Buxgalteriya hisobining predmeti va usullari - Экономика - Рефераты

Buxgalteriya hisobining predmeti va usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Buxgalteriya hisobining predmeti. 2. Korxona, uning faoliyat kursatish shartlari. 3. Ho`jalik jarayonlari. 4. Ho`jalik mablag`lari. 5. Buxgalteriya hisobining usuli (metodi).

www.arxiv.uz Buxgalteriya hisobining predmeti Buxgalteriya hisobi korxona, tashkilot va muassasalarda yuritiladi va ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish hisoblangan ho`jalik faoliyatini kuzatish va boshqarish uchun xizmat kiladi. Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish xamma sohalarni, ya`ni ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarini xam uz ichiga oladi. Ishlab chiqarish sohasi (moddiy ishlab chiqarish sohasi) ga moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchi (sanoat, kishlok ho`jaligi, ko`rilish va boshqalar) xamda moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchilardan istemolchilarga yetkazib berish bilan band bulgan (savdo va u mumiy ovkatlanish) tarmoklari kiradi. Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish bu yerda korxonaning fondlaridan, ya`ni ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bulgan moddiy va pul mablag`laridan foydalanish yo`li bilan amalga oshiriladi. Mulkchilikning xar xil shakllaridagi korxonalarga zarur bulgan mablag`lar ma`lum manbalar (davlatniki- davlat resurslari hisobidan, jamoaniki pay badallari hisobidan, aksiyadorniki - aksiyadorlar resurslari hisobidan va kushma korxonalarniki - muassislarning badallari hisobidan) hisobidan shakllanadi. Ishlab chiqarish, taksimot, ayrboshlash va iste`mol jarayonlariga xizmat kilaturib, korxonalar fondlarining uzluksiz doirada aylanishini amalga oshiradi. Shuning uchun buxgalteriya hisobi bu yerda moddiy boyliklarni yaratishga yunaltirilgan ishlab chiqarish ayrboshlash jarayonidagi korxonaning fondlari (mablag`lari) ning xolatlari va ulardan foydalanishni samarali boshqarish uchun zarur bulgan axborotni shakllantiradi. Noishlab chiqarish sohasini axoliga xizmatlar bajaruvchi tarmoklar tashkil kiladi. Bularga soglikni saklash, xalq ta`limi, san`at xamda davlat boshqarmalari va mudofaa muassasalari kiradi. Noishlab chiqarish sohasida, garchi unda amalga oshirilayetgan faoliyat takror ishlab chiqarishga yordamlashib, undagi mexnat ijtimoiy foydalik bulsa xam, ijtimoiy mahsulot yaratilmaydi. Noishlab chikdrish sohasining tashkilotlari va muassasalari ho`jalik faoliyatlari ularga davlat budjetidan ajratilgan mablag`larni uzlarining funksiyalarini bajarishda samarali foydalanish boshqarishdan iborat. Shunday

www.arxiv.uz qilib, davlat sektorining noishlab chiqarish sohasida moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan ijtimoiy mahsulotni taksimoti (qayta taksimoti) va iste`moli sodir buladi. Demak buxgalteriya hisobi shu sohaning tashkilotlari va muassasalariga ularning maqsadlariga muvofik ajratilgan mablag`larning mavjudligi va sarflanishi xakidagi axborotni shakllandiradi. Moddiy boyliklarning noishlab chiqarish sohasida iste`mol kilinishi noishlab chiqarishning bir kismidir. Undan tashqari, noishlab chiqarishning iste`moliga shaxsiy iste`mol va jamiyat a`zolarining extiyojlarini kondirish xam kiradi. Shaxsiy iste`molni buxgalteriya hisobi bevosita uz ichiga olmaydi. Lekin shaxsiy iste`mol buxgalteriya hisobida mutlako aks ettirmaydi deb uylash xatodir. Xakikatda, buxgalteriya hisobi uni aks ettiradi, lekin uni tavsiflash uchun zarur bulgan barcha kursatkichlarga ega emas. Shaxsiy iste`mol to`g`risidagi ma`lumotlarni savdo korxonalari, umumiy ovkatlanish korxonalari, xalq ta`limi, soglikni saklash muassasalari va boshqa hisobotlardan olish mumkin. Bu ma`lumotlar buyicha (tegishli tartibda utkazilgan ruyxatlar va tekshirishlarda mavjud bulgan ma`lumotlarga qo`shimcha ravishda) statistika shaxsiy iste`molni tavsiflovchi kursatkichlarni aniklaydi. Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarishdan tashqari buxgalteriya hisobida ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish xam aks ettiriladi. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish buxgalteriya hisobida shu ishchi kuchini tayyorlash bilan borlik bulgan xar xil xarajatlarni xamda ish xaki va xar xil turdagi ho`jaliklar daromadlarini ko`rinishidagi mablag`lar harakatini hisoblab topish yo`li bilan kamrab olinadi. Ishchi kuchini tayyorlash xarajatlari, ish xakini tulash va ho`jaliklarning daromadlarini taksimlash moddiy kiymatliklar va pul mablag`larini sarflashni anglatadi. Ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish buxgalteriya hisobida mulkchilikning xar xil shakllaridagi korxonalar fondlarining mavjudligi va harakatini aks ettirgan xolda kayd kilinadi. Bux-galteriya hisobi takror ishlab chiqarish jarayonida ularning uzgarishini kursatib, mulkning rivojlanishini

www.arxiv.uz tavsiflaydi va shu bilan ishlab chi-karish munosabatlarini takror ishlab chiqarish xakida zarur kursat-kichlarni beradi. Yukorida aytilganlardan shuni xulosa kilish mumkinki, buxgalteriya hisobi predmetining asosiy mazmuni korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning ho`jalik faoliyatini amalga oshirishda foydalanadigan resurslarni samarali boshqarish uchun zarur bulgan axborotni shakllantirishdan iborat. Shu mablag`larning sarflanishi, ishlab chiqarish xajmi va faoliyat natijalarini okilona va to`g`ri boshqarish xozirgi vaqtda aloxida muxim axamiyat kasb etadi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining predmeti takror ishlab chiqarish jarayonidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning mablag`lari xolati va ulardan foydalanishning samaradorligi xakida boshqarish masalalari uchun axborotni shakllantirish hisoblanadi. Iktisodiy adabiyotda buxgalteriya hisobi predmetining boshqacha ta`riflari uchraydi. Masalan, uzoq vaqtlar davomida buxgalteriya hisobi predmeti deb kengaytirilgan takror ishlab chikdrish hisoblanar edi. Vaxolanki, yukorida aytilganlardan ko`rinib turibdiki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning xammasi umuman ho`jalik hisobi tomonidan kamrab olingan, uning ayrim turlari esa jumladan, buxgalteriya hisobi shu jarayonning fakat ayrim tomonlarini aks ettiradi. Buxgalteriya hisobining predmeti ho`jalikning ayrim uchastkalardagi ijtimoiy mexnat sarflaridir, degan da`volar xam mavjud edi. Lekin bu ta`rif xam to`g`ri emas. Eng avvalo ho`jalik faoliyati fakat mexnat sarflari bilan cheklanmaydi: ho`jalik jarayonlari, shuningdek ijtimoiy mahsulotning harakati bilan tavsiflanadi. Undan tashqari, ijtimoiy mexnat sarflari buxgalteriya hisobida bevosita umuman aks ettirilmaydi. Ular kiymat shaklida ho`jalik mablag`larining xar xil turlari va resurslarining harakati sifatida kursatiladi. Ijtimoiy mexnat sarflari ustidan bevosita kuzatuv tezkor va eng muximi, buning uchun uziga xos kursatkichlarga ega bulgan statistika hisobi tomonidan olib boriladi. Keyingi yillardagi ba`zi kitoblarda buxgalteriya hisobining predmeti ho`jalik mablag`lari va ularning harakati sifatida (yoki aksincha) ta`riflanadi. Bu asosan

www.arxiv.uz turli bulsa buxgalteriya hisobi yunaltirilgan va bu yerda eng muxim bulgan narsa, ya`ni mablag`lar sarflanishining maqsadga muvofikligini nazorat kilish va boshqarish uz urnini topmagan. Buxgalteriya hisobi predmetiga boshqa karashlar xam mavjud. Boshqacha qilib aytganda, buxgalteriya hisobi barcha xalq ho`jaligining rivojlanish xakida ma`lumotlar berishi kerak emish. Lekin bu xolda statistika hisobining urnini egallaydi, bu esa mutlako konunga xilofdir. Yukoridagi barcha ta`riflar buxgalteriya hisobiga nisbatan amaliy faoliyat sifatida tegishlidir. Ularda buxgalteriya hisobi aks ettiradigan obyektlarning tavsifi beriladi. Buxgalteriya fanining predmeti boshqadir. U buxgalteriya hisobining uzidir, ya`ni uning pullanish usullari, texnikasi, shakllari va, tashkil kilinishidir, chunki u xakidagi fan u ni yana takomillashtirish yo`llarini topish maqsadida uni yuritish amaliyotni urganishbilan shugullanadi. Buxgalteriya hisobining predmetini urganish da bu kategoriyaning tarixiyligini hisobga olish kerak. Buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni xar xil iktisodiy tuzumlarda bir xil emas. Ular uzgarishi bir tuzumdan boshqasiga utish paytida mulkchilik shaklining uzgarishi bilan shartlangandir. Jumladan, boshlanrich jamoa tuzumida uning ibtidoiy ishlab chiqarish vositalari va xayet darajasi sharoitida hisobga uncha katta extiyoj bulmagan. Lekin hisobning eng sodda bulgan shakllari bu jamiyatda xam pullangan, chunki unda ovchilik yoki balikchilik mahsulotlari, terilgan hosil va shu kabilarni hisoblash talablari yuzaga kelgan. Dexkonchilikning asta-sekin kiritilishi va takomillashgan metalli mexnat kurollarining yaratilishi bilan hisob xam rivojlanib borgan. U ni biladigan muassasalar xam paydo bulaboshlagan. Boshlangich jamoa tuzumida hisobning predmeti jamoa mulkning tashkil kilgan mablag`lar va shu mablag`lardan foydalanishga doyr operatsiyalardan iborat bulgan.

www.arxiv.uz Mulkchilik jamiyatda ishlab chiqarish munosabatlari kul egalarining ishlab chiqarish vositalariga va kullarga bulgan mulk asosida ko`rilgan bulib mana shu mulk hisobining predmeti hisoblangan. Ishlab chiqarish vositalari va mexnat buyumlaridan tashqari, bevosita tirik mexnat soxibi va pomehchikning shaxsiy mulki hisoblangan dexkonga bulgan xususiy mulkchilikka asoslangan feodal jamiyatda hisob predmetiga shuningdek xarid kilish va sotish obyekti sifatida dexkonlar xam kiradi. Sotsializmda ijtimoiy, umumdavlat mulkining doiraviy aylanishi buxgalteriya hisobining predmeti bulib hisoblangan. Xar xil mulkchilik shakllaridagi korxonalarning rivojlangan iktisodiyotidagi jamiyatda individual kapital yoki mulk egasining kapitali buxgalteriya hisobining predmeti hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi bu yerda birinchi navbatda, mulk egasi yoki mulk egalari tomonidan korxonalarga (kompaniyaga) kuyilgan resurslarni samarali boshqarish maqsadlari uchun axborotni shakllantiradi. Foydani maksimallashtirish maqsadida hisobdan asosiy va ustavdagi boshqa faoliyat xamda moliyaviy faoliyat hisobiga foydani maksimal oshirish zaxiralarini kidirib topish uchun foydalaniladi., ` Demak buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni u yoki bu ijtimoiy farmatsiyaga xos bulgan mulkchilik shakli bilan belgilanadi. Xar xil jamiyatda u moddiy ishlab chiqarishni tashkil kilish va samarali boshqarish uchun kanday ma`lumotlar talab kilinishiga boglik buladi. Jamiyat rivojlangan sari hisobning axamiyati xam uzluksiz usib boradi. Bunda pullanish doirasigina emas, balki unda aks ettiriladigan predmet va uning bajaradigan funksiyalari xam tobora kengayib boradi. Buxgalteriya hisobining predmeti bilan bir qatorda uning obyektlarini xam farklab olish lozim. Buxgalteriya hisobining obyektlari deganda, muayyan korxona ega bulgan moddiy va pul mablag`lari, uning boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassasalar bilan bulgan yuridik munosabatlari va shuningdek mablag`lar va munosabatlarni uzgartiradigan ho`jalik operatsiyalari tushuniladi. Moddiy va pul kiymatliklar korxona tomonidan uz faoliyatini amalga oshirish

www.arxiv.uz uchun foydalanadigan ho`jalik mablag`larini ifodalaydi. Ho`jalik operatsiyalari esa ho`jalik faoliyatining mazmunini ifodalovchi ho`jalik jarayonlarini tashkil kiladi. Ba`zida buxgalteriya hisobining predmeti deb, uz faoliyatini aks ettiruvchi ho`jalik tashkilotlarini tushunishadi. Lekin bunday tushuncha hisob kategoriyalarini ilmiy talkiniga fakat chalkashlik kiritadi. Buxgalteriya hisobining predmeti, albatta, aks ettiradigan narsalardir, lekin u pullanadigan joy emas. Korxona, uning faoliyat kursatish shartlari Uzbekistan Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`g`risida" gi konuniga binoan buxgalteriya hisobi yuridik shaxe hisoblangan mulkchilikning shaklidan qat`iy nazar barcha korxonalar, tashkilotlar va muassasalar pullaniladi. Korxona xalq ho`jaligining tarkibiy unsuri (elementa) hisoblanadi va tashkiliy jixatdan aloxida ajratilgan kismini anglatadi. Ho`jalik faoliyatining xususiyatiga kura sanoat, kishlok ho`jalik savdo va boshqalarga bulinadi. Ularning xar birida muayyan ho`jalik jarayoni amalga oshiriladi va tegishli mablag`lar mavjud buladi. Xar bir korxona u yoki bu mulkchilik shakli - davlat, yakkashaxs (shaxsiy), shirkat va tezkorga tegishli buladi. Davlat mulki - davlat shaxsidagi mulkdir. Mulkka yakkashaxsli ega bulishlik bir shaxs tomonidan yaratiladigan firma bulib u mulk egasiga shu firma ho`jalik faoliyati ustidan, uz shaxsiy manfaatlaridan qat`iy nazar, nazorat kilish imkonini beradi. Yuridik ma`noda mulkka yakka shaxsli ega bulishlik xam xususiy shaxs singari usha ho`jalik subyektidir. Uning uzi xamma foydani oladi yoki zarar ko`rish xamda barcha majburiyatlar buyicha shaxsiy mulki bilan javob beradi. Bunday firmalar Kushma shtatlardagi biznesning kupchiligini tashkil kiladi, lekin u, odatda mayda biznesdir. SHerikchilik (shirkatlar) uz kobiliyatlari va resurslarini birlashtiradigan ikki yoki undan kuprok mulk egalari tomonidan hosil kilingan firmadir. Bunda kompaniyachilar va shirkatning foydasi yoki zararini oldindan kelishilgan koidaga

www.arxiv.uz kura uzaro bulishadilar. Xar kanday katnashuvchi uzining xissasini boshqa tomonga topshirishi mumkin va zarur bulganda, xar birining shaxsiy mulki shirkatning majburiyatlarini" tulash uchuy olib kuyilishi mumkin. Ba`zi xollarda mulkchilarning biri yoki bir nechtasi uzlarining majburiyatlarini cheklashlari mumkin (masalan, firmaning ustav kapitaliga kilingan xissa badallarining xajmi bilan), lekin xech bulmaganda, ulardan biri shirkatning barcha majburiyatlari buyicha cheklanmagan javobgarlikni uz zimmalariga olishi kerak. Korporatsiya - xissalari aksiyadorlik kapitali ko`rinishida topshirgan mulk egalariga yuridik jixatdan buysinmaydigan firmadir. Aksiyadorlar korporatsiya operatsiyalarini to`g`ridan-to`g`ri nazorat kilaolmaydilar. Ular aksiyadorlar manfaati uchun foyda olish maqsadida korporatsiya ho`jalik faoliyatiga raxbarlik kiladigan direktorlar kengashini saylaydilar. Aksiyadorlar korporatsiyaning zararlari uchun fakat uzlarining badallari chegarasida javob beradilar. Agar aksiyador uz aksiyalarini sotsa, bu korporatsiyani tugatishga olib keladi. Yukorida kursatilgan korxonalarda ularning faoliyatiga raxbarlik kilishning xar xil usullari pullaniladi. Bu usullar asosan ular kaysi sohaga tegishli ekanliklariga borlik. Xozirgi paytda moddiy ishlab chiqarish sohasiga kiradigan kupchilik korxonalar odatda tijorat hisob-kitobiasosida faoliyat kursatishadi. Bunday korxonalar xususiylashtirilgan deb nomlanadi. Ishlab chiqarish sohasidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar kupchilik kismida davlat (budjet)niki hisoblanadilar. Budjet tashkiloti va muassasalarining xususiyatlari asosan shundan iboratki, ular uzlariga xizmat kiladigan muassasalar yoki shaxslardan kilingan xarajatlarning kompensatsiyasini (tovon tulash) mutlako olaolmaydilar yoki juda kam kismini oladilar. Uz faoliyatlarini amalga oshirish uchun davlat korxonalari va tashkilotlari mablag`larni asosan davlat budjetidan oladilar. Korxonalarning ho`jalik alokalari shartnoma asosida amalga oshiriladi. xar bir korxona mol yetkazib beruvchilar bilan xam, xaridorlar bilan xam shartnoma tuzadilar. Bu narsa ularga uz ishlarida ratsional, tula va uz zimmasiga olgan majburiyatlarni vaqtida bajarishga yordam beradi. Bunda shartnomalar-kontraktlar korxonalar ho`jalik munosabatlarining asosi hisoblanadi.

www.arxiv.uz Korxonaning ishi barcha jamoa va aloxida xar bir xodimning ishini yaxshilashdagi manfaatdorligi asosida tashkil kilinadi. Moddiy manfaatdorlik bilan birgalikda tijorat hisob-kitobi korxonaning moddiy javobgarligi, uning raxbarlarining mulkchilar oldida resurslardan ratsional foydalanish, ho`jalik faoliyatining moliyaviy natijalari uchun moddiy javobgarlikni nazarda tutadi. Xar bir korxona buxgalteriya hisobining tugallangin tizimiga egadir. Bu esa korxonaning barcha mablag`lari va uning barcha faoliyati buxgalteriya hisobi tomonidan tula va uzaro boglangan xolda kamrab olinar ekanligini anglatadi. Ho`jalik jarayonlari Mulkchilikning xar xil shakllaridagi korxonalarning vazifasi uz faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chiqarish (xizmat kursatish, ishlar bajarish)dan iborat. Mahsulot shilab chiqarish (xizmat kursatish, ishlar bajarish) uzliksiz amalga oshirilishi uchun undan oldin ta`minot jarayoni utishi, ishlab chiqarishdan keyin esa realiyatsiya jarayoni kelishi kerak. Bu uchta boskich xar doim bir birlarining urnini egallaydi va shu bilan korxonada mablag`lar (fondlar)ning uzluksiz aylanishini hosil kilishadi. Mablag`lar aylanishidagi asosiy boskich (faza) - bu moddiy boyliklarni yaratish jarayoni sodir buladigan ishlab chiqarish boskdchidir. Bu yerda yangi mahsulot tayyorlanadi va u uzi ishlab chiqarilgan buyumlardan nafakat tashki ko`rinishi va xususiyati bilan, balki kiymatining xajmi bilan fark kiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot kiymati sarflangan ishlab chiqarish vositalari kiymati (tiklash fondi) va xodimlar mexnati bilan yaratilgan xamda zaruriy kiymat (ish xaki) va qo`shimcha mahsulot kiymati (sof daromad)ga bulinadigan, yangi kiymatdan iborat. Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirishda, birinchidan, ishlab chiqarishga kilingan xarajatlar sarflangan ishlab chiqarish vositalari (mexnat buyumlari va mexnat vositalari amortizatsiyasi) va ishchi kuchi (ish xaki shaklidagi zaruriy mexnat) va ikkinchidan, ishlab chiqarish mahsulotlari - tayyor buyumlar kayd etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari pul shaklida hisobga olinadi. Bu

www.arxiv.uz ishlab chiqarish xarajatlarini yagona ulchagichda ifodalash va tayyor mahsulotning ishlab chiarish tannarxi xakida yigma kursatgichni olish uchun talab kilinadi. Pul shakli bilan birgalikda, moddiy xarajatlar sarflari buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va mexnat ulchagichlarda xam kursatiladi. Bu ulchagichlar pulda baxolash uchun asos hisoblanib, ulardan xarajatlar xajmi boshqarish uchun foydalaniladi. Mexnat vositalari va ishchi kuchining sarfini aks ettiraturib, buxgalteriya hisobi, ishlab chiqarish jarayonining boshqa tomonini anglatadigan ishlab chiqarish iste`molini xam uz ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonida kupchilik korxonalarda ishlab chiqarish vositalari birdaniga tayyor mahsulotga aylanmaydi. Ularga mexnatning ta`siri yangitdan yaratilgan mexnat maxsuli sifatida to`g`ri kelishi kerak bulgan yangi ko`rinish yoki xususiyatlarga ega bulmasdan oldin ma`lum vaqt talab kiladi. Shu vaqtning utishi davomida ular tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bulib turadi. Ishlab chiqarish jarayoniga yaratilgan milliy daromadning taksimlanishi to`g`ri keladi. Taksimlash paytida zaruriy mahsulot (korxona xodimlarining ish xaki)ning puldagi ifodasi, korxona sof daromadi (foyda)ning va davlatning markazlashtirilgan sof daromadi (kushilgan kiymat soligi, aksiya soligi, foydadan ajratmalar va xakozo) summasi hisoblanib chikiladi. Bundan foyda, mikdori buxgalteriya hisobida keyinrok sotish tugagandan keyin aniklanadi va kayd kilinadi. Korxona mablag`lariga aylanishning boshqa boskichlari muomila sferasida sodir buladi. Bu - korxona ta`minoti va tayyor buyumlarni sotish boskichlaridir. Ta`minot sferasida korxona pul mablag`lariga uziga zarur bulgan, omborlarga kelib tushadigan va uning ishlab chiqarish zaxiralarini hosil kiladigan moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish boskichida ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan mahsulotning iste`molchilar (xaridorlar)ga topshirish sodir buladi. Bu boskichning yakunida korxona fondlari (mablag`lari) yana pul shakliga kiradi. Buxgalteriya hisobida ta`minot va sotish jarayonlarini aks ettirishda kuyidagilar kayd kilinadi: shu jarayonlar bilan borlik bulgan xarajatlar, ya`ni ishlab chiqarish vositalarini xarid kilish va mahsulot sotishga kilingan xarajatlar;

www.arxiv.uz ta`minot jarayonida xarid kilinadigan buyumlar, sotish uchun mo`ljallangan va sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari xamda sotilgan buyumlar uchun korxonalar tomonidan olinadigan pul mablag`lari. Bu pul mablag`larining summasi ishlab chiqarish vositalarini sotib olish va ish xakini tulash uchun xarajatlangan summadan sof daromad mikdoriga kup buladi. Shunday qilib, sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof daromanni taksimlash imkonini beradi. Bu yerda buxgalteriya hisobida davlat daromadiga utkazilishi lozim bulgan, korxona tomonidan olingan summasi, kushilgan kiymat soligi, aksiz solig foyda (daromad) soligi aniklanadi va kayd kilinadi. Sotish jarayoni tugagandan sung korxona tegishli organlarga (budjetga, budjetdan tashqari fondlarga, banklar, mol yetkazib beruvchilar va xakozolarga) ularga berilishi lozim bulgan summalarni utkazish imkoniga ega buladi. Tovar ishlab chiqarish sharoitida korxonalar mablag`larining davra aylanishi uning boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassasalar bilan ho`jalik alokalarning yuzaga kelishiga olib keladi. Bunday alokalar korxonada mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan ta`minot va mahsulot sotishni amalga oshirishda, bosh(ona) kompaniya bilan - unga u yoki boshqa mablag`larni topshirish yoki olib kuyish paytida, bank muassasalari bilan -ulardan ssudalar olishda, budjetdan tashqari tashkilotlar bilan - ijtimoiy extiyojlarga doir hisob - kitoblarda va xakozolarda yuzaga keladi. Ho`jalik alokalari buxgalteriya hisobida korxona mablag`lari davra aylanishining tegishli boskichlari aks ettirilayetgan paytda kamrab olinadi; Ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini ishlab chiqarish maqsadlari uchun iste`mol kilinadigan ishlab chiqarish jarayonidan tashqari, korxona shuningdek noishlab chiqarish iste`mollari xam sodir buladi. Noishlab chiqarish iste`moliga korxona tasarrufidagi fondlar (mablag`lar)dan foydalanish kiradi. Ularning tarkibiga uy-joy maishiy xizmatlarning, soglikni saklash kabilarning mablag`lari kiradi. Bu mablag`larning xolati va ulardan foydalanish xam buxgalteriya hisobida kursatiladi.

www.arxiv.uz Korxonalar mablag`lari (fondlari)ning davra aylanishi shundan iboratki, mablag`lar - fondlar davra aylanishi jarayonida ularning puldagi shakli ishlab chiqaruvchiga, ishlab chiqaruvchi - tovarliga, tovarliligi esa yana pullik shakliga aylanadi va xakozo. Demak mablag`larning davra aylanishi fakat uning xar xil boskichlari (fazalari) ketma - ket uzluksiz kelib tursagina sodir bulishi mumkin. Mablarlar davra aylanishini to`g`ri tashkil kilish, ho`jalik mablag`larini davra aylanishning xar bir boskichida anik bulgan muddat davomida mavjud bulishligini talab kiladi. Zamonaviy korxonalarda xar kanday jarayon, odatda, xar doim, deyarli tanaffussiz sodir buladi. shuning uchun xar bir dakikada u xamma uchchala boskichda va uch shakldagi - pul, ishlab chiqaruvchi va tovar mablag`larga ega bulishi kerak. Shu bilan birga bu mablag`larning mikdori korxona faoliyatining xajmiga to`g`ri kelishi va xar bir boskichda normal ishni ta`minlashi kerak. Barcha jarayonlar - ta`minot, ishlab chiqarish va sotish - aloxida ho`jalik operatsiyalaridan iborat. Masalan ta`minot va sotish qator xarid kilish - sotish xodisalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarishda mexnat buyumlarini mahsulot tayyorlashga sarflash, korxona xodimlariga bajargan ishlari uchun ish xaki hisoblash, mexnat vositalaridan mahsulot ishlab ikarishda foydalanganlik uchun amortizatsiya ajratmalarni hisoblash va xakozolarni qayta - qayta, pullab amalga oshiriladi. Xar bir operatsiyaning asosiy mazmuni korxona mablag`larining harakati, ularning shakllari uzgarishidan iborat. Masalan, materiallarni xarid kilishda korxona pul mablag`lari urniga uzlariga kerak bulgan mexnat buyumlarini oladi, materiallarni sarflashda mexnat buyumlarni ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsulotga aylanadi va hokazo. Bundan shuni xulosa kilish mumkinki, ho`jalik operatsiyalari ho`jalik faoliyatini amalga oshirishda korxona mablag`larining harakatidan iborat ekan. Ho`jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida aks ettirish boshqarish obyekti xakida kerakli axborotni hosil kilish, budjetni bajarishda mablag`lardan

www.arxiv.uz foydalanish samaradorligining darajasini baxolash imkonini beradi va u buxgalteriya hisobining asosiy mazmunini tashkil kiladi. Ho`jalik mablag`lari Ho`jalik jarayonlari ma`lum mablag`lar yordamida sodir buladi. Ishlab chiqarish korxonasi imoratlar, mashinalar, uskunalar, materiallar, pul mablag`lari, nomoddiy aktiv va shu kabi boshqa mablag`larga ega buladi. Ular barchasini korxona xar xil mablag`lardan - umumdavlat fondidan, aksiyalarini chiqarish va sotish, muassasalarning badallaridan, banklarning kreditlari hisobidan, boshqa korxonalar va tashkilotlardan olingan karzlar hisobidan, foydadan va boshqalardan oladi. Ho`jalik faoliyatini to`g`ri boshqarish uchun ushbu korxona kanday mablag`larga mavjud, ular kanday joylashgan xamda bu mablag`lar kanday man`balardan olingan va ular kanday maqsadlarga mo`ljallanganligi bilish kerak. Shunga karab korxonaning barcha mablag`lari ikki kismga guruxlanadi: birinchidan, ularning turlari va joylashganligiga karab, ikkinchidan, tashkil topish manbai va kanday maqsadga atalganligiga karab. Mablag`larni ularni turlari va joylanishi buyicha guruxlash korxona ho`jalik faoliyatining xususiyatlariga boglik buladi. Ishlab chiqarish (sanoat) korxonasiga birinchi navbatda ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish uchun mablag`lar bulishi kerak. Undan tashqari u muomila jarayonining ikki boskichi - ta`minot va sotishda ishlatiladigan mablag`larga ega bulishi kerak. Odatda korxonalar korxona xodimlarining extiyojlariga xizmat qiladigan noishlab chiqarish sohasidagi mablag`larga xam ega bulishadi. Shunday qilib, korxona mablag`lari uzlarining turlari va joylanishi kuyidagi guruxlarga bulinadi: ishlab chiqarish vosi-talari, muomila soha (sfera)sidagi mablag`lar, noishlab chiqarish sohasidagi mablag`lar. Ishlab chiqarish vositalari mexnat vositalari va mexnat buyumlaridan iborat. Mexnat vositalari insonning ishlanayotgan buyumlarga ta`sirini utkazuvchi hisoblanadi. Mexnat vositaliri tarkibida ishlab chiqarish kurollari (mashinalar, asbob - uskunalar, asboblar) yetakchi rolni uynaydi. Ishlab chiqarish kurollari

www.arxiv.uz yordamida ishchi mexnat buyumlarini tashki ko`rinishini uzgartiradi, ular ga yangi tuye beradi, ularni mexnat maxsuliga aylantiradi. Mexnat vositalariga shuningdek imoratlar, inshootlar, transport vositalari va ho`jalik inventarlari xam kiradi. Ular ishlab chiqarish jarayonini normal amalga oshirish uchun kerakli sharoitlar yaratib beradi, uni to`g`ri tashkil etishga yordam beradi. Barcha mexnat vositalariga umumiylik shundan iboratki, ular mahsulotni tayyorlash jarayonida uzoq muddatda katnashadilar, kuplab ishlab chiqarish sikllariga xizmat kiladilar va shu bilan birga tashki ko`rinishlari va xususiyatlarini uzgartirmasdan saklab koladilar. Shu bilan bir vaqtda mexnat vositalari uzlarida joylashtirilgan mexnatni asta-sekin mahsulot ishlab chiqarish chikimlariga va davr xarajatlariga (amortizatsiya ajratmalari ko`rinishida) utkazadilar. Bu ularning eskirishiga va kiymatini kamayishiga olib keladi. Undan tashqari, korxonalar nomoddiy aksivlarga ega bulishi, kapital kuyilmalar xamda uzoq muddatli moliyaviy kuyilmalarni amalga oshirishlari mumkin. Uzoq muddatli bulgan xolda, sezilarsiz aktivlar nomoddiydir, (fizik shakliga ega emas). Nomoddiy aktivlar uz egalariga uzoq muddatli xukuklar yoki afzalliklar beradi. Nomoddiy aktivlarga patetntlar, mualliflik xukuklari, firmaning baxosi, savdo markalari, aloxida imtiyezlar, litsenziyalar, formulalar, texnologiyalar, nou-xau, kompyuter dasturlari va hokazolar kiradi. Nomoddiy aktivlar xam asosiy vositalar singari ulardan foydalanish muddatida uzlarining kiymatini mahsulot ishlab chiqarish chikimlari va davr xarajatlariga asta-sekin utkazib boradi. Korxonalar shuningdek uzoq muddati harakterga ega bulgan boshqa aktivlarga xam kapital kuyilmalar kuyishi mumkin. Ularning tarkibiga asosiy vositalarni sotib olish, yangi obyektlarni ko`rish va hokazolarni kiritish mumkin. Moliyaviy uzoq muddati kuyilmalar pay va aksiyalarga, obligatsiyalarga xamda boshqa korxonalarga karz berish uchun bush kolgan pul resurslarini kuyishdan iborat.

www.arxiv.uz Mexnat buyumlari mahsulot tayyorlanadigan boshlangich materialdan iborat. Ularga xom ashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulot (fabrikat)lar va tugalanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. Shu guruxga shuningdek yordamchi materiallar va yokilgi xam kiradi. Barcha mexnat vositalarga umumiylik shundan iboratki, ular fakat birgina ishlab chiqarish siklida iste`mol kilinib, uzlarining kiymatini tayyorlanayetgan mahsulot tanarxiga butunlay utkazadi. Xom ashyo va asosiy materiallar deb ishlab chiqarilayetgan mahsulotning asosini tashkil kiluvchi mexnat buyumlariga aytiladi. Masalan, mashinasozlik zavodida asosiy materiallar sifatida mashinalarning kismlari tayyorlanadigan metalling xar xil turlari (pulat, chuyan va boshqalar) xizmat kiladi. Xom ashyo deganda hisobning amaliyotida asosiy materiallar (ruda, paxta, kand lavlagisi va boshqalar) tushuniladi. Yordamchi materiallar, asosiy materiallardan farkli ularok tayyorlanayetgan mahsulotning bosh asosini tashkil kilmay, fakat uning yuzaga kelishida katnashadi. Bunda ular mexnat vositalartning normal ishlashi uchun (surtish va artish materiallari), yoki asosiy materiallarga kushish (biriktirish) yo`li bilan ularga sifat uzgarishlarini kiritish uchun (buyeklar, laklar, yelimlar), yoki mexnat jarayoniga xizmat kilish uchun - binolarni yeritish, mexnat sharoitlarining kerakli sanitariya va gigiyenasini ta`minlab turish uchun (elektrotexnikaviy materiallar, sovun va shu kabilar) ishlaladi. Yokilgi, uz moxiyatiga kura yordamchi materiallarning bir turidir. yordamchi materiallar singari, ular yoki mexnat vositalari tamonidan iste`mol kilinadi (energetik yokilgi), yoki asosiy materiallarga kushiladi (texnologik yokilgi), yoki mexnat jarayoniga xizmat kilish uchun ishlatiladi (isitish uchun ishlatiladigan yokilgi). Xalq ho`jaligidagi muxim axamiyati tufayli hisobda yokilgi yordamchi materiallar tarkibidan aloxida guruxga ajratilgan. Yordamchi materiallarning kupchilik kismi singari, yokilgining xusiyati shundan iboratki, u uzining natura shaklida yangi mahsulotning tarkibiga kirmaydi. Lekin sarflangan yokilgining kiymati, yordamchi materiallarning kiymatiga uxshab, ishlab chiqarish chikimlari sifatida butunlay shu mahsulotning tannarxiga kiritiladi.

www.arxiv.uz Yarim tayyor mahsulot (farbikat)lar, ba`zi bir ishlov boskichlarini utgan, lekin xali tayyor mahsulotga aylanmagan mexnat buyumlaridan iborat. Ularning xususiyati shundan iboratki, garchi ular mazkur boskichdagi (ma`lum sex yoki ma`lum uchastkadagi) barcha ishlov operatsiyalarini utgan bulsalar xam, lekin ishlov yoki yigish uchun navbatdagi boskich (navbatdagi sexga, uchastkaga) yunaltirishishi kerak buladi. Masalan, yarim tayyor mahsulotlarga mashinasozlik zavodining tayyorlovchi sexi tamonidan ishlab chiqarilgan, lekin shu zavodning qayta ishlash sexida ishlanishi dovom etadigan detellar keradi. Bir sexda ishlovdan utgandan keyin, yarim tayyor mahsulotlar odatda omborga topshiriladi, keyinchalik omborlardan, ularga bulgan extiyojga karab, navbatdagi sexda ishlov yoki yigish uchun kelib tushadi. Mazkur korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar uz ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsuloti deb nomlanadi. Ulardan tashqari, sotib lingan yarim tayyor mahsulotlar xam (ushbu korxonaning buyutmasi bilan tayyorlangan va uning tayyor mahsulotini butlash uchun mo`ljallangan) bulishi mumkin. Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar xom ashyo va asosiy materiallar guruxiga kiradi. Bu guruxga shuningdek extiyet kismlari va idish materiallari xam kiradi. Tugallanmagan ishlab chiqarish bevosita ishlovda (ish joylarida) joylashgan mexnat buyumlaridan iborat. Shunday qilib, ular xam, yarim tayyor mahsulotlarga uxshab, ba`zibir ishlov boskichlarini utishi bilan xali tayyor mahsulotga aylanmagan mexnat buyumlaridan iborat buladi. Lekin, yarim tayyor mahsulotlar mazkur sexda barcha ishlovlardan tula utgan bulsa, tugallanmagan ishlab chiqarishda joylashgan mexnat buyumlari bu yerda xali ishlanishi lozim buladi. Buxgalteriya hisobida kam baxoli va tez eskiruvchan buyumlar aloxida guruxga ajratilgan xolda hisobga olinadi. Ularga, xizmat kilish muddatidan qat`iy nazar kiymati 15 ta minimal ish xaki mikdoridagi kiymatdan kam bulgan, yoki, kiymatidan qat`iy nazar, bir yildan kam xazmat kiladigan buyumlar kiradi.

www.arxiv.uz Masalan, uskunalar, maxsus kiyim va maxsus poyabzal, kurpa - yastiklar, ho`jalik inventarlari idora tovarlari va hokazo. Muomala sohasidan mablag`lar muomala buyumlari, pul mablag`lari, hisob - kitobdagi mablag`lar (debitorlik karzlardagi) va muomala va xizmat kiluvchi mablag`lardan iborat. Muomala buyumlari korxonada ishlab chiqarilgan va sotish uchun mo`ljallangan tayyor mahsulotdan iborat. Joylashgan joyga karab muomala buyumlari ombordagi tayyor mahsulot va ortib junatilgan tovar (tayyor mahsulot)ga bulinadi. Ortib junatilgan tovarlarni muomala buyumlari kushilishining boisi shundaki, xaridor uning uchun tulagunga qadar (kassa usulida) ular mazkur korxonaning mulki hisoblanadi. hisoblash (nachisleniye) usulidan foydalanganda xaridorlarga ortib junatilgan mahsulot uni tayyorlovchi korxonaning mulki bulmay, balki sotib oluvchi korxonaning mulki hisoblanadi va tulovning yukligi debitorlik karzning yuzaga kelganligini anglatadi. Ushbu xolda mazkur obyekt muomalar sferasidan hisob-kitobdagi mablag`larga utadi. Pul mablag`lari xar xil tulovlarni amalga oshirish uchun xizmat kiladi. Bu mablag`lar yordamida korxona mol yotkazib beruvchilar bilan hisob-kitob kiladi, uz xodimlariga ish xaki tulaydi, davlat doromadlariga xar xil tulovlar va ajratmalar kiladi va hokazo. Pul mablag`lari korxonaga xaridorlardan - ularga sotilgan buyumlar uchun, banklardan - kreditlar ko`rinishida, yukori tashkilotlardan, yukori kompaniyalardan - vaqtinchalik moliyaviy yordam tartibida kelib tushadi va xozako. Pul mablag`lari uzlarining joylashgan joyga karab taksimlanadi. Korxonalar uzlarining pul mablag`larining asosiy kismini bankdan hisob-kitob yoki valyuta schetlarida saklaydilar. Bunda hisob - kitob scheti korxonalarning fakat bush mablag`larini saklash uchun mo`ljalangan bulmay, u shuningdek korxonaning barcha asosi hisob-kitoblarini mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar, kredit muassasalari, organri va hokazolar bilan amalga oshirish uchun xam mo`ljallangandir

www.arxiv.uz Korxonaga kechiktirib bulmaydigan tulovlarni amalga oshirish uchun kerak bulgan nakd yo`llar uning kassasida joylashgan buladi. Ular hisob-kitob scheti orkali nakd pulsiz yo`l amalga oshirish mumkin mayda xarajatlar uchun mo`ljallangan uncha kup bulmagan summalardan oborat. Bundan korxona tomonidan ish xakini tulash uchun olingan va kassada pul mikdorda uch kun mobaynida saklanishi mumkin bulgan nakd pullar mustasnodir. Nakd pullar kassaga asosan hisob-kitob schetidan kelib tushadi. Foydalanilmay kolgan nakd pullar hisob-kitob schetida qaytarib topshiriladi. Hisob-kitobdagi mablag`lar ushbu korxonaga boshqa korxonalar yoki shaxslarning karzidan iborat. Bunda mablag`larga, birinchi navbatda, mazkur korxonadan xaridor (buyurtmachi) tomonidan sotib olingan mahsulot (ular uchun ishlar yoki xizmatlar) uchun karzlari xamda korxona xizmatchilariga xar xil xarajatlar uchun hisobdorlik shartli bilan berilgan pul summalari buyicha hisob- kitoblar kiradi. Topshirikni bajarib bulgandan keyin, xizmatchi (hisobdor shaxs) olingan summalarning sarflanganligi to`g`risida hisobot topshirishi va ishlatilmay kolgan pullarni kassaga qaytarish kerak. Bunlay hisob-kitoblar hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar deb ataladi. Korxona karzlari boshqa operatsiyalar (boshqa hisob-kitoblar) buyicha xam bulishi mumkin. Ularga, masalan, mol yetkazib beruvchilarga takdim etilgan da`volar buyicha karzlari, ishchi va xizmatchilarning uz extiyojlari uchun olingan bank ssudalari buyicha karzlari kiradi. U karzdorlar boshqa debitorlar deb nomlanadi. Muomalaga xizmat kiluvchi mablag`lar shu sohada xizmat kiladigan xar xil binolar, asbob-uskunalar va inventarlardan iborat. Bunday mablag`larga tayyor mahsulot omborlarining binolari ushbu ishlab chiqarish korxonasiga karashli savdo imoratlari, shu bino va imoratlaridagi asbob-uskunalar (tarozilar, sovituvchi kuyilmalar, tokchalar xamda shu yerda joylashgan ho`jalik inventarlarining buyumlari - stollar, stullar, shkaflar va hokazo) kiradi. Noishlab chiqarish sohasidagi mablag`larga mazkur korxana ixtiyoridagi uy- joy ho`jaligi, madaniy - maishiy maqsadlarga mo`ljallangan va soglikni saklash

www.arxiv.uz mablag`lari kiradi. Bular turar-joy binolari, klublar, bolalar bogchalari va yaslisi, bolalar oromgoxi, bolalar dam olish joylari, xammomlar, kir yuvish va sartaroshxonalar, ambulatoriylar, tibbiyet punktlar, binolari, shu binolarda (korxonaga karashli) joylashgan asbob-uskunalar va inventar xamda ularda foydalaniladigan (korxonaning mulkini hosil kiladigan) materiallar va medikamentalardan iborat. Bu mablag`larining barchasi korxona xodimlari va ularning a`zolariga xizmat kilish va ularga zarur bulgan maishiy sharoitlarni yaratish uchun mo`ljallangan. Xar bir korxona tashkil kilinishi dakikasida uz faoliyati xajmi va harakteriga karab mablag`larini shakllantiradi. Agar ularda qo`shimcha mablag`ga vaqtinchalik extiyoj tugilib kolsa, unda ular bunday mablag`larni muayyan manbalardan olishlari mumkin. Korxona kengaytirilishi yoki rekostruksiya kilinishy xollarida jamgarilgan foydaning bir kismi yoki amortizatsiya fondlaridan foydalaniladi. Shunday qilib, xorxona mablag`larini hosil kilish rejali harakterga egadir. Korxona tomonidan xar kanday manbadan olinadigan mablag`lar ma`lum maqsadlar uchun mo`ljallangan buladi. Korxona mablag`larini tashkil topish manbalari va kanday maxsadlarga mo`ljallanganligi buyicha guruxlash ularni ushbu korxonaga biriktirish darajasiga karab amalga oshiriladi. Mablag`lar manbalarining tusi (harakteri) mulkchilikning shaklini aks ettiradi. Korxonalar eng avvalo uzining butun yashash davri uchun umumdavlat fondidan (davlat korxonalari) yoki uzlarining muassasalaridan mablag`lar oladilar mablag`larining bir kismi ularga vaqtinchalik foydalanish uchun beriladi - banklardan, boshqa korxona va tashkilotlardan. Kolaversa, ularda mablag`larning ichki manbalari - taksimlanmagan foyda xam mavjud. Shunday qilib, karxona mablag`lari tashkil topish manbalari va kanday maqsadlarga mo`ljallanganligiga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi: uz mablag`lari, karzga olingan (jalb kilingan) mablag`lar, taksimlangan foyda. Uz mablag`lari davlat korxonalarida, odatda, uning foliyatining xamma davrida beriladi va unga biriktirib kuyiladi.

www.arxiv.uz Davlat korxonalarining mablag`laridan farkli ularok boshqa mulkchilik shakldagi korxonalarning uz mablag`lari ayrim yuridik va jismoniy shaxslarning mulkidan iborat buladi. Davlat korxonalarining uz mablag`lari budjetdan moliyalash, zaxiralar (xamda foydaning bir kismi)dan iborat. Fondlarga bozor iktisodiyotining sharoitlaridan kelib chikkan xolda korxonaning ixtiyeri bilan shakllantiriladigan ustav fondi va zaxira (rezerv) fondi kiritiladi. Ustav fondi (kapitali) korxonaga uni tashkil kilish paytida umumdavlat fondidan (davlat korxonalarining) yoki muassilardan (mulkchilikning boshqa shakllarida) kelib tushgan mablag`lardan iborat. Ishlab chiqarish korxonalariga ishlab chiqarish vositalarini, muomala sohasining ba`zi bir mablag`lar turlari (muomalaga xizmat kiluvchi mablag`lar va yo`l mablag`lari) va noishlab chiqarish sohasining mablag`lari (turarjoy ho`jaligi, madaniy-maishiy maqsadlarga mo`ljallangan va soglikni saklash) beriladi. Korxona tashkil kilinayotgan paytda hosil kilingan barcha mablag`larining puldagi ifodasi ustav fondining xajmini ifodalaydi. Ustav fondining xajmi korxona ustavida kursatiladi. Ho`jalik faoliyati jarayonida ustav fondining xajmi usadi yoki kamayadi va bunda tegishli uzgarishlar zaxira fondi (kapitali)da aks ettiriladi. Ilgari foyda hisobidan amalga oshiriladigan ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlari yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, asosiy fondlarni yangilash, ishlab chiqarishni texnikaviy takommilashtirish va shu kabilar moddiy rag`batlantirish - xodimlarni mukofotlash, ularni aloxida muxim bulgan topshiriklarni bajarganliklari uchun rag`batlantirish, ularga yakka tartibdagi yordam kursatish; sotsial-madaniy tadbirlar va turarjoy - ko`rilish – turar joylarni va madaniy-maishiy muassasalarni ko`rish, ularni kapital tuzatish xamda xizmatchilarga madaniy-maishiy xizmatlarni yaxshilashga kilingan sarflar ular sodir bulgan hisobot davridagi xarajatlar sifatida aks ettiriladi.

www.arxiv.uz Budjetdan moliyalash - bu davlat korxonasi tomonidan uz faoliyatini kengaytirish uchun qo`shimcha ravishda oladigan mablag`lar manbaidir. Budjetdan moliyalash tartibidagi mablag`lar unga (agar unga ichki resurslar kamlik kilsa) ko`rilish, yangi mexnat vositalarini sotib olish (kapital kuyilmalarni moliyashlash) yoki moddiy boyliklar zaxirasi va pul mablag`larini oshirish) aylanma mablag`larning usishi va tuldirilishini moliyalash xamda boshqa extiyojlarga - bolalar va madaniy - maorif muassasalarini saklash, ilmiy - tadkikot ishlarini bajarish, kadrlar tayyorlash va boshqalar (maqsadli moliyalash) yo`li bilan davlat budjetidan beriladi. Shubxali karzlar buyicha zaxiralar uzilmagan karzlardan (debitorlik) ko`rilgan talafotlarni koplash uchun oldindan yaratiladigan jamgarmalarni ifodalaydi. Karzga olingan (jalb kilingan) mablag`lar korxonaga vaqtinchalik foydalanish uchun ma`lum bir vaqtga beriladi va uning muddati tugagandan keyin ular uz egalariga qaytarilishi lozim. Ularning manbai uzoq; muddatli kreditlar va karzga olingan mablag`lar, kiska muddati kreditorlik karz va taksimotga doyr majburiyatlar hisoblanadi. Kreditlar va jalb kilingan mablag`larga banklarning kiska muddatli va uzoq muddatlari xamda yuridik va jismoniy shaxslarning karzga olingan mablag`lari kiradi. Kiska muddatli bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar korxonaning vaqtinchalik extiyojlari uchun qo`shimcha mablag`larning asosiy manbai hisoblanadi. Bu tovar - moddiy boylikar, yo`ldagi hisob-kitob xujjatlar va boshqalar yuzasidan olingan kreditlardir. Ular kiska muddatli kreditlash tartibida, ya`ni uncha uzoq bulmagan muddatga (bir yilgacha) shu muddatning utishi bilan ularni bankka albatta qaytarish sharti bilan beriladi. Uzoq muddatli bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar xam korxona tomonidan vaqtinchalik iste`moli uchun, lekin uzoqrok bulgan muddatga olinadigan qo`shimcha mablag`lar manbaini kursatadi. Bunday kreditlar, masalan, yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilash; yangi mahsulotni ishlab chiqarishny tashkil

www.arxiv.uz etish tadbirlariga, buyumlarning sifatini, ishonchiligini va chidamliyligini kutarish; uz mablag`lari hisobidan moliyalash urniga kapital sarflarga va boshqa extiyojlarga xarajatlar kilish uchun beriladi. Uzoq muddatli kreditlar va karzga olingan mablag`lar xam muddatli va qaytariladigan xususiyatga ega bulib, bir necha yilga beriladi. Shunday qilib, kiska muddatli va uzoq muddatli kreditlar xamda karzga olingan mablag`lar uchun umumiylik ularning muddatliligi va qaytariladiganligi hisoblanadi. Bozor ho`jaligida bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar korxonalar tomonidan boshqa tashkilotlardan vaqtinchalik extiyojlari uchun qo`shimcha mablag`lar olishning muxim manbaidir. Kreditorlik karzlar guruxi mol yetkazib beruvchilar va boshqa kreditorga bulgan karzlarni uz ichiga oladi. Mol yetkazib beruvchilar deb korxonaga moddiy boyliklarni sotradigan tashkilotlarga aytiladi. Moddiy boyliklar uchun kilinadigan amaldagi hisob-kitob tizimiga binoan shu boyliklarni olish vaqti bilan ularga xak tulanishi urtasida birkancha vaqt utadi. Shu davr davomida mazkur korxona uzlarining mol yetkazib beruvchilari oldida karzdor bulib koladilar. Natijada mol yetkazib beruvchilarga bulgan karz ushbu korxona mablag`lari uchun qo`shimcha vaqtinchalik manbaga aylanadi. Boshqa kreditorlarga korxona boshqa (tovarsiz) operatsiyalar buyicha ularga nisbatan karzdor bulgan tashkilotlar (yoki shaxslar) kiradi. Ularga sotsial sugurta organlariga, pensiy fondiga, ish bilan ta`minlash fondiga va hokazolarga karzlar, boshqa hisob-kitoblar kiradi. Bular - ishchi va xizmatchilarga ularning uz (individual) extiyojlari uchun berilgan ssudalar buyicha, sud organlarining karori asosida ishchi va xizmatchilarning ish xaklaridan xar xil tashkilot va ayrim shaxslar foydasiga ushlab kolingan summalar buyicha, ishchi va xizmatchilar tomonidan uz vaqtida talab qilib olinmagan ish xaklari buyicha korxonaning karzlaridir.

www.arxiv.uz Mol yetkazib beruvchilarga va boshqa kreditorlarga bulgan karzlarning xususiyati shundan iboratki, bu mablag`lardan olinadigan mablag`lar korxonaning biznes-rejasida nazarda tutilmaydi va korxona ularni juda cheklangan muddatga oladi. Taksimotga doir majburiyatlar guruxiga ishchi va xizmatchilarga ish xaki buyicha, kasaba uyushmasi organlariga sotsial sugurta ajratmalari buyicha, pensiya fondi, ish bilan ta`minlash fondi va moliya organlariga - budjetga tulovlar buyicha majburiyatlar kiradi. Jalb kilingan mablag`larning bu guruxi milliy daromadni taksimlashning ba`zi shakllarini aks ettiradi. Jumladan, ishchi va xizmatchilar oldidagi majburiyatlar korxonada yaratilgan zaruriy mahsulotni taksimlashning shaklini anglatadi. Gap shundaki, kabul kilingan koidaga kura ishchi va xizmatchilarga ish xaki ularning korxonada ishlagan hisob-kitob k;ilish davri tugaganidan keyin bir necha kun utgandan keyin beriladi. Masalan bu davr bizda - bir oy, AKSH da esa - bir xafta. Shunday qilib, korxonaning ixtiyorida ma`lum muddat davomida hisoblab kuyilgan, lekin xali berilmagan ish xakiga to`g`ri keladinan mablag`lar saklanib koladi. Shu munosabat bilan uning doimo ishchi va xizmatchilar oldida ish xakini berishda uziladigan majburiyatlari yuzaga kelib turadi. Sotsial sugurta, pensiya fondi va ish bilan ta`minlash fondi buyicha majburiyatlar qo`shimcha mahsulotni taksimlashni aks ettiradi. Xar bir korxona xar oyda sotsial sugurtaga, pensiya fondiga, ish bilan ta`minlash fondiga ajratmalar kiladi va hisoblangan summalarni tegishli budjetdan tashqari fondlarga utkazadi. Bu mablag`lar utkazilishiga qadar korxona ixtiyorida buladi. Shu munosabat bilan uning yana tegishli summalarni utkazish buyicha doimo majburiyatlar paydo bulib turadi. Moliya organlari oldidagi majburiyatlar xam qo`shimcha mahsulotni taksimlashni tavsiflaydi. Korxonalar vaqti-vaqti bilan belgilangan tulovlarni davlat daromadiga topshirib turadi (kushilgan kiymat soligi, foydadan ajratmalar). Demak ularda ma`lum muddatlarda moliya organlari oldida shu tulovlarni

www.arxiv.uz utkazishga doir majburiyatlar paydo bulib turadi. Shu tulovlar buyicha summalarni hisoblash dakikasidan ularni tulash dakikasigacha ular korxona ixtiyorida buladi. Taksimot buyicha majburiyatlarning xar xil turlari uchun umumiylik shundan iboratki, bu manbalardan mablag`lar chetdan olish yo`li bilan emas, balki hisoblash yo`li bilan hosil kilinadi. Yalpi (marjinal) daromad - bu korxonada olingan sof daromadning bir kismidir. Ma`lumki, yalpi foyda amalda sotilgan mahsulot kiymati va ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar urtasidagi fark sifatida namoyon buladi. U markazlashtirilgan davlat sof daromadi va korxona sof daromadiga bulinadi. Markazlashtirilgan davlat sof daromadi kushilgan kiymat soligi, aksiz soligi va foydadan ajratmalardan hosil buladi. Kushilgan kiymat soligi va aksiz soligi korxonalardan mahsulot sotish jarayonida qat`iy mayerlar buyicha undiriladi, foydadan ajratmalar korxona tomonidan uni taksimlash paytida davlat budjetiga kiritiladi. Foydaning boshqa kismi korxonaning ixtiyorida koldiriladi va davr xarajatlari, moliyaviy faoliyatdan talofotlar, dividendlarni tulash va boshqa extiyojlar xarajatlarini koplash uchun ishlatiladi. Shunday qilib, korxona tomonidan olingan yalpi foyda ikki tomonlama yunalishga ega: uning bir kismi davlat daromadiga ajratiladi, boshqa kismi esa korxona ixtiyorida koldiriladi. Shuning uchun uni taksimlani-shiga qadar uz mablag`lari yoki jalb kilingan mablag`lar manbaiga kiritish mumkin emas va shu sababdan u aloxida guruxga ajratiladi. Korxona foyda (daromad) yoki zararni yaratilgan mahsulot (bajarilgan ish, kursatilgan xizmatlar) sotishdan, ortikcha moddiy boyliklarni sotishdan, moliyaviy faoliyatdan, jarimalar va peniyalar ko`rinishida, valyuta operatsiyalari va kiymatli kogozlar buyicha operatsiyalar buyicha burdsizlik va boshqalardan oladi. Buxgalteriya hisobi mazkur korxona va uning ho`jalik bulinmalari mablag`lari va ulardan foydalanishning samaradorligi uchun kerakli axborot bilan ta`minlagani xolda, ularning samarasini oshirishga yordam berishi kerak.

www.arxiv.uz Buxgalteriya hisobining usuli (metodi) Mablag`lar xolati va ulardan foydalanish samaradorligi darajasi xakidagi axborotni shakllantirish uchun buxgalteriya hisobida xar xil usullardan foydalaniladi u usullarning yigindisi buxgalteriya hisobining usuli (metodini) tashkil kiladi. Usulning mazmuni mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning oldiga kuyiladigan talablar xususiyatlariga boglik buladi. Ular buxgalteriya hisobi usulining tarkibiga kiradigan anik usullarni aniklab beradi. Eng avval shunga e`tibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida korxonada sodir buladigan barcha ho`jalik jarayonlari, uning ixtiyoridagi barcha mablag`larni aks ettiruvchi axborot shakllanadi. Xar xil jarayonlarda sodir buladigan operatsiyalar soni xamda korxona ixtiyorida joylashgan mablag`lar turi va manbalari juda muximdir. Xar bir ho`jalik operatsiyasi va mablag`lar xamda manbalar turi ustidan zaruriy boshqaruv axborotini umumlashtirish va shakllantirish maqsadlari uchun xujjatlashtirish yordamida kuzatuv olib boriladi. Xujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obyektlari (uning predmetining tarkibiy unsurlari) ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun xar bir aloxida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi guruxi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga oshirilgan operatsiyaning mazmuni kayd etiladi. Xujjatlashtirish yordamida sodir bulayetgan ho`jalik operatsiyalari xakida mukammal ma`lumotlar olinadi. Bu ma`lumotlar ularni keyinchalik iktisodiy jixatdan guruxlash va umumlashtirish uchun asos bulib hisoblanadi. Yuridik talablarga rioya kilingan xolda xujjatlardan foydalanish buxgalteriya hisobining ma`lumotlariga isbotlovchi kuch bagishlaydi. Lekin ho`jalik jarayonida bulib utayetgan barcha xodisalarni xam xujjatlashtirysh yordamida kayd qilib bulavermaydi. Jumladan, tabiiy yukolish, mablag`larni kabul kilish va topshirish paytidagi noanik-liklar, hisobdagi xatolar va kolaversa, ugirliklar tegishli kiymatlik-larning xakikiy mikdorini dastlabki

www.arxiv.uz axborotni tashuvchilar va hisobda aks ettirilganlaridan chetga ogishiga olib keladi. Bunday xodisalarni rasmiylashtirish ular sodir bulayetganda emas, balki fakat ular ma`lum bulgandagina mumkin buladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan kayd kilinmay kolgan xodisalar xujjatlashtirishga zaruri qo`shimcha hisoblangan ruyxatga olish (inventarizatsiya) yordamida aniklanadi. Uning ma`lumotlari yukorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga kura uz vaqtida hisobga olinmay kolgan hisob kurstatkichlarini xakikatdagiga muvofiklashtirish uchun xizmat kiladi. Shunday qilib, xujjatlashtirish va ruyxatga olish buxgalteriya hisobining obyektlarini dastlabki kuzatish amalga oshirish uchun pullaniladi. Ulardan foydalanish mulkning but saklanishi ustidan, nazorat kilish imkonini beradi. Xujjatlashtirish va ruyxatga olishning ma`lumotlari moddiy-javobgar shaxslarning xatti-harakatlari, amalga oshirilayetgan operatsiyalarning konuniyligi, mablag`larning to`g`ri saklanishi, ulardan maqsadga muvofik ravishda foydalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi. Yukorida ta`kidlanganidek ho`jalik operatsiyalari va mablag`lar juda turli- tumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular xakida yigma (umumlashtirilgan) kursatkichlarni berishi kerak. Bunda yigiladigan ma`lumotlar ulchagichlarda ifodalanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobida baxolash usuli pullaniladi. Baxolash yordamida natura va mexnat kursatkichlarini pul kursatkichlariga aylantiriladi. Ho`jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan boglik bulgan barcha chikimlarni hisoblab chikish, xar bir jarayonda ishlatilgan xam jonli, xam moddiylashtirilgan mexnatni hisoblab chikish kerak. Bunda xar bir chikim turinining mikdorinigina emas, balki anik bulgan ularning obyektiga tegishli bulgan umumiy summasini topish, ya`ni hisobga olinayetgan obyektlarning tannarxini hisoblab topish lozim buladi. Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish xarajatlarining mikdo-ri ustidan nazorat kilish uchun pullaniladigan kalkulyatsiya yordamida hisoblab topiladi. U obyektlarning xakikiy tannarxini aniklash imkonini beradi.

www.arxiv.uz Shunday qilib, kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi obyektlarini kiymatli ulchash uchun xizmat kiladi. Ularning pullanilishi tijorat hisob-kitobini mustaxkamlash uchun katta axamiyat kasb etadi. Ma`lumki, tijorat hisob-kitobiga rioya kilish korxona xarajatlari bilan uning faoliyati natijalari urtasidagi muvofiklikni talab kiladi. Xarajatlar bilan natijalarni solishtirish xakikiy tannarx kalkulyatsiyasi ma`lumotlariga asoslanadigan pulda ifodalash yo`li bilan erishiladi. Buxgalteriya hisobining obyektlari tarkibidagi va funksiyalaridagi farklanishlar ularning ustidan aloxida guruxlar buyicha, masalan, mexnat vositalari, mexnat buyumlari, pul mablag`lari va hokazo kuzatish zarurligini takazo etadi. Undan tashqari, ushbu guruxlarning ichida hisobni mablag`larning aloxida turlari va ularning joylashgan joylari buyicha tashkil kilish kerak buladi. Demak hisob bilan aloxida ajratilgan xolda xar bir mexnat vositasining turi - binolar, mashinalar, uskunalar va hokazo; Mexnat buyumlari - asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi, yarim tayyor mahsulot va boshqalar; pul mablag`lari ularning joylashgan joylari buyicha - hisob-kitob, valyuta va bankdagi boshqa schetlar, korxonaning kassasida va shu kabilar kamrab olingan bulishi kerak. Shu bilan birga bunday guruxlash kupincha kamlik qilib koladi. Masalan, mexnat buyumlarining xar xil turlari ustidan, aytaylik asosiy materiallar ustidan, kuzatish ularning xar bir turi, sorti, katta- kichikligi va hokazolar to`g`risida ma`lumotlar olishni talab kiladi. Shunga uxshash guruxlash buxgalteriya hisobida mablag`lar manbalari va ho`jalik jarayonlari buyicha xam amalga oshiriladi. Ho`jalik mablag`lari va ho`jalik operatsiyalarini joriy aks ettirish va ularni boshqarish uchun zarur bulgan ma`lumotlar olish imkonini beradigan buxgalteriya hisobi obyektlarini iktisodiy jixatdan guruxlash uchun, schetlardan foydalaniladi. Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma`lumotlar hisob obyektlariga fakat tarkok bulgan tavsif beradi, shu sababli schetlarga extiyoj tugiladi. Bu ma`lumotlarni umumlashtirilgan xolda kuz oldiga keltirish uchun, ularni guruxlash va summalashtirish lozim buladi. Bunday funksiyani buxgalteriya hisobida schetlar bajaradi.

www.arxiv.uz Ho`jalik operatsiyalarni buxgalteriya schetlarida aks ettirish ikkiyoklama yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoklama yozuvning moxiyati xar bir ho`jalik operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki xodisani uzaro boglangan xolda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni xarid kilish operatsiyasini kayd etaturib, sotib olingan kiymatliklarning kelishi (tayyorlanishi) va mol yetkazib beruvchilarga tulangan pul mablag`larining sarflanishi (karzning yuzaga kelishi) kursatkichlari uzaro boglaniladi: yoki mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni aks ettira turib, uzaro bogliklikda ishlab chiqarish chikimlarining oshishi va korxona omboridagi materiallarning kamayishi kursatiladi. Operatsiyallar bunday usul bilan yozish ularning iktisodiy mazmunini ochib beradi va ho`jalik faoliyatini chukurrok urganishga yordam beradi. Shunday qilib, schetlar va ikkiyoklama yozuv buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risidagi ma`lumotlarni joriy guruxlash maqsadida pullaniladi. Ularning yordamida korxonani tezkor boshqarish, moddiy javobgar shaxslarning amallari mulklarning but saklanishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ular ho`jalik faoliyatining yigma kursatkichlarini hisoblab chikish uchun zarur bulgan ma`lumotlarni asta-sekin jamgarish va tartibga solish (sistemalash) imkonini beradi. Buxgalteriya hisobi anik obyektlarining keng bulgan tarkibi korxona ho`jalik mablag`larini doimiy kuzdan kechirish zarurligini takazo etadi. Buning uchun ho`jalik mablag`larini ikki xilga, ya`ni ularning turlari va joylashishi xamda tashkil topish manbalari va kanday maqsadga mo`ljallanganligiga karab, kursatadigan buxgalteriya balansi xizmat kiladi. Ho`jalik mablag`larini aks ettirishning bunday tartibi ularning barcha yigindisini uzaro boglangan xolda ko`rish imkonini beradi va korxonaning ular bilan ta`minlanganligini taxlil kilishni yengillashtiradi. Ho`jalik jarayonlarini vaqti-vaqti bilan kuzdan kechirish buxgalteriya hisobida ularni tavsiflovchi kursatkichlar ustidan kuzatish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunday kursatkichlar ho`jalik faoliyatining barcha asosiy uchastkalari buyicha belgilanadi. Bu - ishlab chiqarish va sotish xajmi, foyda va rentabellik

www.arxiv.uz tannarx va boshqalardir. Bularning xammasi hisob ma`lumotlari asosida budjetning bajarilishining yirma tizimini ifodalovchi hisobotda aks ettiriladi. hisobot hisob-kitoblarning ilmiy asoslangagan tizimi yordamida tuziladi. U hisoblab chiqariladigan kursatkichlarning to`g`riligini va ularning utgan davrdagi xuddi shunday kursatkichlari bilan xamda korxonaning moliyaviy axvolini baxolash maqsadida boshqa korxonalarning xuddi shunday kursatkichlari bilan solishtirish mumkinligini ta`minlaydi. Yukorida aytilganlardan kelib chikib, balans va hisobot buxgalteriya hisobi ma`lumotlarini yakunlovchi umumlashtirish usuli hisoblana-di, desak buladi. Bu usullardan foydalanish buxgalteriya hisobining muxim vazifalari hisoblangan korxona va uning tarkibiy bulinmala-rini boshqarish, korxona moliyaviy axvolini baxolash kabi muxim bulgan vazifalarni yechishni ta`minlaydi. Korxonada tezkor boshqarish xujjat-lar va schetlar ma`lumotlari buyicha xar kuni amalga oshiriladi, lekin u uzoqrok bulgan muddatdagi korxonalar ishini chukur taxlil kilish imkonini bermaydi. Buxgalteriya hisobida pullaniladigan usullar moxiyatini ko`rib chikishga yakun yasaymiz. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli (metodi) kuyidagi usul (element)lardan iborat ekan: xujjatlashtirish va yuklama kilish (inventarizatsiya), baxolash va kalkulyatsiya, schetlar va ikkiyoklama yozuv, balans va hisobot. Bularda keng mikyosda xujjatlashtirish, baxolash, kalkulyatsiya, hisobot va ma`lum darajada balans (balansli usul) pullaniladi. Masalan, statistikada va budjetlashtirish (rejalashtirish)da balansli usuldan xalq ho`jaligi balansini, mexnat balansini, turli moddiy resurslarning balansini tuzish uchun foydalaniladi va hokazo. Buxgalteriya hisobining amaliyotida shu barcha usullar ajralgan xolda emas, balki yagona butunlikning bir kismi sifatida kuyidagi ketma - ketlikda pullaniladi. Xujjatlashtirishdan - ho`jalik operatsiyalari xakida dastlabki ma`lumotlarni olish uchun foydalniladi. Ma`lumotlarni xujjatlashtirish asosida ho`jalik faoliyatini buxgalteriya hisobida navbatdagi aks ettirish amalga oshiriladi. xujjatlardan

www.arxiv.uz ma`lumotlar albatta umumlashtirilgan pul ulchagichida ifodalanadi. Buning uchun natura va mexnat kursatkichlaridan pul kursatkichlariga utkazish imkonini beradigan baxolash xizmat kiladi. Xujjatlarda kayd etilgan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risi-dagi ma`lumotlar iktisodiy jixatdan guruxlanadi va summalashtiriladi, buning uchun esa schetlar va ikkiyoklama yozuvdan foydalaniladi. Schetlarda olinadigan kursatkichlar ikkiyoklama yozuv yordamida uzaro boglanadi. Schetlarda keltirilgan ma`lumotlar yuklama kilish jarayonida tekshiriladi va aniklanadi. Tekshirilgan ma`lumotlar asosida u yoki boshqa obyektga tegishli bulgan chikimlar hisoblab chikiladi, ya`ni ularning tannarxi hisoblab chikiladi - kalkulyatsiya tuziladi. Shunda tezda joriy buxgalteriya hisobi yuritiladi xamda korxona va uning tarkibiy bulinmalarining faoliyati boshqariladi. Buxgalteriya hisobi obyektlarini joriy aks ettirish mablag`lar turlari va ularning manbalari sinov (probno`y) balansda solishtirish bilan nazorat kilinadi va ichki hisobot yordamida joriy ma`lumotlarni vaqti-vaqti bilan yigib yakunlanadi. Buxgalteriya hisobi usulining turli unsurlarini birga olib borish va ulardan amaliy foydalanish mana shulardan iborat. Usulning unsurlari bir birovlari bilan chambaras boglik bulib, ularning xar biri oldingilaridan foydalanadi yoki uzlari keyingilariga ma`lumotlar beradi. Shunday qilib, baxgalteriya hisobining usuli - bu ho`jalik mablag`lari va jarayonlarini boshqa ish uchun axborotni shakllantirish usullarining yiginsidir. Buxgalteriya hisobining usuli qator usullardan foydalanish bilan tavsiflanadi va ularning xar biri ma`lum maqsadlarga xizmat qilib, birgalikda yagona tizimni hosil kiladi. Buxgalteriya obyektlari unda yoppasiga va uzluksiz aksini topadi. Buxgalteriya hisobining usuli hisobga olinayetgan obyektlarni uz aro boglangan xolda aks ettirish imkonini beradi va shu bilan ayrim xodisalar urtasidagi sababli borliklikni yuzaga chiqaradi. Ho`jalik xodisalari buxgalteriya hisobida real ma`lumotlar asosida kursatiladi va shu bilan uning obyektivligi ta`minlanadi.

www.arxiv.uz Buxgalteriya hisobining usuli ho`jalik xayotining barcha xodisalari, ho`jalik faoliyati jarayonida sodir bulayetgan barcha kup sonli operatsiyalarni kuzatish imkonini bermay, undan tashqari, ilmiy asoslangan boshqaruv yechimlarini ishlab chikish uchun katta axamiyatga ega bulgan shu ma`lumotlarni iktisodiy jixatdan umumlashtirish imkoniyatini xam yaratadi. Buxgalteriya hisobi usulidan foydalanishning bosh maqsadi ho`jalik faoliyatini boshqarishni amalga oshirish uchun talab kilinadigan kursatkichlarni hisoblab chikishdan iborat. Yukorida yozilganlarga asoslanib buxgalteriya hisobi usulining moxiyatini kuyidagicha ta`riflash mumkin. Buxgalteriya hisobining usuli buxgalteriya hisobi obyektlarini ho`jalik faoliyatini boshqarishni amalga oshirish maqsadida yoppasiga, uzluksiz, uzaro boglangan va obyektiv aks ettirishni ta`minlaydigan usullar tizimidan iborat. Iktisodiy adabiyotda buxgalteriya hisobi usulining boshqa tavsiflari xam mavjud. To`g`risini aytganda, usul tushunchasining umumiy ma`nosi bir xildir: usul deganga xar doim buxgalteriya hisobining predmetini aks ettiradigan usul tushuniladi. Lekin uning tarkibiga kiritilgan anik (konkret) usullar ruyxati kupincha xar xil bulib chikadi. Masalan, ba`zida bu ruyxat kandaydir bir usul, masalan, ikkiyoklama yozuv, bilan cheklanadi. Usulni bunday tushunishning xatoligi shubxasizdir: na ikkiyoklama yozuv va na usulning xar kanday boshqasi boshqa usullar bilan boglanmasdan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risida zarur bulgan barcha ma`lumotlarini bera olmaydi. Ba`zi bir ishlarda buxgalteriya hisobi usuli usullar majmuasidan iborat ekanligi tan olinadi-yu, lekin shu majmua tarkibidan u yoki boshqa usul (element)lar, masalan xujjatlashtirish va kalkulyatsiya chiqarib tashlanadi. Buni shu bilan isbotlamokchi buladilarki, guyoki unga fakat hisobga olinayetgan obyektlarni aks ettirishining usullari kiritilishi kerak emish, guyoki xujjatlashtirish va kalkulyatsiya ularni aks ettirmaganda hisob usuliga ba`zida unda fakat doimo va muntazam ravishda pullaniladigan unsurlar kiritiladi. Shu munosabat bilan u yoki

www.arxiv.uz bu talabni kondarmaydigani uchun yuklama kilish usuli chiqarib tashlanishi kerak emish, vaxolanki Uzbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi" konuniga kura moddiy - javobgar shaxslar uzgartirilganda, tabiiy ofatlardan keyin xamda yilik hisobot tuzilishidan oldin yuklama utkazish zaruriydir. Qator iktisodchilarining fikrlari buyicha buxgalteriya hisobi-ning usuliga fakat boshqa hisob turlarida pullanilmaydigan va buxgalteriya hisobiga xos bulgan usullar kiritilishi kerak. Shuning uchun unga, masalan, hisobotni kiritishmaydi, lekin bu xam nato`g`ri, chunki agar u yoki boshqa usul hisobning boshqa turlarida ishlatilsa, u buxgalteriya hisobida uz funksiyasini bajarishdan tuxtab kolmaydi-ku. Buxgalteriya hisobi usulining xususiyati aynan shundan iboratki, fakat uning usullari majmuasi tufayligina boshqarish uchun zarur bulgan axborotning shaklanishi ta`minlanadi. Shunday nuktai nazar xam mavjudki, guyoki buxgalteriya hisobining usuli balanslashtirilgan umumlashtirish deb ataladigan narsadan iborat, kolgan boshqa usullar esa fakat ushbu umumlashtirishni ta`minlash uchun pullanilar emish. Lekin bu nuktai nazar bilan kelishilsa, unda xujjatlashtirish, schetlar, ikkiyoklama yozuv va boshqalar buxgalteriya hisobida tezkor boshqarish buyicha mutlako anik bulgan boshqaruv vazifalarini yechish uchun emas, balki fakat balanslashtirilgan umumlashtirishni amalga oshirish imkoniyatini ta`minlash uchun pullaniladi, degan xulosa kelib chikadi. Buxgalteriya hisobining yukorida keltirilgan tavsifidan mutlako anik qilib shuni aytish mumkinki, uning xar bir unsuri butunlay anik bulgan funksiyani bajaradi va shu bilan ularning umuman barchasining majmuasi yordamida buxgalteriya hisobi predmetini tula-tukis aks ettirish mumkin bulishligiga yordam beradi. Xulosa: Buxgalteriya hisobining obyekti - bu korxonalar faoliyati va unda sodir buladigan ho`jalik operatsiyalaridir. Buxgalteriya hisobining predmeti - korxona ho`jalik mablag`lari, ya`ni unga tegishli bulgan mexnat buyumlari va

www.arxiv.uz vositalaridir xamda mablag`lar manbasidir. Buxgalteriya hisobining usullari - bu hisobni yuritishda kullaniladigan usullardir. Ularga kuyidagilar kiradi: *0 baxolash - ho`jalik mablag`lari va ularning manbalarini pul birligida ifodalash; *1 xujjatlashtirish - ho`jalik operatsiyalarini kayd kilish usuli. *2 inventarizatsiya - ho`jalik mablag`larining xujjatlardagi mikdori bilan xakikiiy mikdorini solishtirish; *3 kalkulyatsiya- ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini hisoblash; *4 schetlar va ikkiyoklama yozuv - ho`jalik mablag`lari va ularning manbalarini ifodalovchi shartli belgilar schetlar deb ataladi; korxona faoliyatida sodir bulgan ho`jalik operatsiyalarini xujjatlarda aks ettirish usuli - ikkiyeklama yozuv deyiladi; *5 balans - ho`jalik mablag`lari va ularning manbalarini iktisodiy jixatdan guruxlash; *6 hisobot - korxona faoliyatining ma`lum sanaga bulgan xolati.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Uzbekiston: bozor iktisodiyotiga utishning uziga xos yo`li. - T. Uzbekiston, 1995. 2. Karimov I.A. Uzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yo`lida. - T. Uzbekiston, 1995. 3. M. Ostonakulov. Buxgalteri hisobi nazariyasi. Toshkent "Uzbekiston" 1993 y. 4. M. Umarova, U. Eshboyev, K. Axmadjonov. Buxgalteriya hisobi. Toshkent "Mexnat" 1999 y. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Buxgalteriya hisobining standartlari

Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli

Budjet hisobining predmeti va uslubi

Tijorat banklari buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasi

Banklarda buxgalteriya hisobining mazmuni va uni tashkil etishning ahamiyati