Ehtiyojlar va uning qondirilishi - Экономика - Рефераты

Ehtiyojlar va uning qondirilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Ehtiyoj tushunchasi va uning yuksalishi 2. Resurslarning kamyobligi 3. Ehtiyojlarni qondirishning optimal darajasi

www.arxiv.uz Ehtiyoj tushunchasi va uning yuksalishi Inson boshqa jonzodlardan o`zinpng aql-idroki bnlan ajralib turadi. Inson biologik mavjudot sifatida ovqat eyish, uxlash, dam olib o`z kuchini tiklash, o`zini issiq-sovuqdan asrash ehtiyojlariga ega. Mazkur ehtiyojlar moddiy shaklda — kiyim-kechak, oziq-ovqat. turar joy va boshqalar shaklida ifoda etiladi. Moddiy ehtiyojni qondirish uchun esa zarur noz-ne`matlarni ishlab chiqarish kerak- Inson borsa-kelmas orolda, afsonalarda aytilganidek, qush borsa qanoti, odam borsa oyog`i kuyadigan joyda, tanholikda yashamaydi. Inson ijtimoiy jonzod. U ma`lum mamlakat fuqarosi, aniq bir hudud (shaxar, qishloq, mahalla, kvartal) da kishilik jamiyatida yashaydi. Uning mehnat orqali qondiriladitan jamiki ehtiyoji moddiy ehtiyojga kiradi. Insonning moddiy ehtiyojlari bilan birga ijtimoiy ehtiyojlari ham borki, bularga bilim olish, madaniy saviyani oshirish, malaka, mahoratga ega bo`lish va sog`lom hayot kechirib, uzoq umr ko`rish kiradi. Aytilgan ehtiyojlar moddiy shaklga ega bo`lmagan har xil xizmatlar ko`rsatish orqali qondiriladi Shifokor, o`qituvchi yoki madaniyat xodimi xalqqa xizmat qilib, uning ehtiyojini qondirishga hissa qo`shadi, ammo ularning mehnati ishchi yoki dehqon mehnati kabi moddiy mahsulotda ifodalanmaydi. Insonning mehnat qilish ehtiyoji ikki narsadan kelib chiqadi: birinchidan, mehnat moddiy va ma`naviy ehtiyojlarni qondiradi; ikkinchidan, mehnatda inson kamolotga erishadi, qobiliyatini o`stiradi. Hayotda o`z o`rnini topadi, obro`- e`tiborga erishadi. Shu sababli mehnatniig tagi rohat deydilar. Mehnat qilish uchun jihozlangan ish joyi bo`lishi zarur. Ish joyi uchun bino qurish, kerakli uskuna- jihozlar, masalan, stanoklar, kompyutyerlar, o`lchash asboblari, laboratoriya uskunalari o`rnatish kerak. Demak, ularni ham ishlab chiqarish talab qilinadi. Ehtiyoj qat`iyan tabaqalashgan bo`ladi. Ehtiyoj kishilarning odati, didi, ruhiyati, yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, millati, mehnat va yashash sharoitlariga ham bog`liq. Maktab o`quvchisi bilan olimning, yosh yigit bilan pensioner cholning, dehqon bilan shaxtyorning ehtiyoji bir xil emas. hatto kishilarning jismoniy tuzilishi ham ehtiyojlarda farqlarni hosil qiladi. Albatta gavdasi yirik kishining

www.arxiv.uz ehtiyoji bilan jussasi kichik kishining ehtiyoji bir xil emas. Eng muhimi — xilma- xil ehtiyojni qondirish uchun xilma-xil faoliyat talab qilinadi. Ehtiyojlar to`xtovsiz ravishda mos rivojlanishi ksrak: Aks holda ehtiyojlar qondirilmay qoladi. O`z navbatida ishlab chiqarishning rivojlanishi, ayniqsa texnika taraqqiyoti yangi ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Masalan, tezkor axborotlar olish zarurati EHMlarni yaratdi. Kompyuterlash jarayoni EHMlarni yaratish va qo`llash bilan bog`liq ehtiyojlarni yuzaga chiqardi. Kompyutyerlarning birinchi avlodiga ehtiyoj avval qisqarib, so`ngra yuqoldi. Hozir to`rtinchi avlod mashinalariga — AVM-486 markali EHMga ehtiyoj bor. Ehtiyojlarning yuksalishi quyidagicha yuz beradi: — kishilarning ehtiyoji miqdoran o`sib boradi. Uning sababi esa aholi sonining ko`payishi, turmushining yuksalishida. Masalan, hozir jon boshiga 60 kilogramm go`sht talab qilinsa, aholi soni 1,5 marta ko`paysa, shunga ko`ra jamiyat miqyosida jami go`shtga bo`lgan ehtiyoj ham 1,5 marta ortadi, albatga; — ayrim ehtiyojlar yo`qolib, o`rniga yangisi keladi, ehtiyojlar doirasi yangilanib, kengayib boradi. Masalan, asrimizning 7 0-80 yillarida qo`lda ko`tarib yuradigan (Vesna, Veta) magnitafonga ehtiyoj katta bo`lgan. Magnita foni bor kishi g`ururlanib yurgan. Hozir hech kimga magnitafon kerak emas. Uning o`rniga zamonaviy ixcham magnitofonlarga ehtiyoj paydo bo`ldi. Eski radiotexnika o`rniga videotexnika keldi; - muayyan ehtiyoj saqlangan holda uning aniq turlari orasidagi nisbat o`zgardi. Masalan, shahar transportiga ehtiyoj doirasida uning turlari o`rtasidagi nisbatan o`zgaradi. Yo`lovchilar o`z tanloviga binoan tramvay, troleybus, avtobus, taksi yoki metroni afzal ko`rib, unga ehtiyoj bildiradi. Bir tovarga bo`lgan ehtiyojlarni boshqa o`rinbosar tovar qoniqtira oladi. Shirinlikka bo`lgan ehtiyoj umumiy bo`lsada, asal, shakar, qand, konfet biri- birining o`rnini bosa oladi. O`rinbosar tovarlar doirasida ehtiyoj bir tovardan boshqa nafliroq tovarga ko`chadi. Хullas ehtiyojlarning miqdoran o`sib, tarkiban yangilanib borishi tabiiy jarayon bo`lib, iqtisodiyotni rivojlantirishiga undaydi, lekin uning o`sib, yangilanib borishi resurslarning kamyobligi muammosiga yo`liqadi.

www.arxiv.uz Resurslarning kamyobligi Ehtiyojlarning cheksizligi bilan resurslarning cheklanganligi o`rtasidagi nomutanosiblik iqtisodiyotning azaliy muammosidir. Iqtisodiy resurslar - bu iqtisodiy rnvojlanish uchun zarur bo`lgan moddiy va insoniy omillarning yaxlitligidir. Iqtisodiy resurslarni uch toifaga bo`lish mumkin: 1. Moddiy resurslar . Bularga tabiiy boyliklar, asbob-uskuna, mashina mexanizm, bino inshoat va har xil qurilmalar kiradi. Ular ishlab chiqarishning moddiy, buyumlashgan omilini tashkil qiladi 2. Mehnat resurslari . Bularga mehnatga layoqatli aholi kiradi. Iqtisodiyot uchun resurs sifatida aholining faqat soni emas, balki uning bilimi ish tajribasi va mehnat mahorati ahamiyatlidir. 3.Ishbilarmonlik qobiliyati . Bu tadbirkorlarning ishning ko`zini bilishi, ishlab chiqarish, tijorat, bank ishi va boshqa faoliyatni samarali boshqara olishi, tavakkalchiligi, zarar ko`rishdan qo`rqmasligidir. Resurslarning so`nggi ikki turi ishlab chiqarishning shaxsiy insoniy omili hisoblanadi. Resurslar sarfi texnika-texnologiya darajasiga bog`liq bo`ladi. Bu daraja qanchalik yuqori bo`lsa ehtiyojlarni qondirish shu qadar kam resurs talab qiladi yoki aksincha. masalan, eski texnologiya sharoitida 10 so`mlik mahsulot olish uchun 1 kVt elektr energiya sarf qilinsa, ilg`or texnologiya sharoitida 0,5 kVt sarflanadi, demak, energo resurs birligi evaziga 2 barobar ko`p mahsulot olinadi, Resurslarning kamyobligi umumiy xodisa. Bu ekiladigan yerlarning er osti va er usti boyliklarning, mehnatga yaroqli aholi sonining cheklangan bo`lishi, energiya resurslarining etishmasligida ifoda etiladi. Masalan, keyingi 200 yil ichida er yuzasida istemolchilar soni 5 marta ko`paydi, ammo er sathi, tabiiy boyliklar ko`paygani yo`q. Er kurrasini 72% okeanlardan, 28% esa quruqlikdan iborat, ammo quruqlikni ham talay qismida yashab bo`lmaydi. Chunki, qumlik, sahro, suvsiz cho`li biyobon, osmono`par tog`lardan iborat. Sarf etilgan er osti boyliklarni umuman tiklab bo`lmaydi, ammo erning o`simliklar va xayvonot

www.arxiv.uz olamini tiklab bo`ladi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida malakali ish kuchi ham kamyob resursga aylanadi. Shunday sharoitlarda kishilar o`sayotgan ehtiyojlarni faqat mavjud resurslarga tayangan holda qondirishga harakat qiladilar. Ehtiyojlarni qondirishning optimal darajasi Resurslarni ko`proq ishlatish hisobidan-ehtiyojlarni qondirish vaqtinchalik, chunki, resurslar tugab boravergani sayin kishilar uni kamroq sarflash yo`lini qidiradilar, resurslarni tejovchi texnologiya yaratilib, keng qo`llaniladi. Natijada resurs birligini ishlatishdan olingan mahsulot ko`payadi. Umuman olganda cheksiz ehtiyojni kamyob resurs bilan ta`minlash uchun 2 narsa amalga oshishi shart: 1. Ehtiyojlar ko`p bo`lganidan ularning hammasini birdaniga qondirish mumkin emas, shu boisdan ularniig eng muhimi ajratib olinadi va ishlab chiqarish ularni qondirishga karatiladi, Masalan, hozir O`zbekiston uchun neft mahsulotlari va donga bo`lgan ehtiyoj eng zarur ehtiyojlardan hisoblanadi va resurslar eng avval shularni qondirishga qaratilgan. Shu sababli 2002 yil O`zbekistonda qishloq xo`jaligi 6 foiz, sanoat –2.5 foiz, iste`mol tovarlar ishlab chiqarish 11,8 foiz ko`paydi va 5 million 400 ming tonna don etishtirildi. 2. Resurslar kamyob bo`lganidan ishlab chiqarishning` eng zarur sohalariga ustivorlik beriladi. Muqobil mahsulotlardan eng maqbuli tanlab olinadi. Bir mahsulot uchun resurs ko`proq ketsa, tabiiy ravishda boshqasiga kamroq qoladi. Hadisi sharifda aytilganidek “t ejamkorlar muxtoj bo`lmaslar” Shuning uchun resurslar sarfining eng tejamli usuli tanlanadi, shunda shu resurs birligi hisobiga ko`proq mahsulot olinadi ehtiyojni to`laroq kondirish mumkin bo`ladi (ilova) Egri chiziqda avtomashina va traktor muqobil mahsulot, deb olingan. Ularni ishlab chiqarish uchun ikkalasiga ham bir xil 1 tonnadan metall sarflanadi deb

www.arxiv.uz olsak, metall resursi esa jami 10 tonna bo`lsa, traktorni ko`proq chiqarish uchun avtomashinani kamroq ishlab chiqarish zarur bo`ladi. Traktorni uch dona chiqarish uchun avtomashinani 10 ta o`rniga 7 ta chiqarish kerak. Buni boshqacha tasvirlasak ham bo`ladi (ilova 2.3). Kamyob resurslar sharoitida ehtiyojlarni qondirishning optimal darajasi tanlab olinadi. Bunda kam resurs bilan ko`proq ehtiyoj qondiriladi. Bu qoidaga binoan mahsulot birligini yaratish uchun ketgan resurs sarfi qisqarishi shart, aks holda ehtiyoj to`la qondirilmaydi. Masalan, donga bo`lgan ehtiyojni to`la qondirish uchun don hosildorligini muttasil oshirib borgan holda, har tonna don olish uchun ketgan resurs sarfini qisqartirib borish talab qilinadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. I. Karimov «Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlapggirish muhim vazifa” Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi ”xalq so`zi” 24 yanvar 2000 2. A.E.Ishmuxamedov va boshqalar «Bozor munosabatlari sharoitida milliy iqtisodiyotning" rivojlanishi» - T., "O`qituvchi", 1996 3. I.Karimo v “Iqtisodni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish bosh yo`limiz”. Хalq so`zi, 13 fevral, 2002 yil. 4. Salaev S. Iqtisodiy islohatlarni chuqulashtirish sharoitida kichik biznes: muammolar, taxlillar va istiqbollar. T.: – 2004y. 5. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`quv qo`llanma A.E.Ishmuxamedov va boshq.-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz. 6. Шевелева С.А. Основы экономики и бизнеса: Учебное пособие С.А.Шевелева, В.Е.Стогов.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИ, 2005.- 515 с. 1 экз. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar nazariyasi va ularni qondirish muammolari

Korxona va uning faoliyati

Korxona va uning personali

Turizm xizmatlar bozori tarkibi

Iqtisodiyot asoslari