Давлат ташқи иқтисодий фаолият субъекти сифатида - Экономика - Рефераты

Давлат ташқи иқтисодий фаолият субъекти сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

Давлат ташқи иқтисодий фаолият субъекти сифатида Режа: 1. Ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш шарт - шароитлари 2. Ўзбекистоннинг дунё мамлакатлари билан халқаро иқтисодий муносабатлари 3. Ташқи иқтисодий фаолиятнинг инвестициявий, қонуний ва ҳуқуқий базаси

1. Ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш шарт - шароитлари Ўзбекистоннинг ижтимоий жиҳатдан йўналтирилган ўз бозор иқтисодиёти моделида ташқи иқтисодий фаодлиятни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш, республиканинг жаҳон хўжалик алоқаларига бирлашиш йўлларини белгилаш алоҳида аҳамиятга эга. Ўз моделида эса ижтимоий жиҳатдан йўналтирилган бозор иқтисодиётининг ривожланиши ва республика интеграцияси йўналишларининг жаҳон хўжалик алоқаларида мустаҳкамланиши асосий ўрин эгаллайди. «Очиқ» турдаги иқтисодиётнинг шаклланиши шароитида ривожланган ташқи иқтисодий алоқалар тизимида бўлган ҳар бир давлатнинг халқаро меҳнат тақсимотида ўз ўрнига, дунё хўжалик тизимида ўз «жавонига» эга бўлиши муҳимдир. Чунки, фақат ўз кучига ишониш даври ўтмишга кетмоқда. Бундай курс провард натижада миллий ва ижтимоий ривожланиш тормозига айланади, ресурсларни норационал ишлатадиган алоқалар бозор иқтисодиётига ўтиш ҳаракатини қийинлаштиради. Ҳатто катта ҳудудга, кўп миллионли аҳолига, хилма-хил ресурсларга эга бўлган мамлакатни бугунги кунда бошқа мамлакатлар билан доимий ва кенг иқтисодий алоқаларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси ҳам бундан мустасно эмас. 1991 йил августда давлат ўз суверенлигига эга бўлган пайтдан бошлаб, ўзи танлаган ташқи иқтисодиёт сиёсатини мустақил халқаро ҳуқуқий субъект сифатида олиб бормоқда. Бу сиёсатнинг асосий мақсади – Ўзбекистоннинг ҳақиқий очиқ иқтисодиётини ва жаҳон иқтисодиёти тизимини, унинг интеграциясини изчил рўёбга чиқаришдир. Республиканинг халқаро ҳамкорликда ва жаҳон меҳнат тақсимотида иштирок этиши унинг табиий-иқтисодий, транспорт, географик ва маданий-тарихий меросига хос бўлган имкониятларидан келиб чиқади. Ўзбекистон улкан табиий ресурслар потенциалига эга бўлиб, биринчи навбатда, минерал хомашё ресурсларига, иқтисодий ишлаб чиқариш ва аҳоли

потенциалига, геопотолик ёндашиш жиҳатидан фақат Евроосиё қитъаси дегани эмас, тикланаётган Буюк Ипак йўлида ҳам муҳим стратегик ўрин эгаллайди. Ўзбекистоннинг халқаро меҳнат тақсимотида иштирок этиш жараёнидаги аҳамиятини ҳам айнан шу позициялардан кўриб чиқиш зарур. Ўзбекистон олтин ишлаб чиқариш умумий ҳажми бўйича дунёда саккизинчи ва унинг аҳоли жон бошига белгиланган ишлаб чиқариши бўйича бешинчи ўринни эгаллайди; республикада олтини бор 30 та қазилма топилган бўлиб, ҳозирча ларнинг фақат ўнтаси ишга туширилган. Ўзбекистон олтинининг сифати жаҳон олий стандартларига тўлиқ жавоб беради, охирги 20 йил давомида рекламацияларга олмаган, сўнгги йилларда уч маротаба халқаро сифат мукофотларига эришди. Мурунтовдаги (Навоий вилояти) олтин конларини (олинаётган миқдори ва сифати жиҳатидан) жаҳоннинг энг катта олтин конлари Клондайк (АқШ), Витватерранд (ЮАР), Колар (Ҳиндистон) билан бир қаторга қуйиш мумкин. Юқори пробали қимматбаҳо металл бу ерда чорак асрдан бери қазиб олинмоқда. Уни қазиб олиш арзон ва очиқ йўл билан олиб борилаяпти. Шундай қилиб, давлат суверенитети шароитида Республика ўз олтинига ўзи хўжайин бўлиб, жаҳон олтин бозорида тенг ҳуқуқли ҳамкор бўлиши мумкин. Лекин охирги пайтда жаҳон бозорининг олтин билан ўта тўйинтирилиши тенденциялари рўёбга чиқиши муносабати билан қимматбаҳо металлнинг сифатига бўлган талаб анча-мунча ошди. Бундай шароитларда олтинга бўлган нарх-навони стабил равишда ушлаб туриш мушкул, чунки, собиқ иттифоқ парчаланиб, унинг ўрнига янги мустақил давлатларнинг ташкил топиши /арб мамлакатлари ва Японияни жуда безовта қилиб қўйди. Бинобарин, улар дунёда энг катта олтин импортёри ва истеъмолчиси эдилар. Шунинг учун жаҳон бозорида Ўзбекистон олтинини сотишда ғоятда омилкорлик зарур. Ўзбекистонда 370 кон ишлаб турибди. Улардан хар йили 200 млн. тонна турли минерал хомашёлар қазиб олинади, йилига 80 минг тонна мис ишлаб чиқараётган Ўзбекистон улкан заҳираларга бой, унинг ҳудудида қўрғошин, рух, вольфрам, литий ва бошқа муҳим ва ноёб металларнинг кўплаб катта-катта

конлари мавжуд. Республика ривожланган қудратли ёқилғи-энергетика базасига эга. Табиий газ топилмалари тахминан 2 трилион куб, кўмир 2 млрд. тоннадан ортиқ, нефть 350 млн. тоннани ташкил қилади. Охирги икки йилда очилган янги нефть ва газ конлари нафақат ўз эҳтиёжларини қондиришга, балки энергия берувчиларнинг экспорти ҳақида ҳам фикр юритишга имкон беради. Ўзбекистон нефть конларидаги қора олтинни қайта тайёрлаш тўғрисида «Эльфакитен» француз компанияси билан битим тузилган. Ўзбекистон Марказий Осиё ва МДҲда асосий пахта ишлаб чиқарувчидир, у жаҳонда тўртинчи ўринда туради. Бу ерда жаҳон ва МДҲ давлатлари билан асосий ҳамкорлик йўналишларидан - Республикада пахтани чуқурроқ қайта ишлаб, ташқи бозорга тайёр қимматбаҳо маҳсулот сифатида чиқариш мўлжалланган. Республикада ҳар йили 1,7 млн. тонна пахта толаси тайёрланади. Чунончи, МДҲда умумий 2,75 млн. тонна, Хитойда 4,2 млн. тонна, АқШда 3,4 млн. тонна пахта ишлаб чиқарилади. Ишлаб чиқариш ҳажмига кўра, Ўзбекистон жаҳон пахта бозорида тенг ҳуқуқли ҳамкор бўлиши мумкин. Лекин бизнинг пахтамиз сифати чет эл пахтасининг сифатидан олдида анча паст. Унинг сифатини яхшилаш учун анча-мунча ишлар олиб бориш ва фурсат даркор. қоракўл терилари ва ипак хомашёси хусусида ҳам шу фикрни айтиш мумкин. Мева ва сабзавот етиштиришда собиқ Иттифоқ даврида Ўзбекистон Республикаси асосий таъминловчи бўлган, ҳар йили ялпи мева-сабзавотнинг 60%ини етиштиришни ўз зиммасига олган эди. Эндиликда ҳам республи4када ҳар йили 5 млн. тоннагача мева ва сабзавот етиштирилади, кўплари ноёб тамга эга. Ўзбекистон бу соҳада ҳамкорликка тайёр. Республиканинг бу тармоққа нисбатан асосий эътибор маҳсулотларни қайта ишлаш, сақлаш, жўнатиш; қадоқлаш корхоналарини барпо этишга қаратилгандир. Ўзбекистон ўзида ва хорижда туризм саноати ривожлантирилиши учун ҳам кўпгина имкониятларга эга. Унинг ҳудудида дунё миқёсида танилган тарихий ва меъморчилик марказлари – Самарқанд, Бухоро, Хива жойлашган, 4000 дан ортиқ - маҳобатли меъморчилик обидалар бор, уларнинг кўплари ЮНЕСКО

ҳимоясидадир. Ўзбекистоннинг потенциал имкониятлари кафолатли бўлиб, бу жараёнда у бир томондан, бозор иқтисодини шакллантириш, бошқа томондан эса, Собиқ Иттифоқ ўрнида шаклланган янги иқтисодий макон интеграцияси, тенг ҳуқуқли ва ҳамкорлик билан халқаро меҳнат тақсимотида ва жаҳон хўжалик алоқаларида баб- баравар иштирок этиши лозим. Ўзбекистоннинг мустақил равишда халқаро бозорга чиқиш йўли жуда идеал бўлмаса ҳам (1-жадвал) ривожланиш учун кўплаб заҳираларга эга эди. Республиканинг ташқи иқтисодий алоқалари интенсификациясининг келиб чиқиш шарт-шароитлари қуйидагилардир:  ер бойликлари, минерал хомашё ва усимликлар заҳиралари, шунингдек, ажойиб тупроқ-иқлим шароитлари, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ҳамда унинг маҳсулотларини қайта тайёрлайдиган саноат ишлаб чиқариш комплекси базасини яратиш учун имкониятларнинг ҳаддан ортиқлиги;  миллий халқ хўжалиги комплекси инфратузилмасининг юзага келиши, республикани жаҳон хўжалиги алоқаларига кенг миқёсда жалб эта оладиган йирик илмий потенциалнинг жамулжамлиги;  экспорт потенциалининг юқори даражадалиги;  тегишли коооперация ва ҳамкорликдаги сармоялар ёрдамида рақобатга бардош бера оладиган маҳсулотларни юқори даражада тайёрлай оладиган ишлаб чиқаришни қисқа вақт ичида яратиш потенциалининг мавжудлиги;  нисбатан олганда (жаҳон миқёсида баҳолаганда) арзон ишчи кучига эга бўлиш мумкинлиги;  хорижий капитал сармояси ва ўзаро манфаатдорлик асосида ҳамкорлик ўрнатиш учун республикада барқарор сиёсий муҳитнинг яратилганлиги. 2. Ўзбекистоннинг дунё мамлакатлари билан халқаро иқтисодий муносабатлари Ўзбекистоннинг дунё мамлакатлари билан халқаро савдо-иқтисодий

муносабатлари тарихи ўрта асрлардан бошланади. /арб ва Шарқ ўртасидаги савдо, катта бозор учун кураш ва меҳнат ресурслари ҳамма вақт Ўзбекистоннинг ҳозирги ҳудудига дахлдор бўлиб келган. Чунки, унинг географик жиҳатдан савдо- иқтисодий потенциали кўплаб мамлакатларни қизиқтирган. Давлат мустақиллигига эришкунича Ўзбекистон асосан агротехника хомашёси (пахта, ипак, қоракўл), машинасозлик ва асбобсозлик тармоқлари учун комплектлаш маҳсулотлари, олтин, уран ишлаб чиқарар эди. Иккинчи жаҳон уруши даврида кўпгина заводлар Ўзбекистонга эвакуацияси қилиниши туфайли республикада кончилик, самолётсозлик, тракторсозлик, электротехника, кимё, тўқимачилик, оғир саноат тармоқлари пайдо бўлди. Бироқ, техник, технологик ва тариф стандартлари Ўзбекистондан ташқарида (асосан Россияда) ишлаб чиқариларди, республика саноатининг ривожланиши муайян даражада ташқи қарамликка боғлиқ эди. 1991 йил 1 сентябрдан бошлаб Ўзбекистон мустақил давлат бўлди. Унинг иқтисодий ва давлатчилик тараққиётининг биринчи босқичи (1991-1995й.) иқтисодни бошқарадиган ўз инфратузилмасини яратиш ва интенсив равишда жаҳон ҳамжамиятида савдо алоқаларини, хусусан, ягона иқтисодий сиёсатни ўтказиш ва шакллантириш; тараққиёт стратегиясини белгилаш; ички ва ташқи бозорларда умумдавлат манфаатларини таъминлаш; иқтисодий, фан-техникавий, савдо соҳаларини ривожлантиришга боғлиқ эди. Маданий ва спорт соҳаларида ҳамкорлик ўрнатиш, туризмни ривожлантириш ва бошқа алоқаларни самарали йўлга қўйиш учун Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги барпо этилди. Ҳукуматнинг 1992 йил 26 мартда қабул қилинган қарорига кўра, Вазирлик давлат органи бўлиб, у Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий алоқаларини бошқариш, назорат қилиш, тартибга солиш ва мувофиқлаштириш ишларини олиб боради. Вазирлик Ўзбекистон Республикасини унинг ташқарисида намойиш этади; барча ташқи иқтисодий масалалар бўйича давлат манфаатларини ҳамда Ўзбекистон Республикасининг халқаро битимларидан келиб чиқадиган мажбуриятларини мамлакат номидан ҳимоя қилади. Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги ўз

фаолиятида халқаро ҳуқуқий нормаларга, Ўзбекистон Республикасининг қонунларига, бошқа давлатлар билан тузган битимларига ва норматив актларига амал қилади. Ўз тараққиётидаги I-босқичнинг якуний даврида (1995 йилнинг охири) Ўзбекистон давлат бошқаруви, иқтисодиёт, ташқи савдо алоқалари ҳамда ишлаб чиқариш доирасида барқарорлиги билан кўзга ташланди. 1995 йилда МДҲ давлат орасида савдода ижобий сальдо олган икки давлатнинг бири бўлди. Олтин қазиб олиш, энергетика, қурилиш, тўқимачилик саноати ва нефть ишлаб чиқариш соҳаларида дастлабки саноат инвестицияларининг лойиҳалари тугалланди; ҳиссадорлик асосида, шу жумладан, хорижий капиталнинг қатнашуви билан аграр ҳамда саноат корхоналарини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш учун қонуний ва амалий шароитлар яратилди. ЕХ иқтисодий комиссиясининг кўрсатмаларига кўра, миллий маҳсулотнинг салмоғи 1991 йилдагига нисбатан 1995 йилда Ўзбекистонда 82,21%, Россияда 49%, қозоғистонда 43%, Белорусда 41%ни ташкил этди. Иқтисодий ривожланишнинг иккинчи босқичи (1995-1998й) негизларидан бири - бозор иқтисодиётининг амалда мамлакатнинг ўз саноатига асосланиб, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариши, макроиқтисодий инвестициявий инфратузилмасини таъминлайдиган бир қатор институтлар барпо этишдир. Бу босқичда ташқи бозорни таъминлаш, бир томондан, ички бозор учун (импорт ўрнига) ва ташқи бозор учун (экспортга) рақобатбардош молларни ишлаб чиқариш бўлса, иккинчи томондан, Ўзбекистон иқтисодиётининг асосий тармоқларига кўплаб хорижий технологик сармоялар кириши билан чамбарчас боғлиқдир:  авиация машинасозлиги ва автомобилсозлиги;  кон қазилмалари ва кимё саноати;  қишлоқ хўжалиги хомашёсини қайта ишлаш ва қадокқлаш;  қурилиш материаллари ишлаб чиқариш;  тўқимачилик саноати;  телекомуникация ва алоқа;  транспорт ва унинг хизмати.

Шунинг учун асосий эътибор Ўзбекистоннинг авиация ва темир йўл портларини комплекс равишда қайта қуриш сармояларига; энергетика, транспорт, алоқа ва машинасозлик соҳаларида йирик саноат комлексларини барпо этишга қаратилди. 1996 йилда давлат бюджетининг дефицити Ташқи Миллий Маҳсулотдан келиб чиқиб, 3,5% даражада баҳоланди ҳамда МВФ экспорти томонидан назорат қилинадиган кескин даражада ошмади. Ўзбекистон 3 млрд. АқШ доллари билан баҳоланадиган юқори потенциалли минерал хомашё ресурсларига, саноат ва қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши, меҳнат ресурслари ҳамда барча ишлаб чиқариш соҳаларидаги малакали кадрлар ва хизмат кўрсатиш доиралари миқёсида халқаро савдо-сотиқни унумли равишда янада ривожлантириш имкониятларига эга.

1-жадвал Айрим узоқ хорижий мамлакатлар билан ташқи савдо айланмаси таркиби (фоиз ҳисобида) Экспорт Импорт 2000 й. 2001 й. 2000 й. 2001 й. Узоқ хорижий мамлакатлар 100 100 100 100 Шу жумладан: Австрия 1,1 1,0 2,2 1,4 Афғонистон 0,5 0,5 0,0 0,0 Бельгия 1,8 2,2 2,2 1,6 Болгария 0,3 0,2 0,2 0,2 Венгрия 0,0 0,0 0,6 0,5 Буюк Британия 11,3 9,6 3,2 4,1 Германия 1,7 1,8 14,0 12,4 Дания 0,0 0,0 0,4 0,6 Ҳиндистон 0,5 0,8 0,8 0,8 Исроил 0,3 0,4 1,1 1,4 Эрон 3,4 3,8 2,5 2,4 Ирландия 0,5 0,0 0,2 0,1 Италия 3,4 2,3 2,3 2,0 Хитой 1,1 0,7 4,0 4,7 Корея 5,1 6,4 15,8 17,7 Латвия 3,1 3,1 1,6 1,9 Литва 0,3 0,1 2,1 1,4 Лихтенштейн 0,1 0,5 0,0 0,0 Нидерландия 4,0 3,5 1,4 1,8 БАА 0,7 1,2 1,4 1,2 Покистон 0,2 0,1 0,3 0,1 Польша 0,4 0,2 2,6 1,4 Руминия 0,0 0,2 0,1 0,2 Сингапур 1,0 0,9 0,4 0,2 Сурия 0,0 0,1 0,1 0,0 АқШ 2,4 4,2 14,1 10,3 Туркия 4,7 3,8 5,3 5,4 Франция 2,0 1,8 4,6 6,4 Чех Республикаси 0,1 0,1 1,2 1,3 Швейцария 13,0 9,3 1,4 1,9 Эстония 0,3 0,3 0,4 0,4 Япония 0,7 0,6 3,0 6,7

Ўзбекистон республикасининг экспорт-импорт тузилиши шуни кўрсатдики, 1998 йилги якуний натижаларга кўра, ташқи савдо обороти 6 млрд. АқШ долларини ташкил этди. Ташқи савдода 216 млн. АқШ доллари миқдорида қўшимча сальдо таъминланди. МДҲ давлатларининг товар обороти 24%га тушиб кетдики, бу ҳол параллел равишда эркин конвертация қилинадиган валюта воситасидаги савдо ҳажмининг ортишига олиб келди. 1998 йил якунларига кўра, Ўзбекистон Республикасининг асосий ҳамкори Швецария бўлди. Шунингдек, ташқи савдо олиб борилган биринчи беш мамлакат қаторида Жанубий Корея, Германия, Буюк Британия, Туркия бўлдики, бу борада анча салоҳиятга эришилди. Ўзбекистон асосий товар обороти Европа иқтисодий Ҳамжамиятининг саноати ривожланган мамлакатларига 30,6, Жанубий Кореяга 16,2%, Туркияга 6,2, Бирлашган Араб Амирликларига 2,2, Хитойга 1,8, АқШга 1,2, МДҲ мамлакатлари билан товар оборотида Россияга 49,1, қозоғистонга 18, Тожикистонга 8,9, Украинага 4,0, қирғизистонга 3,9 фоизи тўғри келди. 1998 йилда экспорт қилинган товарлар ва хизматлар хажми 3,1 млрд. АқШ долларликни ташкил этди. Шу билан бирга, яқин хорижий мамлакатларга экспорт камайди. Узоқ хорижий мамлакатларга етказиб берадиган маҳсулотлар хажмининг кўпайишига экспорт товарлари сотиш бозорининг географик кенгайиши ҳамда табиий кўламнинг ўсиши, шунингдек,хомашё маҳсулотларига , биринчи навбатда, пахта толаси ва мисга жаҳон коньюнктура баҳоларининг яхшиланиши сабаб бўлди. Эркин конвертацияланадиган валютанинг экспорт ҳажми яқин хорижий мамлакатлар билан 27,2 марта, дунёдаги бошқа мамлакатлар билан эса 2 баравар ўсди. 1998 йилда экспорт таркибида баҳоланган нархга кўра, хомашё товарлари, аввало пахта толаси қисман даражада салмоқли ўрин тутади- 57,8% бўлди. Бунда энергеоетказкичлар улушига 14%, қора ва рангли металлар ҳиссасига 5,4% тўғри келади. 1998 йилда умумий импорт ҳажми 2,9 млрд. АқШ долларини ташкил этди. МДҲ ва Болтиқ буйи мамлакатларидан келтириладиган импорт товарлари оқими 8,8%га қисқарди ва 1,3 млрд. АқШ долларини ташкил этди. Натижада мазкур

мамлакатларнинг умумий импортдаги улуши камайиб, 44,7%дан иборат бўлди. Яқин хорижий мамлакатлардан келтириладиган импорт эса 1994 йилдагига нисбатан 2,1 марта ўсди. Узоқ хорижий мамлакатлардан 1,6 млрд. АқШ долларига тенг импорт товарлари келтирилди. Натижада узоқ хорижий мамлакатларнинг салмоғи баҳоланган нархга кўра, импорт ҳажмининг 1996 йилдаги 45,7%дан 55,3%га кўпайди. Ўзбекистон учун импортдаги салмоқли ўринни Жанубий Корея- (27%), Германия – (22,9%), Венгрия – (9,2%), Швецария- (7,5%), Туркия – (5,7%), Япония – (4,4%) эгаллади. Бу мамлакатларнинг импортдаги улуши 80%га тўғри келади. Яқин ва узоқ хориж мамлакатларидан импорт қилинадиган товарлар ичида машиналар ва асбоб-ускуналар салмоғи ортиб бормоқда. Улар ялпи импорт товарларининг 37,5% ини ташкил этади. Ватанимизда ёқилғи-энергетика комлекси жадал суръатлар билан ривожланганлиги туфайли чет мамлакатлардан келтириладиган нефть ва нефть маҳсулотлари республиканинг умумий импорт салмоғидан анча қисқарди. Импорт таркибининг таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, Ўзбекистонга бозорда тезда сотилиб кетадиган истеъмол товарларини кўплаб келтириш давом этмоқда. Ташқи Иқтисодий Муносабатлар Вазирлигининг экспертлари турли даражадаги импорт товарлари ва улардан самарали фойдаланишни таҳлил қиладилар. Импорт божхона солиқларининг дифференциал ставкасини жорий этиш мўлжалланмоқда. Ташқи иқтисодий фаолиятда транспорт алоқалари муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистоннинг йирик халқаро темир йўл, денгиз ва автомобиль портларидан йироқ жойлашганлиги импорт ва экспорт товарларини етказишда транспорт хизмати баҳосига жиддий таъсирини ўтказмоқда. Юкларнинг 90% темир йўл транспорти орқали ташилмоқда. Ўзбекистон ичкарисида темир йўл алоқалари тизими етарли даражада ривожланмаган ва зич жойлашган (50 км дан 100 кв. км гача) ҳамда қозоғистон, Туркманистон, Тожикистон ва қирғизистонга чиқиш мумкин. 180 та станциядан 11 таси йирик габаритли контейнерларни қайта ишлаш учун зарурий воситалар билан жиҳозланган. Ҳар куни Ўзбекистонда 8000 вагон қайта ишланади.

Товарларнинг анчагина қисми автомобиль транспорти орқали ташиларди. Тезкор йўллар масофаси 42 минг км ни, маҳаллий йўллар масофаси 90 минг км. ни ташкил этади. «Ўзбекистон ҳаво йўллари» ҳамда ёнма-ён бўлган халқаро авиация компанияси хизматидаги транзитмагистрали ғоятда катта аҳамиятга эга. МДҲ мамлакатларига ва узоқ хориж юртларидан 15 таси самолётлар тўғридан-тўғри парвоз қилмоқда. Тошкент, Самарқанд, Термиз ва Фарғона шаҳарлари аэпортлари халқаро аэропортлар статусига эга. 3. Ташқи иқтисодий фаолиятнинг инвестициявий, қонуний ва ҳуқуқий базаси Ўзбекистон Республикасида ҳозирги даврда иқтисодий фаолиятнинг барча соҳаларига алоқадор қонунлар ва норматив ҳуқуқий актларга ҳар томонлама асосланган тизим вужудга келтирилди. Ташқи иқтисодий алоқалар ва савдо муносабатларидаги ҳуқуқий база халқаро ҳуқуқлар ҳамда меъёрлар даражасида асослаб берилди. Чунончи, Республика Президентининг “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулкни ҳимоя қилишни таъминлаш ва тадбиркорликни ривожлантириш тўғрисида”ги фармонига кўра, кенг истеъмол молларини ишлаб чиқарувчи қўшма корхоналар хорижий валюта топшириш ва уни Марказий Банкка мажбурий сотиш бўйича беш йил муддат давомида солиқ тўлашдан озод этилди. Ўзбекистон Президетентининг 1996 йил май ойида қабул қилинган “Корхона фаолиятини юритишни рағбатлантиришда чет эл инвестицияларини жалб этишнинг қўшимча йўналишлари” тўғрисидаги фармонида амалиёт учун энг зарур бўлган кўпгина қоидалар кўрсатилди. Унга биноан, экспорт маҳсулотининг ҳажми 30%дан ошган корхоналар белгиланган нормалардан икки баравар кам миқдордаги ставкалар бўйича солиқ тўлаш ҳуқуқига эга. Шу билан бирга, республикада хорижий сармояларни жалб этиш учун имтиёзларнинг кенг тизими вужудга келтирилган, хорижий сармоядорлар учун имтиёзли солиқ жорий этилган.

“Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилишни таъминлаш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида ” ги Фармонга биноан халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқаришга ихтисослашган қўшма корхоналарни рўйхатга олинган пайтдан бошлаб беш йил муддатга хорижий валютадаги тушумдан солиқ тўлашдан ва Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкига валютани мажбурий сотишдан озод қилиш кўзда тутилган. “Экспортга маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналарни рағбатлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармонга кўра, корхоналар ишлаб чикарган маҳсулотлари таркибида экспортга ишлаб чиқарилган маҳсулот бўлса, улар имтиёзларга эга бўладилар. Амалдаги имтиёзлар ва рағбатлантириш омиллари тизими қуйидагилардир:  ишлаб чиқариш ҳажмида товарлар (ишлар, хизматлар) экспорти камида 30%ни ташкил этадиган корхоналарга, мулкчилик шаклларидан қатъи назар, фойда солиғини амалдаги ставкалардан икки баравар камроқ тўлаш ҳуқуқини бериш;  республика давлат инвестиция дастурига киритилган лойиҳалар бўйича солиқлар тўлашдан беш йил муддатга озод этиш;  ўзи ишлаб чикарган маҳсулотни рухсатномасиз бемалол четга олиб кетиш;  ўзбекистон ҳудудида қўшма корхоналарнинг ва фақат хорижий сармоя билан ишлайдиган корхоналарнинг устав фондига ҳисса қўшиш учун мол-мулкни четдан бож солиғисиз олиб кириш;  инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун ер участкаларидан фойдаланиш ва уларни тасарруф этиш ҳуқуқини танлов асосида сотиб олиш кўзда тутилган. «Хорижий сармоялар тўғрисида»ги қонунга мувофиқ чет эллик шериклар учун уларнинг мол-мулкини давлат ихтиёрига олиш ва мусодара қилишдан озод этиш учун кафолатлар белгилаб қўйилган. Уларнинг ўз фаолияти натижасида олган фойдаси ва бошқа даромадларини чет элга ўтказишга, олинган фойдани республика ҳудудида қайта сармоя тарзида ишлатиш, республика банкларида ҳисоб рақамига ва унда чекланмаган миқдорда ҳар қандай валюта маблағига эга бўлиш кафолатланади.

Хорижий сармоядорларга нисбатан инвестициялар амалга оширилган пайтда амалда бўлган қонун меъёрлари (нормалари) 10 йил мобайнида қўлланиши кўзда тутилган қонун ҳужжатлари ўзгартирилмаслигига кафолат мавжуд. Шундай қилиб, вужудга келтирилган ҳуқуқий меъёрлар хорижий шерикларнинг кенг инвестиция фаолияти учун қулай имкониятлар яратиб, уларнинг ҳуқуқлари ва сарфлаган сармоясини ҳимоя қилади. Ўзбекистон сармояларни ўзаро ҳимоя қилиш тўғрисида Германия, Туркия, Миср, Индонезия, Малайзия, Покистон, Финляндия, Корея, АқШ, Франция билан битимлар имзолади. Бошқа бир қанча мамлакатлар билан ҳам мана шундай битимлар тузиш ишлари давом этмоқда. Канада, Хитой, Туркия, Голландия, Германия, Швейцария банклари ва фирмалари билан 3,3 млрд. АқШ долларига яқин миқдорда ҳукуматлараро 32 та йирик кредит битими тузилди ва амалга жорий этилмоқда. Ўзбекистон 30 дан ортиқ савдо ва иқтисодий битимлар тузган, улардан 20 таси узоқ хориж мамлакатлари билан тузилган. Умуман, мустақилликка эришилгандан сўнг республикага 5 млрд. АқШ доллари кириб келди. Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги Республикасининг ТИФ Миллий банки ва Ўзбекистоннинг бошқа ташқи иқтисодиёт институтлари билан биргаликда ташқи савдо сиёсатини ишлаб чиқади ва миллий инвестиция лойиҳаларини мувофиқлаштиришни амалий ҳал этади. Юқорида қайд қилинганидек, иқтисодий тараққиётнинг иккинчи босқичида асосий диққат- эътибор ишлаб чиқаришни ривожлантиришга қаратилди. Шу сабабли ҳам юқори сифатли товарларни яратишга йўналтирилган ва рақобатли баҳодаги сармоялар ҳамда кейинги меъёрий-ҳуқуқий қайдномаларда (актларда) кўзда тутилган афзалликлар ҳамда имтиёзлардан фойдаланиш имкониятлари мавжуд. Ўзбекистон ҳукумати томонидан иқтисодиётнинг ҳар хил соҳалари бўйича ва мамлакатнинг турли ҳудудлари учун афзал бўлган инвестиция лойиҳалари тизими ишлаб чиқилган. Хусусан, Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги ва Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки (МБ) ихтиёрида мукаммал аналитик базага эга бўлган 177 лойиҳа мавжуд. Улардан айримлари ҳозирданоқ жорий қилинмоқда. Масалан, ягона замонавий навигация тизимини яратиш- иккинчи фазада амалга

оширилмоқда; тракторлар, самолётлар, автомобиллар ишлаб чиқариш учун машинасозлик базасини яратишга ҳам аллақачон киришилган. Ўзаро фойда келтирадиган савдо ва прагматик принципларга риоя қилган ҳолда Ўзбекистон шериклари билан ҳамкорликни янада кенгайтириб бормоқда ва улар таклиф қилган замонавий, юқори сифатли технология ўзлаштирилиб, саноатимизда қўшма корхоналарнинг якуний маҳсулоти ишлаб чиқарилмоқда. Бундай ёндашиш- ўзаро фойдали ҳамкорлик ва савдонинг адекват принципи бўлади. Жаҳон бозори билан бундай ҳамкорликни жадал ривожлантириш шароитлари Ўзбекистон Республикасининг барқарор ва изчиллик сиёсати билан кафолатланади: ислоҳот йўлларида уларнинг амалга ошиши қатор ижобий натижалар берган. Биринчидан, жами ташқи савдо айланмаси 2001 йилда бир мунча ошиб, 6001,7 млн. АқШ долларини ташкил этди. Шу жумладан, яқин хориж (МДҲ) мамлакатлари билан савдо 2609,0 млн. АқШ доллари ва узоқ хориж мамлакатлари билан савдо 3392,7 млн. АқШ долларини ташкил этди. Жами ташқи савдо айланмасида хорижий мамлакатлар билан савдо- сотиқнинг салмоғи анчагина кўпайди. Республиканинг эркин конвертация қилинган валютада экспорт операциялари ҳажми 1998 йилги 51,2%дан 2001 йили 91,9%га ошди. Бартер операциялари эса 1996 йилги 48,8%дан 2001 йилда 8,1 %га камайди. Иккинчидан, ташқи бозорга кўпгина хўжалик субъектларининг чиқиши Вазирлар Маҳкамасининг ТИАБни қайта тузиш ҳақидаги ислоҳатларидан кейин ортди, республика иқтисод элементларининг жаҳон хўжалик муносабатлари тизимига мослашишига олиб келди. Бу бозор иқтисодиётининг шаклланишига ёрдам беради. Учинчидан, ташқи иқтисодий фаолиятни республика мустақиллиги шароитида олиб бориш кўпгина янги бошқарув ва ташкилий-хўжалик тузилмаларини яратишга имкон беради: ҳуқуқий ва норматив базалар ишлаб чиқилмоқда. Улар республиканинг ташқи иқтисодий фаолиятини бошқаришда муҳим роль ўйнайди. Ташқи иқтисодий комплекс инфратузилмасининг кенг тармоғи шаклланмоқда ҳамда ташқи савдо, элчихона, халқаро иқтисодчиликда касбий маҳоратга эга

бўлган кадрлар тайёрланмоқда. Бироқ, республиканинг бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида унинг иқтисодий ислоҳотларини амалга ошириш жараёнида бу борадаги учрайдиган муҳим ва долзарб муаммолар ҳали ечимини топгани йўқ. Бунга бир неча сабаблар бор:  биринчидан, ташқи тузилмалардаги экспорт ишлаб чиқаришда тубдан ўзгаришлар руй бермагунча, хомашё маҳсулотлари, аввало, пахта салмоқли ўринда тураверади, шунингдек, бой туристик имкониятлардан асло етарли даражада фойдаланилаётгани йўқ;  иккинчидан, қолоқ (жаҳон стандартларига нисбатан олганда) технологиядан ва паст даражада ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш давом этмоқда, айниқса, республиканинг хомашё маҳсулотларини қайта тайёрлайдиган соҳалари бўйича ишлаб чиқариш яхши йўлга қўйилмаган, рақобатбардош маҳсулотларнинг ишлаб чиқарилмаслиги экспорт базанинг тараққиётини чеклаб қўйишда асосий тўсиқ бўлмоқда;  учинчидан, ташқи иқтисодий фаолиятни такомиллаштиришга оид қарорлар маъмурий-ташкилий тадбирлар миқёсида ўз ижросини топмаяпти ҳамда иқтисодий муаммоларин ҳал этишда қатъиятлилик етишмаяпти;  тўртинчидан, вазирликлар, идоралар, концернлар, ҳиссадорлик жамиятлари, барча хусусий корхоналар ҳамда матлубот ташкилотлари республика қонунчилиги асосида ўз зиммаларига юкланган ташқи иқтисодий фаолиятдаги вазифалари мукаммал бажармаяптилар, бунга қисман иқтисодий рағбатлантириш чораларидан самарали фойдалана олмаслик ҳам сабаб бўлмоқда. Жаҳон бозори қонунлари ва талабларини яхши билмаслик, тегишли чора-тадбирларни ўз вақтида амалга оширмаслик, муносиб кадрлар тайёрлаш ишида масъулиятсизлик ҳолатлари намоён бўлмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: Ўзбекистон Республикаси қонунлари 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик ва тадбиркорлик фаолиятининг кафолатлари тўғрисида” ги қонуни. 1999 йил 14 апрель. 3. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 4. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 5. Ўзбекистон республикаси Президентининг 20.06.2005 йилдаги «Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 6. Постановление Кабинета Министров РУз от 31.03.1998 г. «О дополнительнўх мерах по либерализации внешнеторговой деятельности». 7. Постановление Кабинета Министров РУз от 7.04.1999 г. «О дополнительнўх мерах по обеспечению вўполнения прогноза и поступления валютной вўручки в 1999 г.» 8. Постановление Кабинета Министров РУз от 29.06.2000 г. «О мерах по дальнейшему развитию и укреплению внебиржевого валютного рўнка». 9. УзР Президентининг 11.04.2005 йилдаги «Тўғридан-тўғри хусусий хорижий инвестицияларни жалб этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора тадбирлар тўғрисидаги» фармони Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари

1. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Т.: Ўзбекистон, 2005. 2 . Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида – Т.: Ўзбекистон, 2005. 3. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларини чукурлаштириш йулида. Т.: Узбекистон, 1995 г, стр. 17, 29, 102-119. 4. Каримов И.А. Узбекистон - бозор муносабатларига утишнинг узига хос йули. Т.: Узбекистон, 1996 г. 5. Каримов И.А. Узбекистон ХХ1 аср бусагасида: хавфсизликка тахдид баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т.: Узбекистон, 1997 г.

Похожие

Давлат ташқи иқтисодий фаолият субъекти сифатида

Ташқи иқтисодий фаолият маркетинги

Ташқи иқтисодий фаолият статистикаси. Молия-кредит тизими статистикаси

Шахс бошқарувнинг объекти ва субъекти сифатида

Ташқи иқтисодий фаолиятда ахборот таъминоти