Dunyo fond birjalari va ularning rivojlanish istiqbollari - Экономика - Рефераты

Dunyo fond birjalari va ularning rivojlanish istiqbollari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.5 KB

Dunyo fond birjalari va ularning rivojlanish istiqbollari Reja: 1. Jahon iqtisodiyoti rivojida birjalarning tutgan o‘rni 2 Rivojlangan mamlakatlarning birja tizimi va ularning rivojlanish istiqbollari

1. Jahon iqtisodiyoti rivojida birjalarning tutgan o‘rni Fond birjasining klassik ko‘rinishi – bu professional ishtirokchilar tomonidan uyushtirilgan, eng yaxshi qimmatli qog‘ozlarning doi miy ravishda amal qilib turuvchi ulgurji bozori hisoblanib, u savdo- sotiqning hamda qimmatli qog‘ozlar va brokerlarga savdolarga ruxsat berishning alohida tartib, tamoyillariga egadir. Fond birjalari tarixan ma’lum ma’noda qimmatli qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos harakatlantiruvchi kuchlari hisoblanadi. Ularning iqtisodiy muno sabatlar rivojlanishidagi roli ko‘p jihatdan fond bozorlarining ahamiyati bilan aynan bir xil. Shu bilan birga, fond birjalari o‘zining ko‘p funksionalliligi va iqtisodiyotda mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramay, endilikda u fond bozorlarining ularning o‘zlari orqali hosil qilingan tizimlarining tarkibiy qismlari hisoblanadi. Klassik fond birjasining asosiy o‘ziga xos xususiyati quyidagilardan iborat: – birjaga faqat muayyan talablarga javob beradigan eng yaxshi qimmatli qog‘ozlarga ruxsat etiladi; – birja savdolariga fond birjasi a’zolarining maxsus muassasasiga aloqador bo‘lgan shaxslarga ruxsat etiladi; – qimmatli qog‘ozlar bilan savdolar qilishning muvaqqat tartibi va andozalashtirilgan savdo-sotiq tadbirlarining mavjudligi; – savdo-sotiqni muayyan joyda markazlashtirish; – birjaning o‘zini o‘zi tartibga solishi, ya’ni birjani boshqarishni birja savdolari ishtirokchilarining o‘zlari amalga oshiradi. Fond birjasi – qimmatli qog‘ozlarning alohida tarzda uyushgan bozoridir. U uzoq rivojlanish tarixiga ega. To‘rt yuzdan ortiq yil mobaynida qimmatli qog‘ozlar bilan birja savdosini tashkil etish shakli ham, birjaning jamiyat iqtisodiy va siyosiy hayotidagi roli ham o‘zgardi. Birjalarning o‘tmishdoshlari ko‘igazma savdolari, yarmarkalar edi, ular o‘zining rivojlanishi jarayonida doimiy ravishda savdo mexanizmlarini takomillashtirib bordi. XV asrda Venetsiya, Genuya, Florensiyada ko‘rgazma savdolari katta nom chiqardi. Ular bilan birga tovar birjalari ham rivojlana boshladi. Feodalizmdan kapitalizmga o‘tish davrida xo‘jalik munosabatlarini bir-

biri bilan bog‘lovchi hamda qarz mablag‘larining taklifi va ularga bo‘lgan talabni tartibga sola oladigan maxsus vositaga nisbatan qat’iy talab tug‘ildi. Bunday vosita birja shaklida XVI asrda Ispaniya va Gollandiya o‘rtasida savdo-sotiqning rivojlanishi bilan shakllandi. Birja bevosita bozorga olib chiqilmaydigan, hujjatlar bilan tasdiqlanadigan aniq sifat va miqdoriy xususiyatlarga hamda talab va taklif asosida rasman belgilanadigan narxlarga ega bo‘lgan muayyan tovarlar bilan savdo qilish bo‘yicha muntazam ravishda amal qiluvchi bozor sifatida yuzaga keldi. Birjada oddiy tovarlar bilan emas, balki faqat alohida talablarga javob beradigan tovarlar bilan savdo-sotiqlar amalga oshirilardi, chunonchi, tovarlar sifat jihatdan bir xil bo‘lishi, miqdoriga ko‘ra soni, hajmi yoki og‘irligi bilan belgilangan bo‘lishi, ushbu turkumdan istalgan boshqa tovar bilan almashtirilishi mumkin bo‘lishi lozim edi. 1531-yilda Antverpen, 1566-yilda London va 1608-yilda Amsterdam tovar birjalari tashkil etildi. Tovar birjalarining o‘sishi ularning safidan alohida birjalarning ajralib chiqishiga olib keldi. Ularda faqat o‘ziga xos xususiyatli tovar – qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq qilindi. Dastlab bunday birjalar tovar birjalarining yordamchi bo‘limlari shaklida faoliyat ko‘rsatdi. Biroq valyuta ayirboshlash operasiyalarining kengayishi, muomalada tijorat veksellarining paydo bo‘lishi qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq qilishga ixtisoslashtirilgan muassasa – fond birjalarining tashkil etilishiga zamin yaratdi. Birinchi fond birjasining paydo bo‘lishini tarixchi olimlar 1592-yildan, ya’ni Antverpenda birjaga taqdim etilgan qimmatli qog‘ozlar narxlarining ro‘yxati e’lon qilingan vaqtdan hisoblashadi. XVI–XVII asrlarning oxirida birjalarda yangi tovar – davlat qimmatli qog‘ozlari, Angliyada Ost-Ind va Gollandiyada Vest-Ind kompaniyalarining vujudga kelishi bilan esa dastlabki aksiyalar paydo bo‘ldi. 1792-yilda Amerika Qo‘shma Shtatlarida jahondagi barcha birjalarning eng yirigi – Nyu-York fond birjasi tashkil etildi. Uning ketidan Yevropaning qator boshqa birjalari barpo qilindi. Iqtisodchilarning hisoblashicha, fond birjalari rivojlanishining dastlabki bosqichi 200 yil davom etdi. O‘sha vaqtda birjalar eng rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotida katta rol o‘ynadi. Birja operatsiyalari, o‘z navbatida, xalqaro savdo-sotiqning kengavishiga, kapitalning dastlabki

jamg‘arilishini tezlashtirishga va bu bilan ishlab chiqarishning feodal usulidan rivojlangan bozor jamiyatiga o‘tishga ko‘maklashdi. Biroq XIX asrning birinchi yarmida fond birjasi xo‘jalik yuritishning kapitalistik tizimida baribir ikkinchi darajali unsur hisoblandi. Qimmatli qog‘ozlarning asosiy qismini o‘sha davrda davlat obligatsiyalari tashkil etdi. Yevropa mamlakatlarida aksiyadorlik banklari rivoj topdi. Temir yo‘l qurilishi endigina boshlanib, mulkchilikning aksiyadorlik shakli dastlabki qadamlarini qo‘ya boshlagan edi. Sanoatda yakka va oilaviy korxonalar ustunlikka ega bo‘ldi. Yirik sanoatning o‘sishi, sanoat millionerlari sinfining paydo bo‘lishi, savdo sotiq, transportning va birinchi galda temir yo‘lning jadal rivojlanishiga qarab vaziyat o‘zgardi. Alohida kapitalistning jamg‘armalari faqat uning shaxsiy korxonasini kengaytirishda to‘liq qo‘llanilmadi. Bu aksiyadorlik sarmoyasining o‘sishiga kuchli tuitki bo‘ldi. Shu bilan bir vaqtda, barpo etilgan kompaniyalarning aksiyalari borgan sayin real kapitalga qo‘yish uchun emas, balki tezda oshirilgan kurs bo‘yicha qayta sotish maq sadida xarid qilindi. Birja savdolari bir necha marta vahima va tangliklar tufayli uzilib qoldi. Bularning sabablari turlicha edi. Qimmatli qog‘ozlar, odatda, real kapital bilan bog‘liq bo‘lib, birja narxlari talab va taklifning ta’siri ostida shakllandi. Umumiy iqti sodiy vaziyat, siyosiy voqealar, shuningdek, matbuot va qimmatli qog‘ozlar bilan savdolarda ishtirok etuvchilarning ruhiy holatiga ta’sir etishning boshqa usullaridan keng foydalana boshlagan birjadagi olibsotarlarning raqobat kurashlari ularga katta ta’sir ko‘rsatdi. Tarixda aksiyadorlik jamiyatlaridagi ishlarning ahvoli haqidagi ma’lumotlarning soxtalashtirilganligiga misollar juda ko‘p. Ularning oqibatida, asosan, kichik aksiyadorlar aziyat chekishdi. Birja operatsiyalari ahamiyatli tartibga solinmadi. Kichik sarmoyadorlar huquqlarini himoya qilish idorasi deyarli mavjud emas edi. Shuning uchun XIX asr fond birjasini ba’zan «yovvoyi» birja deb atashadi. XIX asrning oxiri va XX asr boshida ishlab chiqarishning jadal o‘sishi hamda bozorning jonlanishi yuz berdi. Ayniqsa, birinchi jahon umshidan keyingi davrda sanoat hamda savdo-sotiq jadal rivojlana boshladi. Qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish va ular bilan savdo-sotiq qilishning keskin oshishi ushbu

jarayonlarni aks ettirdi. Birja savdosiga, shu jumladan, kreditdan foydalangan holda savdolar qilish uchun o‘nlab million o‘rta va kichik xususiy sarmoyadorlar jalb etildi. Birjalar aylanmalari dastlabki o‘ttiz yilda keskin o‘sdi, birinchi jahon urushi yillari bundan mustasno. Aynan o‘sha davrda fond birjalari bozor iqtisodiyotining muhim muassasalari bilan bir qatorda o‘z o‘rnini egalladi. 1929- yil oktyabrda Nyu-York fond birjasining inqirozga uchrashi 1929–1933-yillardagi jahon iqtisodiy tangliganing boshlanishiga sabab bo‘ldi. Qimmatli qog‘ozlarga o‘z pullarini sarflagan kishilarning ko‘pchiligi bankrotlarning. AQSH va jahonning qator boshqa badavlat mamlakatlarining iqtisodiyoti fojia yoqasiga kelib qoldi. 30- yillardan boshlab AQSHda, keyinchalik boshqa mamlakatlarda ham qimmatli qog‘ozlar bozorini, xususan, fond birjasining faoliyatini tartibga solishga yo‘naltirilgan qator islohotlar amalga oshirildi. Birja ishtirokchilarining faoliyati ustidan davlat nazorati o‘rnatildi va birjada o‘z aksiyalarini sotgan emitentlarni tekshirishning qat’iy tadbiri ishlab chiqildi. Bunday harakatlardan maqsad birjani ommaviy olibsotarlikdan asrash, sarmoyadorlar huquq va manfaatlarini himoya qilishdir. XX asrning so‘nggi 50-yilida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Ushbu davrda fond birjasining operatsiyalar obyekti va turi, texnik tashkiliy daraja, faoliyat jug‘rofiyasi kabi ko‘pgina asosiy tarkibiy ko‘rsatkichlari o‘zgardi. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida birja savdolarining qator yangi yirik markazlari paydo bo‘ldi. Turli mamlakatlar birja tizimlarining baynalmilallashuvi kuchaydi, jahonning turli fond birjalari o‘rtasidagi kuchlar nisbatida siljishlar yuz berdi. Fond birjalari real kapitalning rivojlanishini aks ettirgan holda ularning o‘sishiga ko‘p jihatdan yordam beradi. Birjalar faoliyati qimmatli qog‘ozlarni sarmoyadorlarning keng qatlarni ichida tarqatilishini rag‘batlantiradi, bu esa jamiyatning katta qismining moddiy ahvoli yaxshilanishiga ko‘maklashadi. Birjalar sarmoya bo‘ldi bir tarmoqdan boshqasiga oqib kirishini, ularning eng istiqbolli sohalarga to‘planishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, ular turli korxonalar, xo‘jalik tarmoqlari va sohalarini bozor nuqtayi nazaridan qiyoslashga yordam beradi.

Fond birjalari bozor o‘zgarishlari yo‘liga qadam qo‘ygan yosh mustaqil davlatlarda alohida ahamiyatga ega. Mazkur mamlakatlarda birjalar iqtisodiyotni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishning asosiy vositasi hisoblanadi. Aynan birja maydonchalarida xususiylashtirilgan korxonalar negizida tashkil etilgan kompaniyalar aksiyalarining birlamchi sotilishi amalga oshiriladi. Birja brokerlari korxonani butun xususiylashtirish jarayoni davomid a kuzatgan holda aksiyalashtirish bo‘yicha operatorlar vazifasini o‘z zimmasiga oladi. Ushbu mamlakatlardagi aksiyalarning birja bozori, odatda, birlamchi bozor bo‘lib, u xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalarining narxlarini belgilab beradi. Ta’kidlash lozimki, o‘zlarining fond birjalarini barpo etishni boshlayotgan mamlakatlarda, odatda, dastlabki vaqtlarda aksiyalar katta qismining sotilishi tasodifiy xususiyatga ega, ya’ni, masalan, bir hafta yoki bir oy mobaynida bir aksiyaning o‘zi bo‘yicha bitimlarning barqaror qayd etilgan miqdori kuzatilmaydi. Bu axborotga ega bo‘lmaslik, bir tranzaksiyaning yuqori qiymati, qimmatli qog‘ozlarning yuqori likvidliligi, sarmoyadorlarning iqtisodiy salohiyatining zaifligi kabi qator omillar bilan bog‘liq. Aynan sobiq Ittifoq hududi mamlakatlarining fond birjalarida mulkni qayta taqsimlash uchun asosiy kurash bordi. Birjalar bozor munosabatlarining timsoli, qimmatli qog‘ozlar bozori muassasalarining yo‘lboshchisiga aylandi. Ta’kidlash kerakki, o‘tish davrida fond birjalari qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi organlarga qaraganda ilgariroq paydo bo‘ldi. Aynan fond birjalarining paydo bo‘lishi moliya vazirliklarining qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi me’yoriy asoslarni yaratish bo‘yicha jadal ishlarni olib borishga undadi. Fond birjalari qimmatli qog‘ozlar bozorining markaziy bo‘g‘inini, uning yordamida bozor iqtisodiyotida sarmoyaga bo‘lgan tal ab va taklif bir yerga to‘planadigan asosiy mexanizmlardan birini o‘zida namoyon qiladi. Fond birjasi sarmoya yetkazib beruvchilarning bo‘sh turgan pul mablag‘larini safarbar qilish va uni qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi orqali investitsiya qilishning eng muhim iqtisodiy vositalaridan biri hisoblanadi. Har qanday taraqqiy etgan mamlakatda u nafaqat qimmatli qog‘ozlar bozorida bajarilgan bitimlarning

ro‘yxatga olinishini, narxlarning qayd etilishini, sarmoyaning bir tarmoqdan boshqasiga qo‘yilishini ta’minlovchi muassasa bo‘lib, balki butun iqtisodiyot ahvolining barometri bo‘lib xizmat qiladi. Fond birjasi – bu qimmatli qog‘ozlar sotuvchisi va xaridori vositachilar orqali bir-birini topadigan joy. Fond birjasi qimmatli qog‘ozlar bozorining asosiy unsuri hisoblanadi, uni, ko‘pincha, «fond bozori» deb ham atashadi. Birja – bu uyushgan bozor. Shunday misolni keltirish mumkin. Insonga, masalan, sabzavot va mevalar zarur. Ularni uyining yonida xarid qilishi ham mumkin, lekin u, ko‘pincha, bozorga yo‘l oladi. Birinchidan, u yerda sotuvchilar ancha ko‘p, demak, tanlash imkoniyati kengroq. Ikkinchidan, bozorlarda tovar sifatini tekshiruvchi maxsus xizmatlar mavjud. Qimmatli qog‘ozlar bozorida ham xuddi shunday. Har qanday shaxs aksiyalarni birjadan tashqarida, «ko‘chada» sotib olish huquqiga ega. Lekin ularni fond birjasida xarid qilish ham foydali, ham xavfsiz. Eng asosiysi, birjada eng yaxshi qimmatli qog‘ozlar sotiladi. Qimmatli qog‘ozning sifatini baholash uchun birjada ekspert komissiyasi faoliyat ko‘rsatadi, u muayyan uslubdan foydalangan holda mazkur qimmatli qog‘ozning savdolarga qo‘yilishi mumkinligini hal qiladi. Butun jahonda birjaga faqat barqaror moliyaviy ahvolga va rivojlanish istiqbollariga ega bo‘lgan tuzilmalarning qimmatli qog‘ozlariga erkin ruxsat etiladi. Aksiyalarni fond birjasiga sotuvga qo‘yish – bu kompaniyaning yuqori obro‘sidan dalolat beradi va uning uchun eng yaxshi reklama hisoblanadi. Xullas, birja mamlakat iqtisodiyoti holatining barometri sifatida muhim rol o‘ynaydi. Bu yerda qimmatli qog‘oz bo‘ldi o‘rtacha narxidan ularning kurs narxi vujudga keladi. Xaridorlar va sotuvchilarning ayrim qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan munosabatlarini qayd etgan holda, birja alohida korxonalarning va butun iqtisodiyotning moliyaviy jihatdan sog‘lomligini ko‘rsatadi. Birja axboroti asosida hukumat, korxonalar rahbarlari va aholi o‘zlarining xo‘jalik hamda moliyaviy strategiyasini ishlab chiqadi. Fond birjasi O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorining vujudga kelishi va rivojlanishida alohida tashkiliy rolni o‘ynamog‘i lozim. Yuzlab yillardan buyon

bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan mamlakatlarda fond birjasi qimmatli qog‘ozlarning tartibsiz bozoridan yuzaga chiqdi. Respublikamizda qimmatli qog‘ozlar bozori davlat tashabbusi bilan va uning qo‘llab-quvvatlashi oiqali barpo etilmoqda. Davlat korxonalari negizida ochiq aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etilib, ularning aksiyalari erkin sotuvga chiqarilishi lozim. Davlat tashabbusi bilan Respublika fond birjasi va qimmatli qog‘ozlar bozori infratuzilmasining boshqa muhim tarkibiy qismlari ta’sis etildi. Bunday sharoitlarda fond birjasi qimmatli qog‘ozlar bozorini tashkil etuvchi boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib qoladi. U qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan hali unchalik rivojlanmagan talab va taklifni bir joyga to‘playdi, bu esa, o‘z navbatida, qimmatli qog‘ozlar bilan samarali operatsiyalar qilish uchun sharoitlar yaratadi. Bir vaqtning o‘zida ushbu bosqichda fond birjasi birjaga taalluqli bo‘lma gan qator o‘ziga xos vazifalarni bajaradi. Bu yuridik shaxslar va fuqarolarga brokerlik idoralarini hamda boshqa investitsiya muassasalarini tashkil qilishda ko‘maklashish, maxsus ta’limni tashkil etish, litsenziyalarni olishda yordam berish, bozorni taig‘ib qilish, qimmatli qog‘ozlarni ommaviylashtirish va h.k. 2 Rivojlangan mamlakatlarning birja tizimi va ularning rivojlanish istiqbollari AQSH birja tizimi. Qisqacha aytiladigan «Uoll-strit» nomi ostida AQSHning qimmatli qog‘ozlar xarid qilinadigan va sotiladigan barcha birjalari: Nyu-York fond birjasi (New York Stock Exchange – NYSE), Amerika fond birjasi (American Stock Exchange – AMEX) va mintaqaviy fond birjalari nazarda tutiladi. AQSH birja tizimining asosi Nyu-York fond birjasi hisoblanadi. Nyu-York fond birjasi XVIII asrning boshlarida paydo bo‘lgan, biroq Nyu- York gazetalarida qimmatli qog‘ozlar muayyan bozori haqida xabar berilgan 1792- yilgacha u, asosan, tovar birjasi funksiyalarini bajarib kelgan. 1792-yil dastlabki brokerlash bitimi imzolangan, 1817-yil esa «Nyu-York fond va birja kengashi» nomi va Nizomi paydo bo‘lgan.

Ko‘p yillar davomida NYSE «ko‘ngilli assotssiatsiya» sifatida tashkil qilinib kelgan va faqat 1972-yil u Nyu-York shtatining notijorat korporatsiyasiga aylantirilgan. Birjaning ishiga 27 kishidan iborat bo‘lgan direktorlar Kengashi rahbarlik qiladi. NYSE a’zolari soni taxminan 1400 kishiga teng. Har yili o‘nlab jovlar o‘z egalarini almashtiradi, biroq, umuman olganda, NYSE a’zolar tarkibi doimiyligi va barqarorligi bilan tavsiflanadi, bu esa birjani Amerika fond bozorining eng nufuzli institutlaridan biriga aylantiradi 1 . Biroq birja talablariga javob beradigan kompaniyalar uchun doimo birjada «joy» sotib olish imkoniyati mavjud. «Joy» narxi bozordagi vaziyatga bog‘liq bo‘lib, juda katta oraliqda o‘zgarib turishi mumkin. NYSEda bitta «joy» uchun eng katta narx 1999-yilning 23-avgustida to‘langan va 2 650 000 doll.ga teng bo‘lgan. Birja a’zosi – bu savdo zalida «joy»ga ega bo‘lgan xususiy shaxs yoki kompaniya. Savdo zalida qimmatli qog‘ozlar sotish va sotib olish faqat birja a’zolariga ruxsat etilgan. Birja a’zosiga aylanish uchun kompaniya birjada belgilangan mos keluvchi standartlarga javob berishi lozim. «Joy»lar soni 1953- yildan beri o‘zgarmay keladi (1366 ta). Investor-tashkilotlar – bu xususiy shaxslar va kompaniyalar nomidan qo‘yilmalar kiritadigan korporatsiyalar. Ular pensiya fondi, sug‘urta kompaniyalari va banklarni qamrab oladi. Institutsional investorlar, ayniqsa, pensiya fondi qat’iy belgilangan dividendsiz aksiyalarning eng katta ulushiga ega. 2002-yilning 3-choragi oxirida xususiy va jamoat pensiya fondlari, Federal zaxira boshqarmasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2,4 trillion doll. yoki so‘ndirilmagan qimmatli qog‘ozlar umumiy sonining 21,5 % i ulushiga ega bo‘lgan. 1950-yilda qimmatli qog‘ozlarning 7,2 % iga ega bo‘lgan AQSH institutsional investorlari bugungi kunda 5,5 trillion doll. yoki so‘ndirilmagan qimmatli qog‘ozlarning 49,8 % iga egalik qilmoqda. 1978-yildan boshlab birja a’zolarida o‘z joylarini birjada haqiqiy a’zolik talablariga javob bera oladiganlarga ijaraga berish imkoniyati paydo bo‘ldi. 1 «Рынок деньги и кредит », №7, 2006 г.

Natijada birjadagi ko‘plab joylar, asosan, investitsiyalar sifatida yoki kelajakda qimmatroq narxda chayqov maqsadlarida sotib olina boshladi. AQSHning ahamiyati bo‘yicha ikkinchi birjasi – Amerika fond birjasi (American Stock Exchange) hisoblanadi. U qimmatli qog‘ozlar norasmiy bozori sifatida XIX asrning o‘rtalaridan faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Biroq faqat 1921- yilda u o‘zining savdo zaliga ega bo‘ldi. Amerika fond birjasi AQSHning ahamiyati bo‘yicha ikkinchi birjasi hisoblanishiga qaramay, ishbilarmonlik faolligi ko‘rsatkichlari bo‘yicha ham, pul qiymatidagi sotuv hajmi bo‘yicha ham Nyu-York fond birjasi va qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha dilerlar Milliy assossiatsiyasi birjadan tashqari avtomatlashtirilgan kotirov ka tizimi (NASDAQ)dan ancha ortda qoladi. AMEXda qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga olishga qo‘yiladigan talablar NYSE standartlariga nisbatan ancha yumshoq, shu sababli istiqbolli va o‘sib borayotgan kompaniyalar dastlab o‘z aksiyalarini Amerika fond birjasida joylashtiradi, so‘ngra, agar uzoq vaqt oralig‘ida bu korporatsiyalar ulardan kutilgan natijalarni oqlasa, ularning qimmatli qog‘ozlari NYSEga o‘tkaziladi. Bunday yo‘lni o‘z vaqtida General Motors, Radio Corporation of America kabi korporatsiyalar bosib o‘tgan. Buyuk Britaniya birja tizimi. Buyuk Britaniya fond bozori an’anaviy ravishda mamlakat moliya-kredit tizimining muhim qismi hisoblanib keladi. Britaniya qimmatli qog‘ozlar bozorida yetakchi o‘rinlarni London fond birjasi egallaydi. Shuningdek, Buyuk Britaniyada Manchester, Birmingem, Glazgo va Belfastda qator mintaqaviy birjalar ham mavjud bo‘lib, ular mamlakat iqtisodiyotida ikkinchi darajali rol o‘ynaydi. 80-yillarning oxiridan boshlab Xalqaro fond birjasi deb atala boshlagan London birjasi haqli ravishda dunyoning eng baynalmilal birjalaridan biri hisoblanishi mumkin. Yevropadagi boshqa ayrim mamlakatlar aksiyalari bilan savdo hajmi Londonda bu mamlakatdagi savdo hajmidan katta bo‘ladi. Birjada

kotirovka qilinadigan xorijiy emissiyalar soni bo‘yicha u faqat Jeneva fond birjasi, bu Germaniyaning birgalikdagi barcha birjalaridan kevinda turadi. Xalqaro London fond birjasiga a’zo firmalar uch toifaga taqsimlanadi. Ularning birinchisi muhimroq hisoblanadi. Bu qatorga yoki diler, yoki broker, yoki bir vaqtning o‘zida diler va broker bo‘la oladigan birja a’zolari kiradi. Agar birja a’zosi dilerlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa, u birjada bozorni shakllantiruvchi – «market-meyker» sifatida ro‘yxatdan o‘tishi mumkin. Qoidaga ko‘ra, bunday funksiyalarni faqat yirik firmalar o‘z zimmasiga oladi. Ularning asosiy fiinksiyasi – kotirovka majburiya davri deb ataladigan belgilangan vaqt muddatida qimmatli qog‘ozlarni faol xarid qilish (sotish)dir. Bozorni shakllantiruvchilar bitimni amalga oshirish istagida bo‘lgan narxlarni taklif etadilar. Bozorni shakllantiruvchilar soni ko‘pligi tufayli ular o‘rtasida raqobat vujudga keladi, bu esa qimmatli qog‘ozlarning yanada asoslangan narxlariga olib keladi. Bozorni shakllantimvchilar kotirovkada ikkita kursni ko‘rsatishlari lozim: talab (xaridor) narxi va taklif (sotuvchi) narxi. Masalan, 143 – 6,10 × 10 ko‘rinishdagi kotirovka shuni anglatadiki, bozorni shakllantiruvchi 10 000 gacha aksiyalarni 143 pens narxda sotib olish va 10 000 gacha aksiyalarni 146 pens narxda sotishga tayyor. Kurslar o‘rtasidagi farq (3 pens) spredni (kurslar farqi) tashkil qiladi. London fond birjasining ikkinchi toifa a’zolarini dilerlarao brokerlar tashkil etadi. Bu bir-biri bilan yashirin aloqa qilish istagida bo‘lgan bozorni shakllantiruvchilarga vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi firmalardir. Dilerlararo brokerlardan foydalanish bozorni shakllantiruvchilarga qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha o‘zining joriy pozitsiyalarini raqobatchilardan yashirish imkonini beradi. Uchinchi raqobatchilar toifasi pul brokerlaridan iborat. Ularning asosiy funksiyasi – bozorni shakllantiruvchilar uchun qimmatli qog‘ozlarni qarzga olishdir. 80-yillarda London birjasi 1983-yildan 1986-yilgacha o‘tkazilgan, asosan, birjaning xalqaro raqobatbardoshligini oshirishga, demakki, Britaniya kapitali pozitsiyalarini mustahkamlashga yo‘nal- tirilgan jiddiy o‘zgarishlar o‘tkazilgan joyga aylandi. Xorijiy kompaniyalarga birjaning to‘laqonli a’zolari bo‘lishga

ruxsat etildi. Hozirgi paytda savdoda 60 dan ortiq mamlakatdan kompaniyalar ishtirok etadi. Bu birjada amerikaning NASDAQ tizimiga o‘xshash avtomatlashtirilgan birja kotirovkalar tizimining joriy qilinishi haqiqiy inqilob bo‘ldi. Bu yangiliklar natijasida birja a’zolarida bitimlarni bevosita kompyuter terminallari orqali amalga oshirish imkoniyati paydo bo‘ldi. Tezda elektron savdo tizimi amalda operatsion zaldagi savdoni siqib chiqardi va London fond birjasi an’anaviy operatsion zaldan voz kechgan va uni elektron savdo tizimi bilan almashtiigan dastlabki virik birjaga aylandi. Fransiya birja tizimi. Yettita fransuz fond birjalari orasida Parij birjasi, shubhasiz, yetakchi hisoblanadi. Mahalliy ahamiyatga molik fond birjalari, shuningdek, Bordo, Lil, Lion, Marsel, Nansi va Nantda joylashgan. Fransuz birja tizimini ajratib turadigan ji hatlardan biri doimo birjalar ustidan davlatning kuchli nazorati hisoblanib kelgan. Hozirgi paytda fond birjasi iqtisodiyot va moliya vazirligiga bo‘ysunadi, biroq oxirgi yillarda hukumat tomonidan fonda bozorini «qavta tartibga solish» tomon ma’lum bir qadamlar qo‘yildi. Shveytsariya birja tizimi. Shveytsariyada jami 7 ta fond birjasi faoliyat ko‘rsatadi, ularning orasida Syurix, Jeneva va Bazel birjalari ajralib turadi. Syurix birjasining zimmasiga yillik savdo hajmining taxminan 70 % i to‘g‘ri keladi. Birja tizimiga xos bo‘lgan xususiyat sifatida Shveytsariyaning fond bozorida mamlakatning yirik banklari monopol hukmronligini ko‘rsatish mumkin. Birja faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish unchalik sezilarli emas, banklarning «o‘zini o‘zi tartibga solishi» ko‘proq ahamiyatga ega. Shveytsariya fond bozoriga xos bo‘lgan yana bir xususiyat uning xalqaro yo‘nalganligi hisoblanadi. Shveytsariyaning xalqaro moliyaviy markaz sifatidagi ulkan ahamiyati mamlakatning moliya bozorida ham aks etmasligi mumkin emas, bu yerda aksiyalarning taxminan yarmi va obligatsiyalarning 1/3 qismi xorijiy aksiya va obligatsiyalar tashkil qiladi. Qimmatli qog‘ozlar bozorining bunday jahon kapitali ehtiyojlariga moslashganligi mamlakat iqtisodiyotida ham, yirik

korporatsiyalar faoliyatida ham ijobiy aks etadi. «NESTLE», «UBS» kabi kompaniyalarning aksiyalariga dunyoning yirik fond birjalarida talab katta. Germaniya birja tizimi. Shveytsariyada bo‘lgani kabi, Germaniya uchun ham mamlakat fond birjasiga monopol banklarning kuchli ta’siri xarakterli. Eng yirik banklar fond bozorini amaida to‘liq monopollashtirgan, ular qimmatli qog‘ozlar chiqarish va joylashtirish bilan faol shug‘ullanadi, ikkilamchi bozorda faol qatnashadi va o‘zlari qimmatli qog‘ozlar yirik paketlariga egalik qiladi. Jami Germaniyada 7 ta yirik fond birjalari mavjud bo‘lib, Gannover, Myunxen, Shtutgart, Berlin, Dyusseldorf, Bremen va Frankfurt-am-Mayn shaharlarida joylashgan. Ularning orasida yetakchi hisoblangan Frankfurt birjasi Yevropaning ham eng yirik birjalaridan sanaladi. Yaponiya birja tizimi. 1870-yillarda Yaponiya qimmatli qog‘ozlar tizimi bilan tanishtirildi va davlat obligatsiyalarini joriy qilish shartlari muhokama qilina boshladi. Natijada ommaviy savdo joyi zarurati vujudga keldi, shu sababli 1878-yil Tokio fond birjasiga asos solindi. 1949-yilning 1-aprelida Tokio, Osaka va Nagoyada uchta fond birjasi paydo bo‘ldi. Shu yilning iyulida Kioto (Osakadagi fond birjasiga 2001-yil martda qo‘shilgan), Xirosima (Tokio fond birjasiga 2000- yil martda qo‘shilgan), Fukuoku va Niigatu (Tokio fond birjasiga 2000-yil martda qo‘shilgan) qo‘shimcha fond birjasi tashkil qilindi. Bundan tashqari, 1950-yilning aprelida Sapporo fond birjasi tashkil qilindi. Demak, Yaponiyada endi beshta fond birjasi mavjud. Tokio fond birjasi – bu o‘ziga xos yuridik shaxsdir. Uning jami 114 a’zosi – tashkilotlar. Masalan, Amerika fond birjalaridan farqli ravishda, TFBda xususiy shaxslarning a’zo bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Birjaning oliy organi a’zolar umumiy yig‘ilishi bo‘lib, u nizomdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq eng jiddiy masalalarnigina hal qiladi. Tokio fond birjasi ikki seksiyaga bo‘linadi: birinchisi – yirik korporatsiyalar uchun, ikkinchisida esa o‘rtacha hajmdagi kompaniyalarning aksiyalari muomalada bo‘ladi. Yangi a’zolar dastlab ikkinchi seksiyaga tushadi va faqat bir yildan keyin birinchi toifaga o‘tish uchun imtihon topshira oladi.

Tokio birjasidan foydalanishga tobora ko‘plab xorijiy kompaniyalar katta qiziqish bildirmoqda. 80-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab TFBda ro‘yxatga olingan xorijiy firmalar soni o‘sib bordi va 1985-yilda 120tagayetdi. Ularning orasida Amerikaning «Teksas instrumente», «Xyulett-Pakkard», «Motorola», Germaniyaning Doyche Bank kabi kompaniyalari juda mashhur. Birjada asosiy faoliyat ko‘rsatuvchi shaxslar brokerlik uylari hisoblanadi. Jami ularning soni 100 dan ortiq. Bugungi kunda ularning eng yiriklari – «Nomura», «Dayva», «Nikko». Ular bevosita yoki bilvosita (filiallar orqali) o‘z qo‘lida Tokio birjasi aksiyalarining 50 % i o‘z qo‘lida ushlab turibdi. Mamlakat iqtisodiyotida fond birjasining roli YaMM ishlab chiqarishda aksiyadorlik mulkining ulushi bilan belgilanadi. Bundan tashqari, birjaning roli qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanish darajasiga bog‘liq. Rossiya hali sanab o‘tilgan mamlakatlarda ko‘p narsalar o‘rganishi kerak. Rossiya birja tizimi. Rossiya iqtisodiyotining bozor strukturasiga, mulkchilikning turlarini shakllantirishga faol o‘tishi bilan oxirgi yillarda qimmatli qog‘ozlarga, qimmatli qog‘ozlar bozoriga, fond operatsiyalariga tobora katta e’tibor qaratilmoqda. G‘arb mamlakatlari tajribasi faol o‘rganilib, mamlakatda bunday strukturalarni shakllantirishning dastlabki bosqichlari tahlil qilinmoqda. Qimmatli qog‘ozlar ikkilamchi bozori sifatida fond birjasiga katta e’tibor qaratilmoqda. Tadqiqotning muhim jihati – fond birjasining chayqov mexanizmini tahlil qilishdir. Fond birjasining o‘zi iqtisodiy va siyosiy hayotning obyektiv ko‘rsatkichi bo‘lib xizm at qiladi, shuning uchun uni yaratish Rossiyada mamlakatdagi vaziyatni aks ettirishga olib kelishi lozim. «Fond birjasi» tushunchasining Rossiya va xalqaro amaliyotdagi mazmuni jiddiy farqlanadi. Operatsiyalar hajmini taqqoslab bo‘lmaydi (Rossiyada bu – birjada muomalada bo‘lgan 10 tagacha va undan biroz ortiq qimmatli qog‘ozlar turlari va ular bilan oyiga bir necha o‘nlab operatsiyalar, birja faoliyatining moddiy, axborot, kadrlar, tartibga solish va boshqa tomonlari). Rossiya fond birjalari orasida yetakchi monopol lider rolini Moskva fond birjasi (MFB) o‘ynaydi. MFBda qimmatli qog‘ozlar bilan savdo hajmi butun

mamlakat bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan to‘rt baravar ko‘p. Bu yerda eng likvidli aksiyalar muomalada bo‘ladi. MFB nafaqat Rossiyada, balki xorijda ham yuqori reytingga ega bo‘lgan ayrim kompaniyalarning qimmatli qog‘ozlari bilan savdo qilish imtiyozli huquqiga ega («Gazprom» OAJ aksiyalari MFB operatsiyalarida katta ulushga ega). U Rossiyada o‘z xarajatlarini qoplaydigan dastlabki birjaga aylandi. Rossiyadagi yana bir yirik birja strukturasi Sankt-Peterburg birjasi hisoblanadi. Unda taqdim etiladigan fond xizmatlari doirasi ko‘p jihatdan Moskvacha to‘plamni takrorlaydi, biroq aylanmada bo‘lgan operatsiyalar miqyosi poytaxt operatsiyalaridan ancha past. 1997–1998-yillardagi moliyaviy inqiroz Rossiya fond bozorining asosiy kamchiliklarini ochib tashladi: operatsiyalar katta qismining spekulyativ xarakteri, rossiyalik emitentlarning bozorga chiqishga qiziqmaganligi, emitentlar kapitalida aksiyalar yirik paketlarining oqlanmagan tarzda yuqoriligi, investitsiya uchun kapitalni jalb etish bo‘yicha bozor imkoniyatlaridan foydalanmaslik, qimmatli qog‘ozlar bozorida ishga mahalliy xususiy investorlarning sust jalb etilganligi, Rossiya aksiyalar bozorida xorijiy investitsiyalar ulushining haddan ortiq kattaligi. Fond bozorini birdaniga yuqori professionalli, faqat yuqori texnologiyalardan foydalanuvchi (aksiyalarning hujjatsiz shakli) qilishga intilish amalda aksiyalarning hujjatli (qog‘oz) shaklini muomaladan chiqarib yubordi. Biroq bu sababli FBda faoliyat ko‘rsatishdan jismoniy shaxs, ommaviy investor chiqarib yuborildi, u «qo‘lda ushlab ko‘rsa bo‘ladigan» real, likvidli qimmatli qog‘ozlarsiz o‘z pullarini fond bozoriga olib kelmaydi. Shunday qilib, Rossiya qimmatli qog‘ozlar bozori umumiy strukturasida bozorning zarur tarkibiy qismi – jismoniy shaxslar o‘rtasida korporativ aksiyalarning hujjatli shakli aylanmasi amalda mavjud emas. Aksiyalarni hujjatli shaklda chiqarish ishlab chiqarishni u kuchli ehtiyoj sezayotgan investisiyalash uchun aholining mablag‘larini jalb qilishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Hujjatli shaklda chiqarilgan aksiyalar, ma’lum bir holatlarda to‘lov vositasi sifatida namoyon bo‘lib, buning ustiga, mamlakat moliya tizimiga bosimni susaytirishi mumkin.

Rossiyaning jahon iqtisodiy va moliya tizimiga kirishi natijasida uning qimmatli qog‘ozlar bozori tashqi ta’sirlarga nisbatan zaifligi yana ortadi. Bozor xavfsizligi muammolarini tadqiq etish, mahalliy va xorijiy tajribalarni tahlil qilish asosida uni ta’minlash bo‘yicha konseptual yondashuvlar va amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish zarur. Bunda asosiy e’tiborni o‘zini o‘zi tartibga solish tamoyiliga emas, bozor faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishga qaratish lozim. Axir rivojlangan mamlakatlarda u o‘n yil liklar davomida shakllangan va asta-sekinlik bilan uning ishonchli xavfsizlik tizimi shakllangan. Masalan, AQSH qimmatli qog‘ozlar bozori xavfsizligini ta’minlash va o‘zini o‘zi tartibga solish tizimi 1933– 1934-yillardagi moliyaviy inqirozlardan so‘ng, qator qonunlar qabul qilingach faol yaratila boshlagan. Uzoq vaqt davomida u takomillashib borgan va oxirgi paytlarda ko‘proq o‘zini o‘zi tartibga solish xarakteriga ega bo‘lmoqda. Shunday ekan, buning uchun shart-sharoitlar, xususan, qonunchilik-huquqiy me’yorlar tayyorlanmagan o‘zini o‘zi tartibga solishga birdaniga o‘tishga harakat qilmaslik, rivojlanishning uzoq yo‘liga bepisand bo‘lmaslik lozim. Qimmatli qog‘ozlar bozori bozor iqtisodiyotida eng tartibga solingan bozor hisoblanadi. Bozordagi munosabatlar murakkabligi, uning ko‘lami, unga xos bo‘lgan risklar, qatnashchilar (subyektlar) xavfsizligi manfaatlari bozorda ishlashning detalli standart va qoidalarini ishlab chiqish zaruratini asoslab beradi. Shu sababli bozorning shakllanish davrida xavfsizlikni ta’minlash va tartibga solish sohasida davlat va uning organlari rolini oshirish zarur. Davlat bozor faoliyat ko‘rsatishi uchun qonunchilik va huquqiy me’yorlarni shakllantirishi, huquqni qo‘llash tizimini tashkil qilishi va tartibga solish fiinksiyasini bajarishi lozim. Davlat organlari faoliyatida sa’y-harakatlarni birlashtirish va vakolatlarning cheklanmaganligi qimmatli qog‘ozlar bozorining milliy va iqtisodiy xavfsizligida o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Firibgarlik, qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq ayyorliklarga katta e’tibor qaratilishi lozim, hozirgi paytda ular qoidabuzarliklarning asosiy ulushini tashkil etmoqda. Mahalliy va xorijiy amaliyotda qimmatli qog‘ozlar bozorining barcha vositalari bilan turli firibgarlik sxemalari va operatsiyalarini aniqlash, bartaraf

qilish va oldini olish borasida katta tajriba to‘plangan. Bu turli mamlakatlarning tartibga solish va huquqni muhofaza qilish organlari bilan bitimlar tuzishni va bu sohada o‘zaro aloqalar tashkil etishni talab qiladi. Biroq qimmatli qog‘ozlar bozori iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda muayyan qatnashchilar: banklar, aksiyadorlik jamiyatlari, investitsion fond va kompaniyalar, individual investorlar ham katta rol o‘ynaydi. Har bir bozor subyektining, birinchi navbatda, qimmatli qog‘ozlar bilan ishlashda o‘z xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha maqsadlari va bajaradigan hajmi va mazmuni bo‘yicha farqlanadi. Ular tashkil qilgan xavfsizlik xizmatlari subyektning o‘ziga xosligi va ishtirok darajasiga qarab bu bozorda o‘z manfaatlarini himoya qilish choralarini ishlab chiqadi. Davlat esa kompaniya daromadlari va foydasini qonuniylashtirish, har qanday korxonada mavjud bo‘lgan «yashirin» iqtisodivot ulushini pasaytirish uchun qo‘lidan kelgan barcha narsalarni qilishi lozim. Aks holda, pul mablag‘larini iqtisodiyotda «yashirin» qayta taqsimlash shunday qayta taqsimlashga olib keladiki, bunda fond bozori umuman kerak bo‘lmay qoladi. Fond bozori va muddatli bozorni davlat tomonidan tartibga solish organlarining o‘zaro aloqa qilish tizimi, bozorni inqirozga qarshi tartibga solish dasturi zarur. Iqtisodiyotda narx bilan bog‘liq risklarni samarali boshqarishga imkon beradigan hosila moliyaviy vositalar (fyuchers, opsion va b.) bozoriga ko‘proq e’tibor qaratish kerak. Ushbu bozorning rivojlanishi butun mamlakat iqtisodiyoti va xususan, fond bozorining barqarorligi va investitsion jalb etuvchanligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. O‘tgan vaqt davomida Rossiya qimmatli qog‘ozlar bozori va muddatli tovarlar bozorida jiddiy ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi: qonunchilik va huquqiy- me’yoriy asoslar, shuningdek, qimmatli qog‘ozlar bozori va muddatli tovarlar bozorining infratuzilmasi paydo bo‘ldi, rivojlangan vositalar yaratildi, bozorda mahalliy va xorijiy investorlar ishtiroki kengaytirildi, bozor qatnashchilarining turli toifalari, professional qatnashchilar birlashmalari paydo bo‘ldi va h.k. Yana bir muammo – bozorda kichik va o‘rta korxonalar aksiyalarining muomalada bo‘lish zarurati, bu fond bozori va butun iqtisodiyotning

barqarorlashuviga xizmat qiladi. Muammo mintaqaviy savdo tizimining: birja, depozitariy, axborotni ochish tizimi va h.k. tashkil qilinishi bilan hal etilishi mumkin. Bu vaziyat fond bozori va butun mamlakat iqtisodiyoti rivojla nishining chuqur, asosiy muammosi – barcha darajadagi siyosatchi va boshqaruvchilarda iqtisodiyot haqida to‘g‘ri tashkil qilingan tarkibiy qismlar to‘plarni bo‘lishi lozim, ulardan birortasining yo‘qligi butun tizimning ishini to‘xtatib qo‘yishi mumkin bo‘lgan tizim sifatida tasavvurning yo‘qligini ko‘rsatib beradi. Tovar sohasida bozor munosabatlarining rivojlanishi – bozor iqtisodiy tizimining bitta, lekin asosiy bo‘lmagan elementlaridan sanaladi. Qimmatli qog‘ozlar bozorining o‘zi asosiy element emas, biroq butun tizim usiz ishlamaydi. Xalqaro bozorlarda investitsion kapitalni jalb etadigan xususiy emitentlarga tavsiya etilishi mumkin bo‘lgan Rossiya qimmatli qog‘ozlar emitenti haqida axborotni ochish tizimining yo‘qligi Rossiya korxonalarining xorijiy investitsion kapitalni jalb etish bo‘yicha imkoniyatlarini jiddiy cheklaydigan muammolardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, investitsion kapitalni jalb etuvchi va til bilan bog‘liq to‘siqlarni bartaraf qilishga ko‘p mablag‘ sarflaydigan kompaniyalar investorlar ko‘z o‘ngida ijobiy imijga ega bo‘ladi va asta-sekinlik bilan o‘zi haqida axborotni to‘laroq ochib berish bosqichlarini bosib o‘tib, o‘z biznesini rivojlantirish uchun katta refurslar jalb etishi mumkin. Biroq bunday mexanizm faqat ayrim, qoidaga ko‘ra yirik kompaniyalarning qo‘lidan keladi. Afsuski, moliyaviy va xo‘ jalik faoliyati haqidagi axborotning ishonch liligiga davlat kafolatlarining yo‘qligi sababli ular ham bu mexanizmdan to‘liq foydalanmaydi. Hal qilish kerak bo‘lgan birinchi (eng sodda) vazifa rossiyalik emitentlarning turli xorijiy bozorlarda qimmatli qog‘ozlarni joylashtirishi uchun ham, xorijiy qimmatli qog‘ozlar emitentlarining ularni milliy bozor tizimida joylashtirishi uchun ham axborotni ochish uslubiyatlari va tavsiyalarni ishlab chiqish bo‘lishi lozim. RF qonunchiligida RF hududida xorijiy emitentlarning qimmatli qog‘ozlarini chiqarishni ro‘yxatga olish va ularni joylashtirishni tartibga soladigan maxsus

me’yoriy hujjatlar yo‘q. Buning iqtisodiy sababi shundaki, qonun chiqaruvchi va ijrochi hukumat tomonidan fond bozorini tartibga solish sohasida birlamchi vazifa sifatida xorijiy investitsiyalar va investorlarni jalb etish va huquqiy himoya qilish bo‘yicha vazifa ko‘rib chiqiladi. Xorijiy qimmatli qog‘ozlar emitentlari, ya’ni RFga investitsion kapitalni jalb qilayotgan shaxs lar uchun huquqiy bazani rivojlantirish masalasi esa eng yaxshi holatda birlamchi sifatida qabul qilinmaydi. Shu bilan bir paytda, Rossiya iqtisodiyotini qayta tiklash dasturining muvaffaqiyati MDH mamlakatlar sanoat komplekslariga investitsiyalar jarayoni bilan bog‘liq bo‘lib, uni amalga oshirish mexanizmi RF fond bozori doirasida «xalqaro» investitsion vositalar bozorini yaratish bo‘lardi. Qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solishda Rossiya Qimmatli qog‘ozlar bozori bo‘yicha federal komissiya (FKSB) roli juda katta. Fond bozorini davlat tomonidan tartibga solishni faollashtirish uchun uning maqomini oshirish lozim, FKSB ham mos keluvchi vakolatlar bilan ta’minlanishi kerak. Unda xavfsizlik bo‘linmalari tashkil qilish maqsadga muvofiq (boshqa davlatlardagi komissiyalar kabi). Davlat tomonidan tartibga solishning ustuvor yo‘nalishlaridan biriga axborotni ochish va qimmatli qog‘ozlar bozorining «shaffoflik» darajasini oshirish bo‘yicha ishlarning davom ettirilishi bo‘lishi lozim. Rossiyada hozirgi paytda eng muhim siyosiy va iqtisodiy muam mo xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va investorlar va tovar ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish hisoblanadi. Bu maqsadlarda qonunchilikni yanada takomillashtirish, investorlar xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha huquqni muhofaza qilish organlarining chora tadbirlarini muvofiqlashtirish zarur. Aksiyadorlik jamiyatlarida aksiyalar davlat ulushining xavfsizligini ta’minlash tizimi ishlab chiqilishi lozim.

Xulosa Aksiyalarini birja ro‘yxatiga kiritish istagida bo‘lgan emitent-kompaniyalar uchun qoidalarni birjalarning o‘zi belgilaydi, shu sababli har bir birjada qimmatli qog‘ozlarni kotirovkaga qo‘yishning o‘z «texnologiya»si mavjud. Aksiyalarini muayyan birjada kotirovkalash istagida bo‘lgan kompaniyalarga talablar ham farqlanadi. Demak, birja – bu aksiyalarning bozor qiymatini qo‘llab-quvvatlash tizimi. Kompaniyalar birlashtirish va qo‘shib yuborishda aktivlarni baholash aksiyalarning bozor qiymati kursiga tayanadi, kitob, balans kursiga emas. Qator mamlakatlarda listing kompaniyaning soliqqa tortishda jiddiy chegirmalar taqdim etish uchun asos hisoblanadi. Va nihoyat, bunday varaqlarda turgan kompaniyalarga, qoidaga ko‘ra, kredit va zaemga ehtiyoj sezilganda bank va moliyaviy institutlarning ishonchiga erishish, shuningdek, listing aksiyalariga konvertatsiyalanadigan yangi obligatsiyalar chiqarish osonroq bo‘ladi. Shu tariqa, listing – bu bozorni qo‘llab-quvvatlash tizimi, u uyushgan bozor uchun qulay sharoitlar yaratadi, eng ishonchli va sifatli qimmatli qog‘ozlarni aniqlashga imkon beradi va ularning likvidligini oshirishga xizmat qiladi. Jahondagi eng nufuzli birjalar Nyu-York birjasi (bu yerda AQSHdagi jami qimmatli qog‘ozlarning 85–90 % i sotiladi), London birjasi, Tokio birjasi va Parij birjasi hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

Похожие

Fond bozorining rivojlantrish istiqbollari

O‘zbеkistonda biznеsning rivojlanish istiqbollari

Valyuta birjalari

O`zbеkistonda biznеsning rivojlanish istiqbollari

Fond birjasi