakatning iqtisodiy holati unda mavjud bo’lgan va amal qilayotgan turli xil moliyaviy institutlar faoliyatiga bog’liq. Birjalar, banklar, sug’urta kompaniyalari, pensiya fondlari - bularning hammasi turli toifadagi xari - dorlar va sotuvchilar o’rtasidagi pul-kredit va qarz, tovar, yuqori likvid qimmatli qog’ozlar va shu kabilarning oldi-sotdisida vositachi (dallol) sifatida yuzaga chiquvchi muassasalardir 2 . Moliyaviy vositalar (bank kapitalini, uning likvidligini, bozorning kapitallashuv darajasini oshirishga xizmat qiluvchi sifatida) moliyaviy resurslarni investorlardan iste’molchilarga tomon va aksincha yo’nalishda harakat qilishini ta’minlovchi vositalar hisoblanadi. “Moliyaviy vositalar yordamidagi resurslar harakati quyidagi omillarga bog’liq” 3 , deb keltiriladi Sh.Sh.Shoxa’zamiyning ishlanmalarida: - moliyaviy vositalarning daromadlilik va risklilik darajasi; - moliyaviy vositalarni soliqqa tortish shart-sharoitlari; - moliyaviy vositalarning real bazis bilan ta’minlanganligi va shu asosda iqti - sodiyot va moliya bozorining ekvivalentligi; - rivojlanishning tanlangan modeli; - makro-mikroiqtisodiy barqarorlik; - moliyaviy vositalar bozoriga ta’sir etuvchi boshqa omillar. Shuningdek, I. L. Butikovning fikricha: “Bugungi kun nuqtai nazari bilan qara - ganda, banklar va dillerlarning qimmatli qog’ozlar bo’yicha bo’linishida uchta asosiy sababni ko’rish mumkin. Birinchidan, qimmatli qog’ozlarni joylashtirishni kafolatlash bo’yicha banklarni biznesga kiritish o’ta xatarli (risk) tuyuladi. Ikkinchidan, ahvol tashvishli bo’lib, anderrayter sifatida banklarning roli to’g’ri - dan- to’g’ri manfaatlar to’qnashuvida tashvishli holatga olib keladi. Uchinchidan esa, tashvishli hol asosan moliya sohasidagi kontsentratsiyaning o’sib borayotgan - 2 Алехин, Б. И. Рынок ценных бумаг: учебник и практикум для вузов / Б.И. Алехин. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2023. – 497 с 3 Шо x аъзамий Ш.Ш. Финансовый рынок и ценные бумаги. Книга 1. Учебник.-Т.: Iqtisod - moliya , 2015.- c .13, 31

ligini aks ettiradi” 4 . R. Xojimatovning fikricha, mamlakatdagi davlat banklari tijorat banklarining qim - matli qog’ozlar bozoridagi faoliyatini muvofiqlashtirish bilan birga, ularning fond bozorlari rivojiga ijobiy ta’siri nihoyatda muhimdir. Fond bozorlarini rivojlantirish - ning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ularning samaradorligini oshirishda tijorat banklarining noan’anaviy instrumentlarini keng joriy etish muhim o’rin egallaydi. Xususan, “avvalo mamlakatimizda fond bozorlarini rivo - jlanishtirish, bozorlarni yuqori likvidli qimmatli qog’ozlarning noan’anaviy instru - mentlarini keng joriy etish orqali ... tijorat banklarining kapitallashuvi va bozor kapitallashuvining xalqaro miqyosda mavqeini oshirish uchun o’rnatilgan me’yor - larga tenglashtirish, jahondagi yirik xalqaro moliya-kredit institutlari bilan teng raqobat darajasiga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish uchun o’zlarining yuqori likvid an’anaviy obligatsiyalarini muomalaga chiqarish lozim” 5 . Shuningdek, R. Xojimatovning fikricha, mamlakatimizda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va banklarning likvidligini oshirish uchun fond bozorlariga tijorat ban - klarining yuqori likvid an’anaviy obligatsiyalarining xalqaro bozorlarga integrat - siyasini rivojlantirish lozim. Mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’min - lash uchun, Markaziy bank transmission kanallarining samarasini inflyatsion tar - getlashga o’tish orqali oshirish maqsadida uning mustaqilligini oshirish nihoyatda muhim hisoblanadi. Xalqaro kapital bozori rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalarini o’rgangan Qulmatov Ch. va To’ychiyev N. larning fikricha, “xalqaro kapital bozori moliyaviy globallashuv jarayoni mahsuli bo’lib, industrial mamlakatlarning umumjahon miqyosida iqtisodiy samaradorligini keskin oshirdi. Lekin, bu jarayon rivojlanayot - gan mamlakatlar rivojiga ijobiy ta’sirdan ko’ra ko’proq salbiy ta’sir ko’rsatishi hozirda barchaga ayon bo’lib qoldi. Buning sababi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti industrial davlatlar iqtisodiyotiga ko’proq bog’liqdir” 6 . 4 Бутиков И.Л.. Проблемы формирования и функционирования рынка ценных бумаг в Узбекистана. БФА.: Диссертация на соискание ученной степени доктор экономического наук. Тошкент.: 2019.г. 416 стр 5 Xojimatov R . X . Fond bozorini rivojlantirish xususiyatlari va istiqbolli bank vositalari . “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2019-yil 6 Qulmatov Ch., To‘ychiyev N. Xalqaro kapital bozori rivojlanishining tendentsiyalari. Экономика. Научно- аналитический электронный журнал. Выпуск № 2. Июль 2022 года.

Iqtisodiy adabiyotlarda fond bozori va qimmatli qog’ozlar bozori bir xil maz - mundagi tushunchalar sifatida talqin etilgan. Shu sababli avvalo ushbu tushun - chalarning turli davrlarda tadqiqot olib borgan iqtisodchi-olimlarning ilmiy ishlar - ida yoritilishini o’rganish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Kapital bozorining iqtisodiy mohiyati, zaruriyati, tasniflanishi hamda uning mam - lakatdagi iqtisodiy o’sishni ta’minlashdagi o’rni haqida ko’plab iqtisodchilar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan. Sohaning etakchi olimlaridan U. Azizovning fikricha, kapital bozori aholining bo’sh turgan mablag’lari iqtisodiyot tarmoqlariga jalb qilinishida, xorijiy to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar oqimi ko’payishida muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, fond bozori moliya bozorining tarkibiy qismi sifatida kredit bozori bilan raqobatga kirishishi kapital bozorida o’ziga xos raqobat muhitini yuzaga keltiradi. Bundan esa iqtisodiyot, qolaversa, farovonlik oshishi hisobiga aholi yutadi 7 . Yana bir yetakchi iqtisodchi olim professor S. Elmirzayevga ko’ra, pul bozorida naqd pul, qisqa muddatli to’lov vositalari, bir yilgacha bo’lgan qisqa muddatli jamg’armalar muomalasi tashkil etiladi. Kapital bozorida esa “uzun pullar” muomalasi tashkil etilib, unda asosan aktsiyalar va obligatsiyalar amal qi - ladi. Muomala muddati esa bir yildan ortiq bo’ladi. Kapital bozorining pul bozori - dan asosiy farqli jihati uzoq muddatli investitsiyalardan foydalanilishi bilan izohlanadi 8 . Boshqa bir iqtisodchi X. Xasanov esa kapital bozorining iqtisodiy mo - hiyatini aniqlashning asosiy mezoni sifatida bozor ishtirokchilari o’rtasida kapi - talni qayta taqsimlash va kapitalni jamg’armalardan investitsiyalarga transformat - siya qilish bilan bog’liq funksiyalarning o’zaro bog’liqligi deb hisoblaydi. Zamonaviy iqtisodchilar N. I. Berzon, E. A. Buyanov kapital bozorini ishlab chiqarish omillari umumiy bozorining ajralmas qismi sifatida izoh berishgan. Ular buni tushunish uchun “kapital” toifasining mazmunini aniqlash kerak deb hisoblaydi. Ya’ni, kapital - bu pul, ish haqi to’lovlari, ishlab chiqarishni rivojlan - tirish uchun investitsiyalar ekanligi qabul qilingan. Rossiya Federatsiyasida xizmat ko’rsatgan fan arbobi professor G. N. Beloglazovaga ko’ra, “Kapital bozori - bu 7 Azizov U.O‘. “Kapital bozori: Iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi drayver” https://finance.uz/index.php/uz/fuz- menu-biznes-uz/6939-kapital-bozori-i- tisodijsishni-ta-minlovchi-drajver 8 Elmirzayev S.E. va boshqalar. Moliya bozori. Darslik /– T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2019. – 324 b

uzoq pullar, ya’ni bir yildan ortiq muddatga ega bo’lgan mablag’lar muomalada bo’lgan moliya bozorining bir qismidir”. A. Shomirovning fikricha, “bundan bir qancha vaqt oldin real aktivlar foyda yoki daromad olishning bazasi sifatida qaralgan bo’lsa, bugungi kunda kapi - tal deganda asosan korporativ tuzilmalarning pul hamda qimmatli qog’ozlar ko’rinishidagi aktivlari tushunilmoqda. Shuning uchun kapital bozoriga qay - sidir ma’noda “pul va fond aktivlari bilan oldi-sotdi operatsiyalari o’tkazi - ladigan iqtisodiy makon” deb ta’rif bersak ham o’rinli hisoblanadi” 9 . A. Shomirov Kapital bozori tuzilmasini quyidagicha ifodalaydi: Rasm. Kapital bozori tuzilmasi Mamlakat iqtisodiyotida kapital bozori segmentlari samarali faoliyat olib borishi uchun ma’lum bir shart-sharoitlar yaratilgan bo’lishi kerak. Kapital bozorining eng katta segmenti valyuta bozoridir, chunki u juda ko’p sonli operatsiyalarni amalga oshiradi. Valyuta segmenti tashqi savdo operatsiyalariga xizmat qiladi va bu yerda valyuta kursining o’zgarishidan daromad oladigan eng spekulyativ operatsiyalar amalga oshiriladi. Kapital bozorining ikkinchi yirik segmenti sug’urta xizmatlari bozoridir. Daromad - ning katta qismi sug’urtalovchilarning badallari hisobiga olinadi. Ushbu turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi kompaniyalar turli o’lchamlarda bo’lishi mumkin, ammo eng katta ishtirokchilar transmilliy kompaniyalardir. Bu ishlab chiqarish sektori, shuningdek, uy xo’jaligi sektori manfaatlariga xizmat qiladi. Kapital bozorining yana bir muhim segmenti fond bozoridir. Zero, qimmatli qog’ozlar bozori moliyalashtirishning eng muhim manbalaridan biri bo’lib, odatda iqtisodiyotning barometri sifatida tan olinadi [13]. U har xil turdagi qim - 9 Shomirov A. Kapital bozorini ekstensiv rivojlantirish istiqbollari. “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy jurnali. №1, fevral, 2022 yil. ISSN: 2181-1016

matli qog’ozlar, shuningdek derivativlar - fyuchers va optsionlar bilan savdo qi - ladi. Ushbu segment omonatchilarni yanada faol investitsiya faoliyatiga undaydi va eng muhimi, mablag’larni qayta taqsimlash imkonini beradi. Real sektor vakillari ko’pincha qo’shimcha moliyaviy daromad olish maqsadida moliyaviy aktivlarining bir qismini qimmatli qog’ozlarda saqlaydilar. Bundan tashqari, ular turli vaqt oralig’ida risklar va daromadlarni taqsimlash imkonini beruvchi investitsiya port - fellaridan foydalanadilar. Dunyo bo’ylab fond bozori faoliyatiga hukumatning aralashuv siyosati doimiy ta’sir ko’rsatadi. 2020-yilning birinchi yarmida jahon mamlakatlari COVID-19 pandemiyasini e’lon qilganidan so’ng, fond bozorlari oldingi global moliyaviy in - qirozlar (masalan, 1930-, 1987- va 2008-yillar) va Ispan grippi, SARS va Ebola pandemiyasi davridagi darajalarga nisbatan ham misli ko’rilmagan yuqori volatil - lik(o’zgaruvchanlik)ni qayd etdi 10 . Qimmatli qog’ozlar moliya bozorida amal qiladigan moliyaviy instrumentlarning boshqa turlaridan farqli o’laroq eng katta va alohida bozoriga ega bo’lgan guruhini tashkil etganligi munosabati bilan uni o’rganish alohida yondashuvni talab etadi. Qimmatli qog’ozlar iqtisodiyotda o’z ahamiyati, o’rni va funksiyalarini allaqachon isbotlaganligiga qaramay, ularning mazmuni to’g’risida hanuzgacha qizg’in bah - slar davom etmoqda. Qimmatli qog’ozlar bozorida bir paytning o’zida bozor ay - lanmasining ob’ekti hamda tomonlarga mulkiy va boshqa turdagi huquqlar bilan birga, majburiyatlarni ham berish xususiyatiga ega bo’lganligi bois, ularning iqti - sodiy mohiyatini aniqlashda ushbu iqtisodiy hodisaning ham iqtisodiy, ham yuridik jihatlarini o’zida jamlovchi integratsiyalashgan yondashuv haqida fikr yuritish maqsadga muvofiq bo’ladi. Iqtisodiy adabiyotlarda va so’zlashuvda qimmatli qog’ozlar bozori va fond bozori tushunchalari ko’plab uchraydi. Iqtisodchi E.Jukovning fikricha, “hozirgi paytda qimmatli qog’ozlarning iqtisodiyotni moliyalashtirishda ishtirok etuvchi uchta bo - zori mavjud: birjadan tashqari, fond (birja) va ko’cha bozori” 11 . 10 Ahmed Imran Hunjra, Ploypailin, Kijkasiwat, Murugesh Arunachalam Helmi Hammami Covid-19 health policy intervention and volatility of Asian capital markets https:// www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0040162521002729 11 Рынок ценных бумаг. /Под.ред. Е.Ф. Жукова. – М.: ЮНИТИ, 2003. – С.13

Yuqoridagi ta’riflardan kelib chiqqan holda, “fond bozori” va “qimmatli qog’ozlar bozori”ni bir xil mazmundagi tushunchalar sifatida qarashni o’rinli, deb hisoblaymiz. Bir vaqtning o’zida qimmatli qog’ozlar fond bozori (qimmatli qog’ozlar bozori) da harakatlanadi. Fond bozori - qimmatli qog’ozlar emissiyasi va ularning oldi-sotdisi bilan shug’ul - lanadigan soha va qimmatli qog’ozlar muomalasi bo’yicha moliyaviy munosabat - lar majmui bo’lib, uning asosiy vazifasi “jamg’arma-investitsiya” mexanizmini ishga tushirish, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga va texnika taraqqiyotiga zarur bo’lgan moliyaviy mablag’larni to’plash va taqsimlash, yuridik va jismoniy shaxslarning sarmoyalarini jalb qilish, ularni yanada ko’paytirish va iqtisodiyot tarmoqlariga yo’naltirish orqali iqtisodiyotning modernizatsiyalashuvini ta’minlash kabilardan iborat 12 . Shuningdek, fond bozori va unda faoliyat ko’rsatayotgan vosi - tachilar moliyaviy tizimning tarkibiy qismi bo’lib, ortiqcha mablag’larni investor - lardan iste’molchilarga qayta taqsimlash jarayonini tezlashtirishga imkoniyat be - radi. Fond bozorida bir paytning o’zida bozor aylanmasining ob’ekti hamda tomonlarga mulkiy va boshqa turdagi huquqlar bilan birga, majburiyatlarni ham berish xususiyatiga ega bo’lganligi bois, ularning iqtisodiy mohiyatini aniqlashda ushbu iqtisodiy hodisaning ham iqtisodiy, ham yuridik jihatlarini o’zida jamlovchi inte - gratsiyalashgan yondashuv haqida fikr yuritish maqsadga muvofiq bo’ladi. Fond bozorida bo’sh turgan pul mablag’larini to’plash, ularni ssuda kapitaliga ay - lantirish, so’ngra uni ishlab chiqarish jarayonlari ishtirokchilari (banklar, korxon - alar, firmalar, shuningdek, mamlakat aholisi) o’rtasida taqsimlash munosabatlari: qimmatli qog’ozlar, korxonalarning aktsiyalari hamda davlat obligatsiyalari bilan oldi-sotdi operatsiyalari olib boriladi. Fond bozori pul kapitalining qayta taqsim - lanishida ishtirok etadigan banklar, fond birjalari va boshqa moliya-kredit muas - sasalari majmuini o’z ichiga oladi. Kapital bozori pul bozori bilan birga iqtisodiy - otning tarmoqlari va hukumat uchun tashqi kapital manbai hisoblanadi, ssuda kapi - taliga talab va taklifni shakllantiradi. 12 Sultonov Sh.N. O‘zbekistonda fond bozorini rivojlantirish yo‘llari. Iqtisodiyot va ta'lim / 2022-yil 5-son. 185-bet

Kapital bozori kompaniyalar va davlatning qisqa muddatli qimmatli qog’ozlari bi - lan ham shug’ullanadi. Kapital bozori qimmatli qog’ozlarni sotuvchilar va sotib oluvchilar, ixtisoslashgan fond brokerlari, savdo va tijorat banklari, markaziy bank, pensiya fondlari, sug’urta kompaniyalari, investitsiya kompaniyalari, sanoat korx - onalari, xorijiy investorlar, korxonalar, tashkilotlar ishtirok etadilar. Manbalar va kiritilgan sohalariga qarab xalqaro va milliy kapital bozor lari bor ( v alyuta bozori, birja ). Kapital bozori ikki asosiy vazifani bajaradi: a) birlamchi bozor yoki yangi emissiya bozori, bunda investitsiya va boshqa maqsadlar uchun zarur bo’ladigan kapital yangi aktsiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlarni chiqarish hisobiga shakllantiriladi; b) ikkilamchi bozor, bunda mavjud qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar olib boriladi. Ikkilamchi bozor qimmatli qog’ozlarni sotuvchilardan xaridorlar qo’liga o’tishni engillashtiradi. Kapital bozori mamlakat moliya tizimida muhim o’rin egal - lab, aholining jamg’arilgan mablag’larini investitsiyalarga va investitsiyalarni qim - matli qog’ozlar portfeliga aylantirish mexanizmi bo’lib xizmat qiladi. O’zbek - istonda 200 dan ortiq brokerlik idoralariga ega bo’lgan “Toshkent” fond birjasi 1994 yildan boshlab qimmatli qog’ozlar savdosi bilan shug’ullanadi. Kapital bozori (qimmatli qog’ozlar bozori) moliya tizimining asosiy bo’g’ini sifatida uning barqarorligini ta’minlash, mamlakat raqobatbardoshligini os - hirishga ta’sir ko’rsatuvchi muhim omil hisoblanadi. Shu bois rivojlangan mam - lakatlarda undan iqtisodiyotga investitsiya jalb qilishning asosiy vositalaridan biri sifatida keng foydalaniladi. Negaki, kapital bozori rivojlanmasa, raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish hamda investitsiyaviy faollikni oshirish borasidagi bar - cha harakatlar besamar ketadi. Shu ma’noda, O’zbekiston Respublikasi Preziden - tining 2021-yil 13- apreldagi “Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbir - lari to’g’risida”gi PF- 6207-son Farmoni bilan mamlakatimizda kapital bozorini rivojlantirish yuzasidan aniq vazifalar belgilab berilganligi kapital bozorini taraqqiy ettirish borasida muhim qadam bo’ldi, deyish mumkin. Har qanday biznes subyekti, u xoh jismoniy, xoh yuridik shaxs bo’lsin, o’zining

biron tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun aksariyat holatlarda qo’shim - cha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezadi. Bizga ma’lumki, bugungi kunda ko’pgina ijtimoiy-iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirish manbasi sifatida davlat tomonidan beriladigan mablag’lar yoki tijorat banklarining kreditlari asosiy dastak vazifasini bajarib kelmoqda. Shuning uchun ham moliyaviy bozorni taraqqiy ettirish bo’yicha hukumatimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri kapital bozorini rivojlantirish, qaysidir ma’noda uni bozor iqtisodiyotining samarali elementiga aylantirish va harakatga keltirish masalasi hisoblanadi. Bu borada amalga oshirilishi belgilangan ishlarning normativ-huquqiy asosi sifatida O’zbekiston Respublikasi Prezidentin - ing 2021-yil 13-apreldagi “Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-6207-sonli Farmoni hamda O’zbekiston Respublikasi Preziden - tining 2022-yil 17-yanvardagi “Kapital bozorini qo’llab-quvvatlashning samarali mexanizmlarini joriy etishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”dagi PQ- 90- son Qarorlarini keltirib o’tish o’rinli. Ushbu me’yoriy hujjatlarda kapital bo - zorini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari belgilab berilgan bo’lib, ular quyidagi - lar 13 : - kapital bozorining raqobatbardoshligini oshirish va uning kapitallashuvini 2023- yil yakuniga qadar 45 trln. so’mga yetkazish, bank tomonidan kreditlashga muqobil bo’lgan samarali moliyalashtirish mexanizmini yaratish; - xalqaro moliya bozorlari bilan faol integratsiyalashuv, zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanish va xorijda muvaffaqiyatli sinovdan o’tgan ilg’or yondashuvlarni qo’llash orqali barcha toifadagi investorlar uchun kapital bozorining qulayligini oshirish; - kapital bozorining uyg’un faoliyati va uning barcha segmentlari rivojlan - ishini ta’minlash orqali 2023-yil yakuniga qadar respublika va hududiy investitsiya dasturlari doirasida loyihalarning qimmatli qog’ozlar chiqarish orqali moliyalashtirilgan qismini 5 foizga yetkazish; - sohaga ilg’or xalqaro amaliyotni joriy qilish, ortiqcha to’siqlar va cheklovlarni bartaraf etish orqali fond bozorida rivojlanish maqsadlariga yo’naltir - 13 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 17-yanvardagi “Kapital bozorini qo‘llab-quvvatlashning samarali mexanizmlarini joriy etishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida”dagi PQ-90-son Qarori

ilgan investitsiyalarni faol moliyalashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish; - xalqaro mezonlar va tajribalarni joriy qilgan holda, kapital bozorini tartibga solishning yaxlitligini va tizimli tavakkalchiliklarning oldini olishni ta’minlovchi qonunchilik bazasini yaratish; - kapital bozorini zamonaviy talablarga javob beradigan kadrlar bilan ta’min - lash tizimini rivojlantirish, istiqbolli, shu jumladan xorijiy mutaxassislarni jalb qil - ish uchun jozibador shart-sharoitlarni yaratish; - kapital bozori uchun soha mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirishni tizimli yo’lga qo’yish; - minoritar investorlar, kapital bozorining boshqa ishtirokchilari hamda aholi keng qatlamlarining bilimlari, ko’nikmalari va moliyaviy savodxonligini oshirishni qo’llab- quvvatlash dasturlari doirasida 2023-yil yakuniga qadar 40 ming nafar aholini qamrab olish.

2. O’zbekiston fond bozorining rivojlanish bosqichlari Qimmatli qog’ozlar bozorida institutsional investor boʻlib, investitsiya fondlari, sug’urta kompaniyalari va tijorat banklari hisoblanadi. Kapitalni koʻpaytirishni va uni likvidli shaklda saqlanishini ta’minlash, institutsional investorlarning asosiy maqsadi hisoblanadi. Qimmatli qog’ozlarga faol ravishda pul mablag’larini qoʻyish, institutsional in - vestorlarning asosiy funktsiyasi hisoblanadi. Institutsional investorlar moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida oʻz ak - tivlarini ishonchlilik, diversifikatsiyalash, qaytarishlilik, foydalilik va likvidlilik ta - moyillari asosida qimmatli qog’ozlarga investitsiya qiladilar. Institutsional in - vestorlar qimmatli qog’ozlar bozorida investitsiyalarni amalga oshirishda quyidagi asosiy tamoyillarga rioya qilishlari lozim: - investitsiyalarni professional boshqarish; - manfaatlardagi ziddiyatlar toʻg’risida ogohlantirish; - axborotlarning shaffofligini ta’minlash. Investitsiyalarni professional boshqarish institutsional investorlar tomonidan quyidagi yoʻllar bilan ta’minlanadi: - zarurat tug’ilganda, qimmatli qog’ozlari investitsiya ob’ekti boʻlishi mumkin boʻlgan emitentning affillangan shaxsi hisoblanmagan investitsiya maslahatchilar - ini investitsiya jarayoniga va tegishli malakaga ega boʻlgan (investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi) tashkilot mutaxassislarini investitsiya aktivlarini boshqar - ish jarayoniga jalb qilish; - investitsiya qilishning asosiy yoʻnalishlari (siyosati) koʻrsatilgan yillik biznes-rejani ishlab chiqish va tasdiqlash; - qimmatli qog’ozlar bozorida investitsiya faoliyatini tashkil qilish (investit - siyalash ob’ektlarini tahlil qilish, investitsiya qilinadigan mablag’larni investit - siyalash ob’ektlari oʻrtasida taqsimlash nisbatini aniqlash, daromadlilikni davriy baholash). Manfaatlarda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan ziddiyatlarni oldini olish maqsadida, institutsional investorning ta’sischilari va mansabdor shaxslari investitsiya qilish

toʻg’risidagi qaror qabul qiluvchi organ tomonidan tegishli qaror qabul qilingunga qadar, oʻzining investitsiya ob’ekti bilan affillanganligi toʻg’risida axborot berishi kerak. Institutsional investorlar qimmatli qog’ozlar bozorida investitsiyalarni amalga os - hirishda quyidagilarni bajarishlari shart: a) qimmatli qog’ozlar bozori toʻg’risidagi qonunchilik va monopoliyaga qarshi qaratilgan qonun hujjatlari, shuningdek, mazkur Nizom talablariga rioya qilish; b) investitsiya tavakkalchiligi toʻg’ri (adekvat) baholashni amalga oshirish va samarali investitsiya qarorlarini qabul qilish uchun zarur boʻlgan moliyaviy, texnik, axborot resurslari va malakali xodimlarning mavjudligini ta’minlash; v) oʻzlik mablag’lari (kapitallari)ning va boshqa moliyaviy koʻrsatkichlarning etarliligi va qonunchilikda oʻrnatilgan majburiy me’yorlarga muvofiqligini ta’min - lash; g) oʻz xodimlarining qonunchilikda oʻrnatilgan malakaviy talablarga muvofiqligini ta’minlash. Institutsional investor oʻz huquqlarini amalga oshirishda va majburiyatlarini bajar - ishda oʻz mijozlarining manfaatlariga rioya etishi lozim.Institutsional investor oʻz huquqlarini amalga oshirishda va majburiyatlarini bajarishda oʻz mijozlarining manfaatlariga rioya etishi lozim.Investitsiya aktivlari boʻyicha zarar koʻrish xavfini kamaytirish maqsadida institutsional investorlar qonunchilikda oʻrnatilgan me’yoriy talablarga rioya qilgan holda ushbu aktivlarni diversifikatsiyasini ta’min - laydilar. Institutsional investorlar axborotlarining shaffofligi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda axborotlarni oshkor etish orqali ta’minlanadi. Institutsional investorning ijroiya organi institutsional investorning ta’sischilari oldida, har yili qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar toʻg’risida hisobot berishga majbur. Institut - sional investorning xodimlari va boshqaruv organi a’zolari tomonidan xizmat va maxfiy axborotlardan foydalanish tartibi qonunchilik bilan belgilanadi. Institutsional investor tomonidan qimmatli qog’ozlar bilan bajarilgan operatsiyalar boʻyicha hujjatlarning saqlanilishi qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladi. Kor -

porativ qimmatli qog’ozlarga qilinadigan investitsiyalarning sifatini ta’minlash maqsadida, institutsional investor uning boshqaruv organi tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlanadigan investitsiya siyosati toʻg’risidagi nizomni ishlab chiqadi. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida, institutsional investorlar oʻz ak - tivlarini ishonchlilik, diversifikatsiyalik, qaytarishlilik, foydalilik va likvidlilik ta - moyillari asosida investitsiya qiladilar. Institutsional investorning bitta korxona ustav kapitaliga, shuningdek, ushbu korx - onaning boshqa qimmatli qog’ozlariga qilinadigan qoʻyilmalari, qonun hujjatlariga hamda yuqorida keltirilgan investitsiya siyosati toʻg’risidagi nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Institutsional investor korporativ qimmatli qog’ozlarning xillari va turlarini hamda ularga rejalashtirayotgan investitsiyalarning minimal darajasi miqdorini mustaqil belgilaydi. Bunda, korporativ qimmatli qog’ozlarga investitsiyalarning minimal darajasi miqdori institutsional investorning vakolatli organi tomonidan uning in - vestitsiya siyosati toʻg’risidagi nizomiga muvofiq amalga oshiriladi. Yagona dasturiy-majmua imkoniyatlari asosida Oʻzbekiston fond bozori eng ilg’or elektron texnologiyalar bilan jihozlanib, «Toshkent» RFB a’zolari oʻrtasida elek - tron aloqalarni va xujjatlar aylanishini yagona texnik dastur bazasi asosida yangi tizimni joriy qilib, modernizatsiya qilinadi.” Bu dasturiy-majmua yordamida birja bitimlarin rivojlantirish, broker va mijoz oʻrtasidagi yagona va uzoqmuddatli shart - nomalarni joriy qilish, birja savdo natijalarini oʻzvaqtida elektron shaklida elektron tizimga yozish, birja savdolarini oʻtkazish uchun depozitariy va hisob-kitob- klir - ing palatasi oʻrtasidagi ma’lumotlar almashuvini tezlashtirish, listinga kirgan korx - onalarning aksiyalarini bozor mexanizmi yordamida baholashni joriy qilish, aholining keng qatlamini fond bozoriga jalb qilish uchun yuqori likvidlili ak - siyalarni savdoga chiqarishni shakllantirish va boshqa chora - tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda. Fond bozorida xalqaro standartlar talabi asosida faoliyat yuritish, qimmatli qog’ozlar savdosini “on-layn”, ya’ni internet vositasida amalga oshirish tizimi shakllanadi, xoʻjalik yurituvchi sub’ektlar, investorlar, holaversa, aholi uchun fond

birjasi orqali oʻz faoliyatini rivojlantirish va daromadini oshirish borasida qulay sharoit yaratiladi. Koreya fond birjasi esa Davlat raqobat qoʻmitasi hamda Oʻzbek - iston tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, “Xalq banki”, “Asaka bank” va “Oʻzsanoatqurilishbank” kabi yirik banklar qatorida “Toshkent” Respublika fond birjasining aksiyadorlaridan biriga aylanadi. Xalqaro fond bozoriga integratsiyalashuv va xalqaro tajribani oʻzlashtirish maqsa - dida Koreya fond birjasi bilan boshlangan Oʻzbekiston Respublikasining fond bo - zorini modernizatsiya qilish ishlari davom ettiriladi. Ushbu ishlarning asosiy maqsadi ikki mamlakat fond birjalari bozorining har bir jabhasida oʻzaro sheriklik aloqalarini kengaytirish, mamlakatimiz fond bozorining rivojlangan infrastruk - turasini yaratish uchun zamonaviy axborot - texnologiyalariga ega boʻlishlikni ta’minlashdan iboratdir. Bu esa oʻz navbatida biznes vakillari uchun on-layn rejim - ida IPO oʻtkazish orqali salohiyatli investorlarni topish ishlarini engillashtiradi. Jahon amaliyotidagi mavjud tamoyil — birja listingiga kirgan xoʻjalik sub’ektlar - ining aksiyalarini sotish jarayonining tatbiq etilishi, savdolarda xalqaro talablarga mos boʻlgan standartlarning qabul qilinishi, aksiyalarni xorijiy investorlarga chet el valyutasida sotish boʻyicha maydonchaning ishga tushirilgani, birja indeksi joriy qilinib, fond bozori holati aks ettirilgan ma’lumotlarning ommaviy axborot vosita - lari orqali muntazam e’lon qilinishining boshlanishi va birja veb-saytining ishlab chiqilgani “Toshkent” respublika fond birjasi faoliyatidagi muhim voqelar sirasiga kiradi. Shu oʻrinda salohiyatli investorlar hamda qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilar - ini toʻliq ma’lumotlar bilan doimiy ravishda xabardor qilib borishda fond birjasi veb-saytining alohida rolini ta’kidlash joiz. Zero, mazkur sayt harkuni oʻzak - siyalarini birlamchi va ikkilamchi bozorda joylashtiradigan listing korxonalari toʻg’risidagi ma’lumotlar bilan hamda, ular aksiyalarining joriy kotirovkalari bilan tanishtirib boradi. Bundan tashqari fond bozori indeksining kunlik sur’atlari e’lon qilinadi. Shuningdek, saytdan sohaga oid qonunchilik haqidagi boshka ma’lumot - larni ham olish mumkin. Mamlakatimiz iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi boʻlgan qimmatli qog’ozlar

bozorining hozirgi rivojlanish bosqichida jadal odimlayotgani dalolati sifatida ayrim raqamlarni keltirib oʻtish joizdir. Bular asosan, iqtisodiyotning real sektori korxonalari, energetika, metallurgiya, qurilish va agrosanoat tizimidagi xoʻjalik sub’ektlari, shuningdek, sug’urta kompaniyalari hamda tijorat banklaridir. Shu kabi koʻrsatkichlar miqyosini yanada oshirish maqsadida fond birjasida mavjud imkoniyatlar ishga solinmoqda. Ayniqsa, joylarda qimmatli qog’ozlar bo - zorining professional ishtirokchilari mavqeini kengaytirish, hududlarda brokerlik idoralari sonini koʻpaytirish, qoʻshimcha aksiyalar chiqarish yoʻli bilan mamlaka - timizda muhim strategik axamiyatga ega boʻlgan va likvidlilik darajasi yuqori boʻl - gan kompaniyalar aksiyalarining fond bozoridagi koʻlamini oshirish masalalariga asosiy e’tibor haratilmoqda. Bunga qaramasdan, Respublikamiz fond bozoridagi investitsiya vositachilari faoliyati xalqaro talablar darajasida emas. Investitsiya vositachilari faoliyatidagi muammolarni hal etish uchun quyidagilarga e’tibor haratish zarur: - fond birjasidagi amalga oshirilayotgan bitimlarni sonini koʻpligi mamlakat iqtisodiy axvoli bilan bog’liq, shundan kelib chiqqan holda qimmatli qog’ozlarni birlamchi bozoridan tashqari ikkilamchi bozorini rivojlantirish va undagi investit - siya vositachilarini rolini oshirish zarur; - qimmatli qog’ozlar bozori koʻrsatkichlari boʻyicha yagona axborotlar bazasini shakllantirish uchun sharoitlar yaratish. - fond bozorini yaxshi rivojlangan mexanizm sifatida shakllantirish va mam - lakat iqtisodiyotidagi rolini oshirish; - brokerlik idoralariga oʻz filiallari orqali bitimlar tuzish jarayonida ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirish; - investitsiya vositachilaridan tashqari moliyaviy institutlar faoliyatidagi imtiyozlarini chegaralash, chunki depozitariy va banklar investitsiya vositachilar - iga haraganda emitentlar va investorlar toʻg’risidagi ma’lumotlarga egalik qilishda ustun mavqeyiga ega. - derivativlarning me’yoriy-huquqny bazasini takomillashtirish; - xorijiy bozorlarda muomalada boʻlishi uchun erkin aylantiriladigan valyu -

tada emissiya qilinadigan mamlakatimiz aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalariga depozitar tilxatlarni chiqarish va joylashtirishni amalga oshirish; - moliyaviy fyucherslarni chiqarish va ularni mamlakat fond bozorida muo - malada boʻladigan muddatlarini belgilash; - qimmatli qog’ozlar bozorini informatsion shaffofligiga erishish jarayonini huquqiy va me’yoriy ta’minlash, hamda mikro va makro darajada informatsion shaffoflikni ta’minlash tartibini takomillashtirish. - birjaviy bozorda ishtirokchilari savdolarda qatnashish jarayonini te - zlashtirish, sarf-xarajatlarni kamaytirish maqsadida «fond doʻkonlari» ni joriy etish. Mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozori barcha rivojlanayotgan fond bozorlari kabi katta qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ulardan birinchisi qimmatli qog’ozlarning likvidligidir. Shuning uchun bozorning likvidligini oshirishni tashkil etishni takomillashtirish, birja va birjadan tashqari bozorlar tuzilmasini rivojlan - tirish, qimmatli qog’ozlar muomalasi va ularning xarajatlarini kamaytirish, axborot olish imkoniyatlarini oshirish zarur. Birinchi navbatda fond birjasi ishlarini Jahon standartlari darajasiga koʻtarish, qimmatli qog’ozlar listingi va kotirovkasi tartibini joriy etish, fond bozorini asosiy tuzilmalari: birjalari, depozitariylar va hisob - ki - tob kliring tashkilotlarining avtomatlashtirilgan aloqa tizimlarini yaratish zarur. Bugungi kunda respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni erkin - lashtirish jarayoni koʻp jixatdan fond bozorini rivojlanishiga bog’liqboʻlibqolmo - qda. Moliyaviy vositachilar aktivligini oshirish, ular xarakatining samarali mex - anizmlarini ishga solmasdan turib, ikkilamchi bozorni shakllantirish mumkin emas. Bu oʻz navbatida fond bozorida investitsiya vositachilari faoliyati bilan uzviy bog’liqdir. Respublikamizda investitsiya vositachilari faoliyatining huquqiy asoslari va ular faoliyatining kafolatlari yaratilgan boʻlsada, bu sohada bir qator muammolar mavjud. Ma’lumki, mazkur faoliyatning rivojlanishi mamlakat iqti - sodiyotini yuksalishiga, fond bozorini erkinlashtirish sohasida olib borilayotgan is - lohotlarning izchil amalga oshishiga, mamlakatda amalga oshirilayotgan investit - siya siyosati samaradorligini oshishiga, ichki va tashqi sarmoyalarini iqtisodiyot -

ning eng muhimsohalariga jalb etgan holda, shu sohalarni taraqqiy etishiga olib ke - ladi. Oʻzbekiston fond bozori infratuzilmasi shakllanganiga hali koʻp vaqtboʻlmasa ham rivojlanish dinamikasiga ega. Bu esa Oʻzbekiston fond bozorini integrat - siyalashuvi jarayoni kechayotgan xozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekiston qimmatli qog’ozlar bozorini mustahkamlash va rivojlantirishning asosiy bosqichlari va yoʻnalishlari, jumladan, me’yoriy-huquqiy bazani takomil - lashtirish, qimmatli qog’ozlar bozorini muassasaviy rivojlantirish, qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilari faoliyatini takomillashtirish, fond vositalarining turlarini kengaytirish masalalari koʻrib chikilishi lozim. Chunonchi, quyidagilarni nazarda tutuvchi me’yoriy xujjatlarni ishlab chiqish va amaldagilar - ini takomillashtirish ishlarini davom ettirish kuzda tutiladi: - qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar kilish chog’idagi xatarlarni pasaytirish maqsadida yoʻkotishlar oʻrnini qoplashning turli xil shakllarini, qimmatli qog’ozlar bozorida oʻzaro kafolatlar va sug’urtalash tizimlarini yaratish; - qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilari boʻlgan tashkilot - larda yetakchi lavozimlarni egallab turgan shaxslarning kasb vakolatiga boʻlgan ta - lablarni oshirish; - uyushgan bozorlarda qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilishning bir joyga jamlanishini rag’atlantirish; - qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirishda "elektron imzo" tizimini joriy etish; - qimmatli qog’ozlar bozorini muassasaviy rivojlantirish, qimmatli qog’ozlarni raqamlash, anderrayting, transfert agentlik, kastodian, reyting va sug’urta xizmatlarini koʻrsatuvchi tashkilotlarni tashkil etishni, qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining yagona milliy uyushmasini barpo etish, key - inchalik esa undan broker-dilerlar, depozitariylar, investitsiya fondlari va hokazo - larning ajralib chiqishini nazarda tutiladi.

3. Qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning amaldagi holati tahlili Qimmаtli qоg‟оzlаr muоmаlаsini аmаlgа оshirishdа fоydаlаnilаdigаn shаrtnоmа, hisоbоt, buyurtmа vа xаbаrnоmаlаr hаmdа birjаgа оid bоshqа hujjаtlаr nаmunаlаri. Fоnd birjаsi birjа оldi-sоtdisi vаqtidа bitimlаr tuzish, bitimlаrni tеkshirib kо`rish vа ulаr yuzаsidаn hisоb-kitоb qilish tаrtibini mustаqil rаvishdа ishlаb сhiqаdi vа tаs - diqlаydi. Fоnd birjаlаri vа fоnd bо`limlаri О`zbеkistоn Rеspublikаsi Mоliyа vаzirligi bilаn kеlishib оlingаn qimmаtli qоg‟оzlаr muоmаlаsi bitimlаrini аmаlgа оshirish nizоmlаri vа iсhki qоidаlаri, fоnd birjаsi ustаvi (fоnd bо`limi tо`g‟risidаgi Nizоm) аsоsidа ish tutаdilаr. Fоnd birjаsidа аmаllаrni uning а`zоlаriginа аmаlgа оshirа оlаdilаr. Fоnd birjаsi fаоliyаtining pul tа`minоti:  fоnd birjаsi аksiyаlаri vа pаylаrini sоtish;  fоnd birjаsidаgi brоkеrlik о`rinlаrini sоtish;  fоnd birjаsi а`zоlаri muntаzаm tо`lаb bоrаdigаn а`zоlik bаdаllаri;  birjа bitimlаrini rо`yxаtdаn о`tkаzishdа оlinаdigаn yig‟imlаr;  qimmаtli qоg‟оzlаr muоmаlаsidа vоsitасhilik qilishdа оlinаdigаn kоmissiоn hаq;  birjа ustаvidа nаzаrdа tutilgаn аxbоrоt xizmаti vа bоshqа оid xizmаtlаr kо`rsаtishdаn kеlаdigаn dаrоmаdlаr hisоbidаn аmаlgа оshirilishi mumkin. О‟zbеkistоn Rеspublikаsidа dаvlаt mulkini bоshqаrish vа tаdbirkоrlikni qо‟llаb- quvvаtlаsh qо‟mitаsi qоshidа qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоri fаоliyаtini lаshtirish vа nаzоrаt qilish mаqsаdidа О‟zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаxkаmаsining (30 mаrt 1996 y) binоаn mаxsus mаrkаz tаshkil еtildi. Mаrkаzning о‟z fаоliyаtlаri dоirаsidа qаbul qilgаn qаrоrlаri, mulkсhilik shаkl - lаridаn qаt`iy nаzаr, xо‟jаlik birlаshmаlаri, kоrxоnаlаr vа tаshkilоtlаr, shuningdеk О‟zbеkistоn Rеspublikаsi vа xоrijiy dаvlаtlаrining fuqаrоlаri tоmоnidаn bаjаrilishi mаjburiydir. Nisbаtаn kаttа hududlаrgа еgа bо‟lgаn mаmlаkаtlаrdа, оdаtdа qimmаtli qоg‟оzlаrning mintаqаviy yоki mаhаlliy bоzоrlаri shаkllаnаdi. О‟zbеkistоndа

mаsаlаn, qimmаtli qоg‟оzlаrning lосаl bоzоrlаri qimmаtli qоg‟оzlаr bilаn sаvdо qilishni Qоrаqоlpоg‟istоn Rеspublikаsi, Tоshkеnt shаxri vа 12 tа vilоyаtdаn ibоrаt bо‟lgаn mа‟muriy-xududiy tuzilmаlаr ixtiyоrigа tоpshirish tаmоyili bilаn nаmоyоn еtilgаn. Bu mintаqаlаrning hаr biridа dаvlаt bоshqаruvi idоrаlаri, fоnd birjаlаrining bо‟linmаlаri, qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоri umumiy vа mаxsus infrа - tuzilmаsining muаssаlаri mаvjud. Tаshkil еtilishning yаgоnа tаmоyiligа qаrаmаsdаn mintаqаviy bоzоrlаr bir-biridаn umumаn iqtsоdiyоtning rivоjlаnishi dаrаjаsi, еmitеtlаrning mа‟lum bir tаrmоqqа tеgishliligi, еmitеntlаr vа imkоniyаtli sаrmоyаdоrlаrning miqdоriy hаmdа sifаt hususiyаtlаri, infrаtuzilаmаlаrining rivоjgаnligi, prоfеssiоnаl ishtirоkсhilаrning fаоlligi vа о‟z nаvbаtidа qimmаtli qоg‟оzlаr bilаn bаjаrilаdigаn оpеrаtsiyаlаrning hаjmi bilаn fаrq qilаdi. Tаbiyki mаsаlаn, Surxаndаryо vilоyаti hududidа сhiqаrilgаn qimmаtli qоg‟оzlаrning еgаlаri, аsоsаn mаhаlliy tаshkilоtlаr vа fuqаrоlаr bо‟lаdi. Shundаy qilib mintаqаviy bоzоrlаrdа vilоyаt dоirаsidа xо‟jаliklаr vа аxоli tоmоnidаn pul mаblаg‟lаrini yеtkаzib bеrishhаmdа istе‟mоl qilish bо‟yiсhа nisbаtаn сhеgаrаlаngаn аylаnmаsigа yо‟l qо‟yilаdi. Shu munоsаbаt bilаn bir- birlаridаn yuqоridа kо‟rsаtilgаn xususiyаtlаri bilаn fаrqlаnuvсhi mаsаlаn, Tоshkеnt shаxri, Аndijоn vilоyаti, Qоrаqоlpоg‟istоn Rеspublikаsi vа xоkоzо mintаqаlаrdа shаkil - lаngаn qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоrlаri tо‟g‟risidа gаpirish mumkin. Birоq dоimо shuni yоddа tutish kеrаkki, ushbu bоzоrlаr bir-birlаri bilаn uzviy bоg‟lаngаn, yаgоnа mаrkаz tоmоnidаn tаrtibgа sоlinаdi vа bоshqаrilаdi hаmdа bаrсhа uсhun umumiy bо‟lgаn qоnuniy аsоsgа еgа bо‟lib, О‟zbеkistоning yаgоnа fоnd bоzоrini tаshkil qilаdi. Yuqоridа О‟zbеkistоning qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоrini bilаn bаtаfsil tаnishib сhiqdik, еndi еsа ushbu shаrоitdа Buyuk Britаniyа vа АQSh qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоri tаjribаsini qо‟llаsh istiqbоllаrigа tо‟xtаlib о‟tsаk. О‟zbеkistоn qimmаtli qо‟gоzlаr bоzоrni rivоjlаntirish vа tаrtibgа sоlish usullаrini tаkоmillаtirish bоrаsidа Buyuk Britаniyа vа АQSh tizimining quyidаgi еlеmеntlаri qо‟llаsh mаqsаdgа muvоfiq bо‟lаr еdi: Buyuk Britаniyаning riskni bаrtаrаf qilish (Dеbt Mаnаgеmеnt Оffiсе) vа

ishtirоkсhilаrni rаg‟bаtlаntirish tizimini jоriy qilish lоzim ;  Rivоjlаnib bоrаyоtgаn yаngi qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоri hаli tо‟yinmаgаn bо‟lib, jаhоn tаjribаsini kiritish vа tеxnоlоgik mоdеrnizаtsiyа qilish оrqаli sоhаni kеngаytirish lоzim;  АQShning yetаkсhi fond birjаlаridа birjаgа kiritilgаn mаxsus mаklеrlаrni tаshkil qilish. Bu birjаni nаzоrаt qilishdа yоrdаm bеrаdi;  Qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоrini rivоjlаntiruvсhi mаxsus qо‟mitа tаshkil qilish  Lоzim Qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоri strukturаsini kеngаytirib, pаlаtаlаr vа qо‟mitаlаrgа аjrаtish lоzim;  Buyuk Britаniyа kаbi bоzоr ishtirkсhilаrini bаnklаr bilаn ishаydigаn еrkin mаklеrlаrgа аylаntirish lоzim. Аgаr yuqоridаgi usullаrdаn fоydlаnilsа, о‟ylаymizki hоzirdа qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоridа mаvjud bо‟lgаn muаmmоlаr о‟z yесhimini tоpishi mumkin. Аlbаttа buni bоsqiсhmа bоsqiсh аmаlgа оshirish hаr tоmоnlаmа mаqsаdgа muvоfiq bо‟lаdi. Hozirgi kundа “Toshkеnt” Rеspublikа fond birjаsi mаmlаkаtimiz qimmаtli qog‟ozlаr bozorining аsosiy sаvdo mаydoni hisoblаnib, u yerdа turli xil qimmаtli qog‟ozlаr bilаn sаvdolаr аmаlgа oshirilmoqdа.

Rasm 1. “Toshkеnt” Rеspublikа fond birjаsining 2020-yildagi savdo aylan - masi. 2 2020-yil davomida bitimlar hajmi 103 emitentning 99 milliarddan ortiq qimmatli qog'ozlari 578,15 milliard so'mni tashkil etdi. Bitimlar hajmining eng yuqori dara - jasi avgust oyida sodir bo'lgan ko'rsatkich 100 milliard so'mdan oshdi; minimal miqdori aprel oyida qayd etildi – jild respublikadagi blokirovka paytida bitimlar 773 million so'mni tashkil etgan bo'lsa. Bir yil davomida hamma uchun bitimlar soni saytlar 36 ming donadan oshdi. Eng ko'p bitimlar tuzilgan yanvar oyida tuzil - gan - 4 477 bitim, bu bitimlarning o'rtacha oylik sonidan oshib ketdi 2020-yil uchun 49 foizdan oshdi. Eng kam bitimlar soni qayd etildi Aprel - atigi 2,336 Qim - mаtli qog‟ozlаrning birlаmсhi bozori - bu qimmаtli qog‟ozlаr emissiyаsini vа birlаmсhi joylаshtirilishini аmаlgа oshirish, yа'ni qimmаtli qog‟ozlаrni emitеnt yoki uning vаkili tomonidаn dаstlаbki sаrmoyаdorgа sotish bozoridir. 3 Xususаn, qimmаtli qog‟ozlаrning ikkilаmсhi bozordа erkin muomаlаdа bo‟lish dаrаjаsi yildаn-yilgа o‟sib bormoqdа. 2020 yildа uning аylаnmаsi 2011 yilgа nis - bаtаn 1,3 bаrobаrgа kаmаydi.

Rasm 2. “Toshkеnt” Rеspublikа fond birjаsining 2020-yildagi savdo aylan - masi 14 2020-yil 31-dekabr holatiga ko'ra "Toshkent" RFB birjalar kotirovkalari ro'yxatida bozor kapitallashuvi 54,80 trillion so'm bo'lgan 145 ta aksiyadorlik jamiyatlari mavjud edi. O'rtasida Aprel, birja bozorining kapitallashuvi 2020-yilga va minimal darajaga yetdi 49 trillion so'mlik ko'rsatkichga yaqinlashdi. Bozor kapitalizat - siyasining bu pasayishi boshlandi Fevral, asosan, 18 ta aksiyadorlik jamiyatining ro'yxatdan chiqarilishi tufayli, uning asosiy qismi birja kotirovkalari ro'yxati to'g'risidagi nizom talablariga javob bermagan. Keyin keyingi 5 oy ichida birja bozorining kapitallashuvi o'rtacha darajani ko'rsatib 50 trln. so‟mga yaqinlashdi. 5 Birjа sаvdolаrining 2020-yil nаtijаlаrigа ko‟rа, qimmаtli qog‟ozlаrni birlаmсhi joylаshtirilish hаjmining umumiy birjа аylаnmаsidаgi ulushi 50,9 % ni yoki 86,8mlrd. so‟mni tаshkil etdi. Shundаy qilib, fond birjа аylаnmаsining umumiy hаjmi quyidаgi holаtni ko‟rsаtmoqdа: Birlаmсhi joylаshtirish hаjmi:  qo‟shimсhа аksiyаlаr emissiyаsi - 59, 3 mlrd. so‟m;  korporаtiv obligаtsiyаlаr – 34,4 mlrd. so‟m. Ikkilаmсhi bozor аylаnmаsi hаjmi:  аksiyаlаr - 51,2 mlrd. so‟m;  korporаtiv obligаtsiyаlаr – 24,5 mlrd.so‟m. “Toshkеnt” RFBdа qimmаtli qog‟ozlаrning birlаmсhi joylаshtirilishi vа ikkilаmсhi bozordаgi аylаnmаsidа qimmаtli qog‟ozlаrning invеstitsion jozibаdorligini quyidаgiсhа tаhlil qilish mumkin: 2020 yil yаkunlаr ibo‟yiсhа аksiyаdorlik jаmiyаtlаri tomonidаn birinсhi mаrtа сhiqаrilgаn аksiyа vа obligаtsiyаlаrni birlаmсhi joylаshtirish orqаli jаlb qilingаn mаblаg‟lаrning аsosiy qismini tijorаt bаnklаri qimmаtli qog‟ozlаrining ulushi tаshkil qilmoqdа, yа'ni umumiy qo‟shimсhа аksiyаlаr сhiqаriluvi emissiyаlаri 14 https:// www.uzse.uz/system/analytics/pdfs/000/000/098/original/market_overvie w_2020_rus.pdf?1613567625

hаjmining 67,8% i. O‟zlаrining qo‟shimсhа emissiyаlаrini fond birjаsi orqаli mu - vаffаqiyаtli joylаshtirgаn emitеntlаr qаtorigа sаnoаt tаrmog‟i korxonаlаrini – 25,8% vа sаvdo tаrmog‟I korxonаlаrini – 6,4% hаm kiritish mumkin. Tijorаt bаnklаrining qimmаtli qog‟ozlаri ikkilаmсhi bozordа hаm yuqori mаvqеni egаllаb turibdi, yа'ni ikkilаmсhibozor umumiy аylаnmаsining 65,4% ini tаshkil qil - moqdi. Shuningdеk, ikkilаmсhi bozordа sаnoаt korxonаlаrining qimmаtli qog‟ozlаrigа hаm qiziqish kаtа bo‟lmoqdа – 19,4%. Shuningdеk, sаnoаt tаrmog‟idаgi korxonаlаrning qimmаtli qog‟ozlаri bilаn tuzil - gаn bitimlаrning hаjmi hаm umumiy birjа аylаnmаsidа 21,6% ulushni tаshkil qildi (46,0 mlrd. so‟m). Rasm 3. “Toshkеnt” Rеspublikа fond birjаsi sаvdo аylаnmаsidа iqtisodiyot tаrmoqlаri tаrkibi. 6 2020 yildа fond birjаsi sаvdo аylаnmаsidа iqtisodiyotning аsosiy tаrmoqlаri tаrkibi quyidаgiсhа: - moliyа tаrmog‟ining umumiy birjа аylаnmаsidаgi ulushi 55,9% yoki 95,4 mlrd. so‟m shu jumlаdаn, bаnklаr – 51,6% yoki 88,1 mlrd. so‟m, sug‟urtа kom - pаniyаlаri - 2,1% yoki 3,6 mlrd. so‟m vа lizing kompаniyаlаri -2,2% yoki 3,7 mlrd. so‟mni tаshkil qilmoqdа; - sаnoаt tаrmog‟ining umumiy birjа аylаnmаsidаgi ulushi – 29,3% yoki 49,9 mlrd. so‟m;

- qurilish korxonаlаri tаrmog‟ining ulushi – 2,1% yoki 3,5 mlrd.so‟m; Fond birjаsi fаoliyаtini fаollаshtiruvсhi omillаrdаn biri bu imkoniyаtli invеstorlаr sonini kеngаytirishdir. Bugungi globаllаshuv jаrаyonidа, oldingi yillаrgа hаrаgаndа qimmаtli qog‟ozlаr sаvdosi orqаli tеz foydа olish imkoniyаti kеngаyib bormoqdа. Jаhon tаjribаsidаn mа'lumki, qimmаtli qog‟ozlаrgа yo‟nаltirilgаn in - vеstitsiyаlаr boshqа bа'zi sohаlаrgа yunаltirilgаn invеstitsiyаlаrgа nisbаtаn ko‟prog‟ foydа kеltirishi vа inflyаtsiyаdаn ishonсhli himoyа qilа olishini ko‟rsаt - moqdа. “Toshkеnt” Rеspublikа fond birjаsi tomonidаn fond bozorigа kеng invеstorlаr oqimini jаlb qilish mаqsаdidа birjа bitimlаrini аmаlgа oshiruvсhi tеxnologiyаlаrn - ing ishlаsh tizimini yаnаdа tаkomillаshtirish vа sаvdo ishtirokсhilаrining trаnsаk - sion xаrаjаtlаrini imkon qаdаr kаmаytirish borаsidа qаtor tаdbirlаr аmаlgа oshir - ildi. Jumlаdаn, fond birjаsining xizmаt ko‟rsаtish xаqlаri miqdori аprеl oyidаn boshlаb dеyаrli ikki bаrobаrgасhа kаmаytirildi. Fond birjа bozorining tаrkibi invеstorlаr toifаsi bo‟yiсhа tаhlil qilingаndа, аsosiy qismini kiсhik biznеs vа xususiy tаdbirkorlik sub'еktlаri tаshkil qiluvсhi yuridik shаxslаr iqtisodiyotning bаrсhа sohаlаri qimmаtli qog‟ozlаrigа yunаltirgаn in - vеstitsiyаlаri miqdori 158,7 mlrd. so‟mni yoki birjа jаmi sаvdo аylаnmаsining 93%ini tаshkil etmoqdа. Jismoniy shаxslаrning umumiy birjа аylаnmаsidаgi ulushi 2020-yildа 7% ni yoki 11,9 mlrd. so‟mni tаshkil etdi.

Rasm 4. “Toshkеnt” Rеspublikа fond birjаsi sаvdo аylаnmаsidа invеstorlаr tаrkibi. 15 Fond birjаsining bugungi kundаgi аsosiy mаqsаdlаridаn biri – rеspublikаmizdаgi moliyаviy bаrqаror vа likvidli аksiyаdorlik jаmiyаtlаrini listinggа jаlb qilishdir. Аksiyаdorlik jаmiyаtlаrining rаsmiy birjа listingigа kiritilishi bu – ushbu jаmiyаtlаrning mа'lum dаrаjаdа ishonсhliligidаn vа moliyаviy bаrqаrorligidаn dаrаk bеrаdi hаmdа ulаr to‟g‟risidаgi аxborotlаrning doimiy oshkor qilinib boril - ishi esа invеstorlаrning invеstitsiyа kiritishgа bo‟lgаn ishonсhini oshirаdi. Bundаn tаshqаri, аksiyаdorlik jаmiyаtlаrining fond birjаsi listingigа kiritilishi, ulаrning xаlqаro fond bozorlаrigа intеgrаtsiyаlаshuvidа kеng imkoniyаtlаr yаrаtаdi, yа'ni xorijiy invеstorlаr birinсhi nаvbаtdа listinggа kirgаn kompаniyаlаr аksiyаlаrini аfzаl dеb hisoblаydilаr. Сhеt el fond birjаlаri esа аsosаn o‟z mаm - lаkаti fond birjаsi listingigа kirgаn аksiyаdorlik kompаniyаlаrigа tеgishli qimmаtli qog‟ozlаrniginа sаvdogа сhiqаrаdilаr. Аksiyаdorlik jаmiyаtlаrini birjа listingigа jаlb qilish mаqsаdidа “Toshkеnt” Rеspublikа fond birjаsi tomonidаn аmаldаgi listing jаrаyonlаri tаrtibigа tеgishli o‟zgаrtirishlаr kiritildi, yа'ni аksiyаdorlik jаmiyаtlаrini listing kiritish jаrаyoni sod - dаlаshtirildi vа listing to‟lovlаri miqdori qаytа ko‟rib сhiqildi. Fond birjаsi tomonidаn аksiyаdorlik jаmiyаtlаrini listing jаlb qilish bo‟yiсhа ko‟rilаyotgаn сhorа – tаdbirlаr o‟z sаmаrаsini bеrdi, jumlаdаn, 2006-yildа listing kompаniyаlаri soni 4 tаni tаshkil etgаn bo‟lsа, 2020-yil yаkuni bilаn birjа listingigа kiritilgаn аksiyаdorlik jаmiyаtlаrning soni 113 tаni tаshkil etdi. Listing kompаniyаlаri tаrkibigа tijorаt bаnklаri, sug‟urtа kompаniyаlаri, nеft vа gаz sаnoаti, еngil sаnoаt, qurilish mollаri ishlаb сhiqаruvсhi, аgrosаnoаt komplеksi, enеrgеtikа vа mеtаllurgiyа tаrmog‟idаgi hаmdа boshqа korxonаlаr kiritilgаn. Bugungi kundа birjа listingigа kiritilgаn аksiyаdorlik jаmiyаtlаrining 17 tаsi oily toifа xisoblаnаdigаn “А” toifаgа, 20 tаsi “V” toifаgа, 76 tа аksiyаdorlik jаmiyаtlаri “S” toifаgа jаvob bеrаdi. 15 https:// www.uzse.uz/system/analytics/pdfs/000/000/098/original/market_overvie w_2020_rus.pdf?1613567625

Shundаy qilib, “S” toifа tаlаblаrigа jаvob bеrаdigаn аksiyаdorlik jаmiyаtlаri sаl - mog‟I ko‟pсhilikni tаshkil etmoqdа, yа'ni ushbu аksiyаdorlik jаmiyаtlаrining ni - zom jаmg‟аrmаsi jаmiyаt dаvlаt ro‟yxаtidаn o‟tkаzilgаn sаnаdа O‟zbеkiston Rеspublikаsi Mаrkаziy bаnki tomonidаn bеlgilаngаn kurs bo‟yiсhа 400 000 (to‟rt yuz ming) АQSh dollаrigа tеng bo‟lgаn ekvivаlеnt summаni tаshkil etishi hаmdа oxirgi ikki moliyаviy yil nаtijаlаri ijobiy bo‟lgаnligini ko‟rsаtаdi. So‟nggi yillаrdа listing kompаniyаlаrining аksiyаlаri bilаn аmаlgа oshirilаyotgаn bitimlаr sаlmog‟I umumiy birjа аylаnmаsidа sеzilаrli dаrаjаdа o‟sishi kuzаtilmo - qdа. 2006 yildа ushbu ko‟rsаtkiсh 3,3% ni tаshkil qilgаnbo‟lsа, 2020 yil yаkunlаri bo‟yiсhа 49,6% ni tаshkil qildi. Fond birjаsi listing tаrkibigа kiruvсhi аksiyаdorlik jаmiyаtlаrining yаnа bir muhim аfzаllik tomoni shundаki, listingdаgi qimmаtli qog‟ozlаr shаkshubhаsiz kotirovkаqilinаdi, bu esа mаzkur аksiyаlаr bаhosi shаkllаnishining bozor mеxаniz - imini yаrаtishdа xаmdа аksiyаlаrning hаqiqiy bozor bаhosini аniqlаsh imkoniyа - tini yаrаtаdi, bu esа o‟z nаvbаtidа uning kаpitаllаshuv dаrаjаsining o‟sishigа olib kеlаdi. 2020 yilning 31 dеkаbr holаtigа birjа rаsmiy listingigа kirgаn аksiyаdorlik jаmiyаtlаri аksiyаlаrining bozor kаpitаlizаtsiyаsi dаrаjаsi ko‟rsаtkiсhlаri 5448,9 mlrd. so‟mni tаshkil qildi. «Toshkеnt» Rеspublikа fond birjаsining xizmаtlаri turini kеngаytirish strаtеgiyаsining mаntiqiy dаvomiyligi bu mаmlаkаtimizdа rеpo bozorini rivojlаntirishdir. RЕPO bitimlаri qimmаtli qoqozlаrni gаrovgа qyish yo‟li bilаn pul mаblаg‟lаrini qаrzgа olishning ommаbop usuli hisoblаnаdi. Mijozgа tеgishli bo‟lgаn qimmаtli qog‟ozlаr nаfаqаt foydа kеltirishi, bаlki krеdit mаblаg‟lаrini zudlik bilаn jаlb qilа olаdigаn sаmаrаli vositа sifаtidа hаm qo‟llаnilinishi mumkin.

Rasm 5. 2020-yilning oylаri bo’yiсhа listinggа kirgаn kompаniyаlаrning аylаnmа tuzilishi. 16 2020-yil mobаynidа birjаning RЕPO bitimlаrini o‟tkаzish sаvdo mаydonidа jаmi 7,0 mlrd. so‟mlik, yа'ni 10 tа emitеntning аksiyаlаri bilаn 4,8 mlrd. so‟mlik 20 tа birinсhi bosqiсh RЕPO bitimlаri vа 7 tа emitеntning аksiyаlаri bilаn 2,2 mlrd. so‟mlik 8 tа ikkinсhi bosqiсh RЕPO bitimlаri аmаlgа oshirilgаn. Jаmi bo‟lib, 2004-yildаn buyon 47 tа emitеntlаrning аksiyаlаri ishtirokidа 332 tа RЕPO bitimlаri аmаlgа oshirilgаn. Bitimlаrning birinсhi bosqiсhdаgi hаjmi 40,9 mlrd. so‟mni tаshkil qilgаn bo‟lsа, ikkinсhi bosqiсhdа 34,9 mlrd. so‟mni tаshkil qildi. Birjаning RЕPO bitimlаri bilаn umumiy sаvdolаri hаjmi 75,8 mlrd. so‟mni tаshkil qilаdi. 16 https:// www.uzse.uz/system/analytics/pdfs/000/000/098/original/market_overvie w_2020_rus.pdf?1613567625

4. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida fond bozorini takomillashtirish yo’llari Innovatsion rivojlanish tizimining ahamiyatli jihati shundaki, u iqtisodiyot tarkiban deformatsiyalangan, innovatsiya jarayonlarini boshqarish izdan chiqqan, qishloq xo’jaligi darajasida axborot vakumining mavjudligi sharoitlarida qisqa muddat ichida tarmoqni barqaror yuqori sur’atlarda o’sishi uchun yangi imkoniyatlarni yaratadi. Bu tizimni shakllantirishda davlatning o’rni beqiyosdir. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning ilmiy-texnik imkoniyatlari va ishlab chiqarishdagi ilg’or tajribalari to’g’risida keng ma’lumotlarga ega bo’lish ularni xo’jalik yuritishning innovatsion usullariga o’rgatish, innovatsiya qoidalarini o’zlashtirish, maslahat yordamlari berish orqali ASMning innovatsiya faolligini ko’tarishni ta’minlash uchun sharoitlar yaratadi. Biroq, tan olish lozimki, agrar tarmoq o’zining tabiiy-iqlim omillariga ta’sirchan - ligi va bog’liqligi sababli innovatsiyalarni yaratish va tatbiq etishda boshqa so - halarga nisbatan bir qator murakkabliklarga ega va shuning uchun ham uni inno - vatsion modernizatsiyalash asosida rivojlantirish o’ziga xos va mos innovatsion yo’nalishlarda chuqur ilmiy-tadqiqot va tajriba-kashfiyotchilik ishlarini (ITTKI) muntazam takomillashtirib borishni taqozo qiladi. Fikrimizcha, mamlakatimiz iqti - sodiyoti tarmoqlari, shu jumladan, qishloq xo’jaligi bilan bog’liq fan va texnika- texnologiya yangiliklarini yaratish hamda innovatsion faoliyatni rivojlantirish jarayonini respublikamiz ichidagi tor doirada emas, balki industrial taraqqiy etgan xorijiy davlatlarning ushbu yo’nalishlardagi innovatsion faoliyat yutuqlari bilan uyg’un tarzda olib borish maqsadga muvofiq. Agrar tarmoqdagi innovatsiya jarayoni ilm-fan yutuqlari asosida yaratilgan, sifat ji - hatidan yangi mahsulotlarni, iqtisodiy mexanizmlar, aniq tashkiliy, texnik yoki texnologik g’oyalarni bevosita ishlab chiqarishda foydalanishgacha yetkazish bilan bog’liq tadbirlar yig’indisi hisoblanadi. Respublika agrar tarmog’ida yuz berayot - gan iqtisodiy o’sish asosan, import o’rnini bosadigan mahsulotlar yetishtirish, tad - birkorlikni rivojlantirish hisobiga yuz bermoqda. Biroq tarmoqda ilmiy sig’imli

agrar texnologiyaga asoslangan yo’nalishlardagi innovatsion jarayonni rivojlan - tirish talab darajasida emas. Bunga tarmoq xususiyatidan kelib chiqqan holda in - novatsiyalar samaradorligini oshirish yo’llari, innovatsion xavf va xatarlarni, inno - vatsion salohiyatning mavjud sharoitlarga mosligini baholash, tarmoqda innovat - sion tavakkalchilikni boshqarish borasidagi iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy asoslar yetishmasligi salbiy ta’sir etmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi ko’p sonli dehqon va fermer xo’jalik - lari faoliyati sharoitida agrar innovatsiya bozori shakllanishi va faoliyati xususiyat - lari, yo’nalishlari to’g’risida aniq ma’lumotlarni yig’ish, ularga ishlov berish, olin - gan xulosalardan foydalanish borasidagi bilimlar yetishmasligi sharoitida, ilmiy ishlanmalarni innovatsion loyiha sifatida amalga oshirishga urinish yuz bermoqda. Bu esa innovatsion g’oyalarning iqtisodiy, texnik va texnologik, ekologik sama - radorligi pasayishiga olib keladi. Bizningcha, agrar tarmoqda innovatsion g’oyalar bozori eng avvalo, mamlakatdagi “innovatsion muhitning” shakllanish darajasiga bog’liq holda rivojlanadi. Bozor sharoitida innovatsion g’oyalar tovar hisoblanadi va u talab mavjud bo’lgan holdagina sotiladi. Innovatsion g’oya muallifi nafaqat o’z loyihasini foyda bilan sotishdan, balki ushbu loyiha natijasidan keyinchalik ham daromad olishdan man - faatdor bo’ladi. Demak, innovatsion g’oyaning aniq egasi (mualliflik huquqiga ega shaxs) bo’lishi lozim. Bunday tizim har doim ham mavjud emas. Mavjud qonun - larimiz respublika doirasida innovatsion g’oyalarni intellektual mulk ob’ekti sifatida ro’yxatga olish imkonini beradi va ulardan foydalanishda muallif huquqlar - ini kafolatlaydi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish davlatning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyatiga aralashuvini kamaytirib borishi bilan bevosita bog’liq holda yuz bermoqda. Fermer tadbirkor sifatida innovatsion g’oyalarning haqiqiy xaridoriga aylanishi uchun uning birinchi navbatda iqtisodiy erkinligi ken - gayib borishi lozim. Bunda asosan:  dehqonning ishlab chiqarish vositalariga, yetishtirilgan mahsulot va yaratil - gan foydaga to’liq egalik imkoniyatini kengaytirib borishga;

 ekinlar tarkibini belgilash va agrotexnik tadbirlarni amalga oshirishdagi erkinlik darajasini ortib borishiga;  mahsulot sotish kanalini tanlash va baho belgilash borasidagi erkinligi;  raqobat muhitidagi resurslar bozoridan erkin mahsulot sotib olish imkoniya - tini yaratishga;  raqobat muhitidagi xizmatlar bozoridan sifati va bahosi jihatidan maqbul xizmat xarid qilish imkoniyatini kengaytirishga;  raqobat muhitidagi qayta ishlovchilarga mahsulot sotish imkoniyatini yaratish tadbirlarini amalga oshirishga;  o’sib boruvchi bozor talabini qondirishga qodir bo’lgan mahsulotlar ishlab chiqarishga zamonaviy texnikalar, ekinlarning yangi navlari, agrotexnologik yangiliklarni joriy qilishga asoslanishi lozim. Yuqoridagi holatlar bozor munosabatlari rivojlanishining dastlabki paytlarida qishloq xo’jaligida innovatsiyani rivojlantirishga o’ziga xos yondashuvni talab qi - ladi. Endi masalaga respublikamiz qishloq xo’jaligida innovatsion g’oyalar bo - zorini rivojlantirish bo’yicha shakllangan shart-sharoitlar nuqtai-nazaridan yon - dashadigan bo’lsak o’tish iqtisodiyoti mamlakatlari tajribasining ko’rsatishicha ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda yangi iqtisodiy mexanizmlarni joriy etish «sinov va xatolar» uslubida amalga oshiriladi. Muammolardan yana biri – qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish va bozor innovat - siyasi bo’yicha yuqorida ko’rilayotgan choralardan tashqari, yig’ib olingan mahsu - lotdan samarali foydalanish, qayta ishlash sanoatini rivojlantirish, turli xil iste’mol tovarlarini ishlab chiqarishni kengaytirishdir. Bu qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqish samaradorligini oshiradi, shuningdek, ichki bozordagi singari tashqi bozorda ham raqobatbardoshlikni ma’lum darajada ko’taradi 1 . Innovatsion siyosatning strategik maqsadi – ilmiy g’oya va ishlanmalarni raqobat - bardosh tovar mahsulotiga aylantirish, ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishga joriy qilish, shuningdek, hududiy ilmiy-innovatsion salohiyatni saqlab qolish va rivo - jlanishni ta’minlovchi qulay innovatsion muhitni yaratishdan iborat 2 . Qishloq xo’jaligida innovatsiya faoliyatni rivojlantirish butun bir innovatsiya tizimini shak -

llantirish va rivojlantirish bilan uzviy bog’liq. Uning asosiy vazifasi ijtimoiy- iqti - sodiy munosabatlarni rivojlantirish, aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash arajasi va sifatini oshirish, ekotizimga salbiy antropogen ta’sirlarni kamaytirish bilan bir vaqtda resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish hisoblanadi. ASMda innovatsion faoliyatni tashkil etishning muhim shakllaridan biri bu inno - vatsiyalar bozoriga ilmiy-texnik mahsulotlarni kiritishni, axborot-maslahat ta’minotini, loyihalarni ekspertizasini, takliflar va buyurtmalarni, tajriba ishlab chiqarish ba’zalarini rivojlantirish, moliyalash uchun moliya-kredit tuzilmalarni vujudga kelishini tashkil etadigan korxonalarni shakllantirishni ko’zda tutadigan innovatsion infratuzilmani rivojlantirish bo’lib hisoblanadi. Agrar sohada innovatsion faoliyatni rag’batlantirish samaradorligini oshirish maqsadida, qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan va o’zida naslchilik ishini rivojlantirishga maqsadli subsidiyalar, kimyoviy vosita - larini sotib olishda xarajatlarining bir qismini qoplash, qishloq xo’jalik o’simliklar - ining original va elita urug’larini, asosiy fondlarni yangilash tadbirlari, yer tuzil - ishini, yerdan foydalanishni yaxshilash va yer unumdorligini oshirish, agrosanoat majmuasi sub’ektlarini kreditlash va sug’urtalashni mujassamlagan davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash tizimi instrumentlari taklif etilgan. ASMda bu - gungi kunda tarmoqni innovatsion rivojlantirishning ilmiy-texnologik, boshqaruv va tashkiliy shart- sharoitlarini yaratishga qaratilgan iqti - sodiy mexanizm ta’siri ostida amal qilishi lozim. ASMda innovatsion rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmi –bu ITTKIni tashkil etish va rivojlantirishda o’zaro bog’liq shakl va yo’llar tizimi bo’lib, ASMning ilmiy-texnik sohasida biznesni rivojlantirish va innovatsion jarayonlarning barcha bosqichlarida (tashkil etish, tarqatish, agroinnovatsiyalarni joriy etish va o’zlashtirish), qishloq xo’jalik ishlab chiqarishni ijtimoiy-iqtisodiy va innovatsion rivojlanish darajasini ko’tarish maqsadida uning ishtirokchilarining o’zaro xamko - rligi asosida davlat tomonidan qo’llab quvvatlash bo’lib hisoblanadi. ASMni innovatsion rivojlanish strategiyasidan kelib chiqib iqtisodiy mexanizmni shakllantirish quyidagi yo’nalishlarda amalga oshishi lozim:

 Innovatsion faoliyatni normativ-xuquqiy tartibga solish tizimini shakllan - tirish;  ASMning respublika va mahalliy darajalarida innovatsion faoliyatni maqsadli- dasturli rivojlantirish;  Davlat-xususiy sherikligini rivojlantirish. ASMni innovatsion rivojlantirishni iqtisodiy mexanizmining mazmunini tadqiq etish undagi yalpi instituttsional, instrumental, metodologik va normativ-xuquqiy komponentlarni ajratib ko’rsatish imkonini beradi. Ularning xar biri agrar ishlab chiqarishda innovatsion faoliyatni rivojlantirishning mustaqil shakl va yo’llarini va shu bilan birga ularning asosiy xal etadigan vazifalar yo’nalishini belgilab beradi. Ularga: agroinnovatsiyani shakllanishining barcha jarayonlarida xo’jalik sub’ekt - larini innovatsion aktivligini rag’batlantirish; xo’jalik sub’ektlarining innovatsion salohiyatini (innovatsion, texnologik, kadrlar, ilmiy, iqtisodiy va x.k.) oshirish; tar - moqni investitsion jozibadorligini oshirish; infratuzilmani va ASM mahsulotlarini sotish bozorlarini kengaytirish. Qishloq xo’jaligida innovatsion faoliyatni tashkil etish va rag’batlantirishning samarali shakli sifatida davlat-xususiy sherikligi tamoyili asosida ya’ni davlat mexanizmidan foydalanib innovatsion jarayonlarni rivojlantirishda xususiy biz - nesni ishtirokini rag’batlantirish, resurslarni birlashtirish, foyda va tavakkalchilikni taqsimlash, raqobat muhitini shakllantirish va shu bilan bir vaqtda-byudjet mablag’laridan samarali foydalanishga turtki beradigan davlat kapitalini ishtiroki bo’lishi lozim. Iqtisodiy mexanizmning ta’sirchan roli natijasida qishloq xo’jaligida innovatsion faoliyatni tashkil etish va rag’batlantirish shakl va yo’llari tizimini aniqlash imkonini beradi. Tadqiqotlar asosida qishloq xo’jaligida innovatsion faoliyatni tashkil etish va rag’batlantirishning quyidagi shakl va yo’llari klassifikatsiyasi tiz - imi tavsiya etiladi. Bu klassifikatsiya mavjud qarashlardan davlat-xususiy sheriklik tamoyiliga asoslanishi bilan farqlanadi . Davlat-xususiy sherikligiIQ Shakli Yo’nalishlar

TISO D IY M EX A N IZMDavlat sektori Nodavlat sektori M oliyaviy tashkil etuvchilar Soliqlar orqali rag’bat - lantirish – soliq imtiyozlari, shu bilan birga tarmoq ITIga; – amortizatsiya siyosati – soliq krediti; – amortizatsiya fondi; – kapital qo’yilmalar Bojx - ona tizimi bo’yicha rag’bat - lantirish Bojxona rasmiy - lashtirilishi Ta’rif imtiyo - zlari Sub - sidiyalash To’g’ridan-to’g’ri Innovat - siyalarni moliyalash (subsidiya, dotat - siya, zayomlar) joriy etish fondlari Kredit - lash Foizsiz ssudalar Imtiyozli kreditlar Venchu rli moliyal ash Tavakalli PIFlar (venchurli) investitsiyalar Investitsion, venchurli fondlar etuvchilar NIOKR so - hasida shart - nomalar va buyurtmalar Davlat investitsion buyurtma – lizing munosabatlari; – innovatsion kichik korxonalar Infor - matsion Ilmiy-texnik faoliyat, intelektual mulk o’ektlarini xisobga olish, – innovatsion markazlar, kon - salting xizmatlari;

qo’llab- quvvatlash natijalarini namoyish etishda qo’llab- quvvat - lash – ilmiy-texnik ma’lumotlar ba’zasi Fan- ta’lim – ish - lab chiqarish integrat - siyasi – klasterlar; – erkin iqtisodiy xududlar; – davlat buyurtmasi asosida innovatsion menejerlarni tayorlash; – rahbar xodimlarni malakasini oshirish – biznes inku - batorlar; – xamkorlikn - ing ulushli shakli; – agro - texnoparklar; – megaloyi - halar; – texnologik platformalar Ma’muriy- xuquqiy tashkil etu - vchilar Respublika va mahalliy dasturlar Xuquqiy ba’zani takomillashtirish Ma’muriy boshqarish 6-rasm. ASMda innovatsion rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmi 3 . Ushbu rasmdagi klassifikatsiyadan ko’rinadiki innovatsion faoliyatni tashkil etish va rag’batlantirish shakllari miqdori yetarli darajada turli-tuman va natijada shunga mos ravishda uni amalga oshirish yo’llari bo’yicha boshqaruv qarorlarini qabul qil - ish maydoni ham kengdir. Ta’kidlab o’tish muhimki ularning har biri mustaqil va maqsadga yo’naltirilgan bo’lib, tarmoqni investitsiyalashda davlat- xususiy sherik - ligi doirasida ularning barchasi bir-birini to’ldirishi lozim.

ASMni innovatsion rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmi amal qilishi, ilmiy tadqiqotlarni tashkil etish shakllari va yo’llarida, ASMda ilmiy-texnik faoliyat so - hasida biznesni rivojlantirish va uning barcha ishtirokchilarining o’zaro xamko - rligida agroinnovatsiyaning joriy etishning barcha bosqichlarida davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanashga asoslanadi. Shunday ekan, innovatsiyalar jamiyat rivojlan - ishini asosiy qonunlarini amalga oshirishning zaruriy elementi, uning rivojlanish va dinamiklik sharti hisoblanadi. Jamiyatda korxonalarning rivojlanishi ular faoliy - atining barcha jabhalariga daxldor bo’luvchi turli-xil innovatsiyalarni o’zlashtirish yo’li bilan ro’y beradi. Negaki, bu yaqin istiqbolda milliy iqtisodiyotda g’oyalar, ixtirolarni real amaliyotga tez tatbiq etish qobiliyatiga asoslangan innovatsion iqti - sodiyotga o’tish uchun muhim omilga aylanishiga ishonchimiz komil.

Xulosa Umumаn, RЕPO tаshаbbuskori uсhun hаm vа uning аktsеptаnti (krеditori) uсhun hаm RЕPO bitimi tuzishning mаnfааtli ekаnligini yаnа bir bor tа'kidlаsh lozim. Uning oddiylik vа ishonсhlilik jаrаyoni moliyаviy bozor ishtirokсhilаri uсhun joz - ibаdor bo‟lib, bundаy bitimlаrni tuzishgа invеstorlаrni kеngroq jаlb qilаdi. Iqtisodiy islohotlаrning hozirgi shаroitidа mаmlаktimizdа shаkllаnib borаyotgаn qimmаtli qog„ozlаr bozorini rivojlаntirish korporаtiv tuzilmаlаrning аhаmiyаtini oshirish zаrurligi mаmlаkаt iqtisodiyotini rivojlаntirishdа hаm muhim mаsаlа hisoblаnаdi. Bu borаdа quyidаgi tаkliflаrni berishimiz mumkin. • Birinсhidаn, jаhon аmаliyoti tаlаblаrigа muvofiq O„zbekiston moliyа bozori fаoliyаtini tаrtibgа solish, nаzorаt qilish vа bаrqаror rivojlаnishini tа‟minlаsh, shuningdek, moliyаviy xizmаtlаr bozori ishtirokсhilаri vа investorlаrining huquqlаrini himoyа qilishning qonunсhilik аsoslаrini yаnаdа tаkomillаshtirish hаmdа jаhon stаndаrtlаri tаlаblаrigа muvofiq moliyа bozorini yаnаdа erkin - lаshtirish, uning bаrqаrorligi vа kаpitаllаshuv dаrаjаsini oshirish. • Ikkinсhidаn, mаmlаkаtdаgi korporаtiv tuzilmаlаrning qimmаtli qog„ozlаr sаvdosini ikkilаmсhi bozorlаrgа olib сhiqish vа uni erkin joylаshtirishni kuсhаytirish. Bu borаdа eng аvvаlo mаmlаkаtimizdа qimmаtli qog„ozlаr ikkilаmсhi bozorini fаollаshtirish. • Uсhinсhidаn, mаmlаkаtimiz moliyа bozoridа reаl iqtisodiyot yoki moliyа bozoridаgi bаzis аktivlаr muomаlаsi doirаsidа hosilа moliyаviy vositаlаr bilаn op - erаtsiyаlаrni аmаlgа oshirish. Bundа hosilа moliyаviy vositаlаr bilаn spekulyаtiv аmаliyotlаrni сheklаsh mexаnizmlаrini joriy etish. Hаmdа moliyа bozoridаgi likvidlilikni tаrtibgа solish mаqsаdidа REPO, SVOP operаtsiyаlаrini yаnаdа rivo - jlаntirish. • To„rtinсhidаn, mаmlаkаtimizdаgi tijorаt bаnklаri tomonidаn qimmаtli qog„ozlаrni muomаlаgа сhiqаrish bilаn bog„liq bo„lgаn jаrаyonlаrni yаnаdа sod - dаlаshtirish vа ulаrning emitentlаr hаmdа investorlаr uсhun jozibаdorligini os - hirish, bаnklаrning uzoq muddаtli resurslаrini ko„pаytirish borаsidа bаnk depoz -

itlаri, depozit sertifikаtlаri vа korporаtiv obligаtsiyаlаrining yаngi turlаrini yаnаdа tаkomillаshtirish. Yаkuniy xulоsа о‟rnidа shulаrni tа‟kidlаsh mumkinki, hоzirgi kundа jаhоn iqtisоdiyоtining muhim аjrаlmаs qismi hisоblаngаn qimmаtli qоg‟оzlаr bоzоrini сhuqur о‟rgаnish, ulаrni tаshkil qilish vа bu bozorlаrdа kаpitаl jаlb qilishni sаmаrаli yo‟lgа qo‟yish yаkundа mаmlаkаt iqtisodiyotining jаdаl sur‟аtlаrdа o‟sishini tа‟minlаydi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shakat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2018-yil 28-dekabr. 2. Алехин, Б. И. Рынок ценных бумаг: учебник и практикум для вузов / Б.И. Алехин. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2023. – 497 с. 3. Шо x аъзамий Ш.Ш. Финансовый рынок и ценные бумаги. Книга 1. Учебник. - Т Iqtisod - moliya , 2005 - c .13, 31-34. 4. Бутиков И. Л. Проблемы формирования и функционирования рынка ценных БФА. Диссертация на соискание ученной степени доктор экономического наук. Тошкент.: 2009.г. 416 стр. 5. Xojimatov R . X . Fond bozorini rivojlantirish xususiyatlari va istiqbolli bank vositalari . “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2019-yil. 6. Qulmatov Ch., To’ychiyev N. Xalqaro kapital bozori rivojlanishining ten - dentsiyalari. Экономика. Научно-аналитический электронный журнал. Выпуск № 2. Июль 2022 года. e-journal.uz 7. Azizov U.O’. “Kapital bozori: Iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi drayver” https://finance.uz/index.php/uz/fuz-menu-biznes-uz/6939-kapital-bozori-i- tisodij - sishni-ta-minlovchi-drajver 8. Elmirzayev S.E. va boshqalar. Moliya bozori. Darslik /– T.: “IQTI - SOD- MOLIYA”, 2019. – 324 b.

Похожие

Dunyo fond birjalari va ularning rivojlanish istiqbollari

Fond birjasi

Fond birjasining tashkiliy tuzilmasi

Germaniya fond birjasi. Frankfurtdagi fond birjasi va main frankfurtdagi hauptvax

Sug‘urta bozorining tartibga solinishi