Бухгалтерия ҳисобининг субъект ва объектлари - Экономика - Рефераты

Бухгалтерия ҳисобининг субъект ва объектлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Бухгалтерия ҳисобининг субъект ва объектлари Режа: 1. Бухгалтерия ҳисобининг субъектлари ва объектлари. 2. Таркиби ва жойланиши бўйича корхона мулки. 3. Корхона мулкининг ташкил топиш манбалари. 4. Хўжалик операциялари ва хўжалик жараёнлари.

Бухгалтерия ҳисобининг субъектлари ва объектлари Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонуннинг учинчи моддасига биноан, бухгалтерия ҳисобининг субъектлари бўлиб, Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, Ўзбекистон Республикасида рўйхатга олинган юридик шахслар, уларнинг Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳамда ундан ташқарисида жойлашган шўъба корхоналари, филиаллари, ваколатхоналари ва бошқа таркибий бўлинмалари ҳисобланади. Юридик шахс ташкил этмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда бухгалтерия ҳисобини юритади ва бухгалтерия (молия) ҳисоботини тақдим этади. Кичик корхоналар бухгалтерия ҳисобини соддалаштирилган тартибда юритадилар (бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти №20 «Кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан соддалаштирилган бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботни тузиш тартиби тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 23 ноябр 1999 йил 87-рақам билан рўйхатга олинган) ва соддалаштирилган солиққа тортиш тизимига ўтишлари мумкин. Асосий ва жорий активлар, мажбуриятлар, хусусий капитал, заҳиралар, даромадлар ва харажатлар, фойда, зарарлар ҳамда уларнинг ҳаракати билан боғлиқ хўжалик операциялари бухгалтерия ҳисобининг объектларидир. Бухгалтерия ҳисобининг объектлари жамлама счетларда акс эттирилади. Аналитик ҳисобни юритиш тартиби бухгалтерия ҳисоби субъекти томонидан мустақил равишда белгиланади.

Таркиби ва жойланиши бўйича корхона мулки Корхона активлари (бошқача қилиб айтганда мулки) турли хўжалик маблағларидан ташкил топган бўлиб, шулар асосида корхона ўз молия-хўжалик фаолиятини олиб боради ва назорат қилади. Корхона активлари иккига бўлинади узоқ муддатли ва жорий активлар. Хўжалик юритувчи субъект аниқ белгиланадиган операция циклидан фойдаланиб товарлар ва хизматларни етказиб берса, у ҳолда баланс ҳисоботидаги жорий ва узоқ муддатли активлар ҳамда мажбуриятларнинг алоҳида тасниф этилиши айланма маблағ сифатида доимо муомалада бўладиган соф активлар билан субъектнинг узоқ муддатли операцияларида фойдаланиладиган активлар ўртасидаги тафовутни фарқлаш йўли билан жуда фойдали ахборот бўлади. Активлар: - Хўжалик юритувчи субъект операцион фаолиятининг бир қисми бўлса ва субъектнинг операция цикли меъёрида ўтаётган пайтда уни олиш ёки истеъмол қилиш кутилаётган бўлса; - Асосан қайта такрорий сотиш мақсадида ёки қисқа муддатда ушлаб турилган бўлса ва ундан ҳисобот вақтидан кейинги 12 ой мобайнида фойдаланиш кутилаётган бўлса, бундай ҳолларда у жорий актив сифатида тасниф этилиши лозим. Бошқа барча активлар ножорий активлар (узоқ муддатли

активлар) сифатида тасниф этилиши керак.(1-схемага қаранг) Жорий активлар нинг икки тури мавжуд. Биринчи тури хўжалик юритувчи субъект айланма маблагининг бир қисми бўлиб, хўжалик юритувчи субъектнинг меъёрий операцион цикли давомида олинган ёки истеъмол қилинган. Иккинчи тури операция активлари бўлмаган, лекин савдо ёки инвестиция мақсадларида сақлаб турилган ва уларни ҳисобот вақтидан кейинги 12 ой давомида сотиш кутилаётган жорий активлар доирасидан иборат. Ҳисобот санасидан кейинги 12 ой давомида олинадиган ёки истеъмол қилинадиган заҳиралар ва дебиторлик қарзлари жорий активларга киритилади. Хўжалик юритувчи субъектнинг операцион цикли - бу материалларни харид қилиш, ишлаб чиқариш ва нақд пулга ёки осонлик билан пулга айлантириладиган молиявий активларга сотиш ўртасидаги ўртача вақтдир. Узоқ муддатли ва жорий операцион активларни тасниф этиш мақсадида айни шу тармоқ ёки фаолиятнинг шу тури учун каттароқ давр анча мувофиқроқ ҳисобланмаса. бир йил операцион цикли ҳисобланади. Ишлаб чиқариш заҳиралари – маҳсулот ишлаб чиқариш ёки ишларни бажариш ёки хизматларни кўрсатишда ишлатиладиган хомашё материаллар, ёнилғи, эҳтиёт қисмлар, сотиб олинган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи қисмлар, инвентар ва хўжалик жиҳозлари киради. Тугалланмаган ишлаб чиқариш – ишлаб чиқаришнинг барча босқичларидан, техник назоратдан ўтмаган ёки буюртмачи томонидан қабул қилинмаган маҳсулот ҳисобланади.

Тайёр маҳсулот – ишлаб чиқаришнинг барча боскичларидан ўтган, давлат стандарти ёки техник талабга жавоб берадиган, теник назорат бўлим томонидан қабул қилинган, бошланғич ҳужжат билан расмийлаштирилган ва омборга топширилган маҳсулотга айтилади. Пул маблағлари – кассадаги нақд пул маблағлари, ҳисоб- китоб, валюта ва банклардаги бошқа махсус счетлардаги пул маблағларидир. Қисқа муддатли дебиторлик қарзлари – 12 ой муддатигача ёки бир операцион циклгача корхонага қарздор бўлган жисмоний ва юридик шахслар. Қисқа муддатли молиявий қўйилмалар – бир муддатигача сотиб олинган эркин муомалада бўлган қимматли қоғозларга қилинган молиявий қўйилмалардир. Жорий активларни баҳолаш қуйидаги икки баҳонинг энг пасти бўйича – баланс тузилаётган санадаги ҳақиқий таннархи бўйича (сотиб олиш нархи ёки ишлаб чиқариш таннархи) ёки бозор баҳоси бўйича (соф сотиш қиймати) амалга оширилади. Узоқ муддатли активлар. Субъект фаолиятида узоқ муддатли асосда фойдаланиладиган активлар, жумладан субъектнинг мулки, бинолари ва ускуналари, моддий активлари, тараққиёт ва гудвиллга харажатлари. Инвестициялаш мақсадида сақлаб турилган ва ҳисобот кунидан бошлаб 12 ой давомида сотилиши мумкин бўлмаган активлар. Уларга қуйидагилар киради: Асосий воситалар –ишлаб чиқариш жараёнида бир йилдан

ортиқ муддатда ишлатиладиган, ҳар бир донаси (комплекти) нинг нархи сотиб олиш пайтида энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан юқори бўлган, келгусида корхонага иқтисодий наф келтирадиган активлар киради. Ишлаб чиқариш жараёнида улар аста-секин эскириб борадилар. Асосий воситаларга ер, ерни ободонлаштириш, бино ва иншоатлар, асбоб ва ускуналар, ҳисоблаш техникаси, офис мебели, транспорт воситалари, ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар ва бошқалар киради. Номоддий активлар – моддий кўринишга ва шаклга эга бўлмаган бироқ ишлаб чиқариш жараёнида бир йилдан ортиқ муддатда ишлатиладиган, ҳисобда бошланғич баҳосига эга бўлган ва ишлаб чиқариш жараёнида эскириб борадиган активларга айтилади. Уларга панент, лицензия, савдо маркаси, табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари, дастурий таъминот ва бошқалар киради. Капитал қўйилмалар - қурилиш ёки асосий воситалар ёки номоддий активларни сотиб олиш ва уларни фойдаланишга топширишгача бўлган харажатлар суммасининг йиғиндисига тенгдир. Масалан, корхона қурилиш олиб бораётган бўлса, қурилиш билан боғлиқ барча харажатлар капитал қўйилмалар счетида акс эттирилади. Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар – фоиз ёки дивиденд кўринишда даромад олиш мақсадида узоқ вақт давомида ўзида сақлаб турадиган қарз ва улушли қимматли қоғозларни сотиб олишга айтилади.

Узоқ муддатли дебиторлик қарзлар – бир йилдан ортиқ муддатга корхона олдида қарздор жисмоний ва юридик шахслар ҳисобланади. Асосий воситалар ва номоддий активлар бошланғич қиймати бўйича ҳисобда акс эттирилади. Асосий воситалар ва номоддий активлар қийматини ҳисобдан чиқариш уларнинг қиймати тўлиқ тўлагунча ёки объект сафдан чиқиб кетгунга қадар бўлган эскиришини (амортизацияни) ҳисоблаш йўли билан амалга оширилади. Корхона мулкининг ташкил топиш манбалари Корхона мулкининг ташкил топиш манбаларига кўра иккига бўлинади ўз маблағларининг манбаи ва мажбуриятларга (2-схемага қаранг). Ўз маблағларининг манбаи корхона таъсисчилар томонидан киритилган ва ишлаб топилган маблағларидан ташкил топади. Уларга қуйидагилра киради: устав капитали, қўшилган ва захира капиталидан, ҳамда тақсимланмаган фойда.

1-схема. Корхона активларини гуруҳлаштириш. Устав капитали - таъсис хужжатларда белгиланган ҳиссаларнинг (пул ифодасида) йиғиндисидир. Устав капиталига ҳисса шаклида қўшиладиган моддий ва номоддий активлар таъсисчилар келишувига ёки юридик шахс ижроия органининг қарорига кўра баҳоланади ва ҳисобга олинади. Устав капитал корхона мулкини шакллантиришнинг асосий манбаи ҳисобланади. Унинг суммаси корхона уставида ёзилган бўлади ва унинг ўзгартирилиши корхона уставига ўзгартиришни киритиш ва корхоналарни рўйхатга олувчи органда қайта рўйхатдан ўтиши лозим бўлади. Корхона активлари Узок муддатли активлар Жорий активлар Асосий воситалар Узок муддатли ижарага олинган асосий воситалар Номоддий активлар Капитал куйилмалар Узок муддатли молиявий укйилмалар Узок муддатли дебиторлик карзлар Ишлаб чикариш защиралари Тугалланмаган ишлаб чикариш Тайёр махсулот ва омбордаги товарлар Пул маблаглари киска муддатли молиявий куйилмалар киска муддатли дебиторлик карзлар Келгуси давр харажатлари

Қўшилган капитал акцияларни номинал қийматидан баланд нархларда дастлабки сотишдан олинадиган эмиссия даромадини, ҳамда устав капиталини шакллантиришда пайдо бўладиган курс фарқларини акс эттиради. Заҳира капитали мол-мулкни қайта баҳолаш чоғида ҳосил бўладиган инфляция заҳираларини, шунингдек текинга олинган мол-мулк қийматини акс эттиради. Шу билан биргаликда қонунчиликда белгиланган тартибда ва миқдорда резерв капиталини ташкил қилади. Резерв капиталини ташкил қилиш унинг миқдори ва тартиби корхона уставида ёзилган бўлиши лозим. Тақсимланмаган фойда - фойданинг жамғарилаётганини ифодалайди ва мулкдорларнинг қарорига биноан устав капиталига қўшилиши мумкин. Заҳиралар - ҳисобот йилида корхона томонидан келгуси харажатлар ва тўловларни амалга ошириш ва уларни ишлаб чиқараётган маҳсулот таннархига бир маромда қўшиб бориш учун ички имкониятлар ҳисобидан тузиладиган жамғармалардир. Уларга даргумон қарзлар бўйича резервлар, ишчиларга меҳнат таътили учун резервлар, асосий воситаларнинг ремонти учун резервлар ва бошқалар киради. Мақсадли тушумлар – маълум бир мақсадлар учун келиб тушаётган пул маблағлари киради. Уларга грант, субсидия, аъзолик бадаллари, мақсадли фойдаланиш учун солиқлар бўйича имтиёзлар ва бошқалар киради. Корхона мажбуриятлари бўлиб корхонанинг жалб қилинган маблағлари киради. Улар ўз вақтида иккига бўлинади: қисқа ва узоқ

муддатли мажбуриятларга. Жорий мажбурият ҳисобланади: - Ҳисобот кунидан бошлаб 12 ой давомида ҳисоб-китоб қилинадиган мажбуриятлар; - Мажбуриятларнинг қолган моддалари жорий эмас, яъни узоқ муддатли ҳисобланади. Жорий мажбуриятлар нинг тавсифи жорий активлар тавсифига ўхшашдир. Кредиторлик қарзи иш ҳақи, солиқлар бўйича қарзлар ва бошқа операцион харажатлари бўйича қарзлар каби айрим жорий мажбуриятлар жорий активлар ҳисобидан ҳисоб- китоб қилишни талаб қилади, чунки субъектнинг одатдаги операцияси циклида фойдаланиладиган айланма маблағни ташкил этувчи моддалар бўйича мажбурий ҳисобланади. Бундай операция моддалари ҳатто ҳисобот вақтидан сўнг 12 ойдан ортиқ давр давомида ҳам ҳисоб-китоб қилиниши Жорий мажбуриятларга шунингдек банк овердрафтлари, тўланадиган дивидендлар, даромад солиқлари, савдо билан боғлиқ бўлмаган ўзга кредиторлик қарзлари, фоизларни тўлашни талаб қиладиган қисқа муддатли мажбуриятларнинг жорий қисми киради. Узоқ муддатли асосда айланма маблағдан пул билан таъминланадиган, фоизни тўлашни талаб қилувчи мажбуриятлар (12 ой давомида ҳисоб-китоб қилинмайдиган мажбуриятлар) узоқ муддатли мажбуриятлар ҳисобланади.

2-схема. Хўжалик маблағларини ташкил топиш манбалари бўйича гуруҳлаштриш лозим бўлсада, жорий мажбуриятлар ҳисобида тасниф қилинади. Ҳисобот санасидан бошлаб 12 ой давомида ҳисоб-китоб қилиниши лозим бўлган мажбуриятлар: - Дастлабки муддат 12 ойдан кўпроқ бўлса; - Субъект мажбуриятни узоқ муддатли асосда қайта молиялашни режалаштираётган бўлса; - Бу муддао молиявий ҳисобот маъқуллагунга қадар Корхона активлари ташкил топиш манбалари уз маблагларининг манбаи (хусусий капитал) Мажуриятлар (карзга олинган капитал) Устав капитали кушилган капитал Резерв капитали Таксимланмаган фойда Резервлар Максадли тушумлар Банк кредитлари Муддати узайтирилган даромадлар Бошка корхоналарнинг карзлари Мол етказиб берувчиларга Харидорларга Бюджетга ва давлатнинг максадли фондларигауз ходимларига Кредиторлик карзлар Бошка кредиторлик карзлар

тўлдириладиган қайтадан молиялашга ёки тўловлар муддатини ўзгартиришга қаратилган битим билан қўллаб-қувватланса, бундай шароитда узоқ муддатли мажбуриятлар сифатида тасниф этилиши лозим. Жорий мажбуриятлардан чиқариб юбориладиган ҳар қандай қисқа муддатли қарз миқдори уни тақдим этишни қўллаб- қувватловчи ахборот билан биргаликда бухгалтерия балансига изоҳларда очиб берилиши лозим. Мажбуриятлар тарафларнинг келишувига биноан пул билан акс эттирилади. Суд қарори бўйича юзага келган мажбуриятлар тегишли суммада акс эттирилади. Потенциал мажбуриятлар дастлабки ҳақиқий баҳоси бўйича акс эттирилади. 2.4. Хўжалик операциялари ва хўжалик жараёнлари. Корхона ўз фаолиятини узлуксиз олиб бориши учун маҳсулот ишлаб чиқариш, ишларни бажариш ва хизматларни кўрсатишда доимо товар-моддий қийматликларга эҳтиёж сезади. Ушбу эҳтиёжини қондириш учун корхона хўжалик жараёни 3та фаза: таъминот жараёни, ишлаб чиқариш жараёни ва сотиш (реализация) жараёни мунтазам равишда олиб боради. Таъминот жараёни. Ҳар қандай корхона ўз хўжалик фаолиятини бошлашдан олдин аввал унга керак бўлган моддий бойликлар билан таъминланган бўлиши лозим. Корхона зарур

бўлган бу моддий қийматликларни мол етказиб берувчилардан тузилган шартномага асосан олади. Шартномада муайян моддий қийматликнинг номи, сони, сифати, баҳоси, ассортименти ва қайси муддатда олиб келиниши кўрсатилган бўлади. Ишлаб чиқариш жараёни. Ишлаб чиқаришни амалга ошириш учун корхона тегишли моддий қийматликларга эга бўлиши керак. Шу моддий қийматликлардан фойдаланиб ишлаб чиқариш жараёнида бухгалтерия ҳисобида ишлаб чиқаришга қилинган ҳаражатларни акс эттиради ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган тайёр маҳсулотларни қайд қилади. Сотиш (реализация) жараёни. Ишлаб чиқариш жараёнидан сўнг яратилган миллий даромадни тақсимлаш ва кейинги ишлаб чиқаришни амалга оширишдан маҳсулотларни сотиш фазасига келади. Корхона маблағининг айланишининг бошқа фазалари муомала сферасида амалга оширилади. Муомала сфераси корхонани моддий қийматликлар билан таъминлаш ва тайёр маҳсулотларни сотиш фазасидан иборат. Ҳамма жараёнлар таъминот, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнлари айрим-айрим олинган хўжалик операциялар иборат бўлади. Хўжалик операциялари деганда, хўжалик жараёнларни амалга оширишда корхона маблағларининг ҳаракати тушунилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Шеремет А.Д., Негашев Е.В. «Методика финансового анализа деятельности коммерческих организациях» М.: ИНФРА-М, 2004г 2. Ковалев В.В. «Сборник задач по финансовому анализу» М.: Финансў и статистика, 2001г 3. Ефимова М.Р. «Финансово-экономические расчетў: пособие для менеджеров» М.: ИНФРА-М, 2004г 4. Донцова А.В., Никифорова Н.А., «Анализ финансовой отчетности» М.: Дело и Сервис, 2004г 5. Донцова А.В., Никифорова Н.А., «Анализ финансовой отчетности. Практикум» М.: Дело и Сервис, 2004г 6. Ермолович Л.Л. «Практикум по анализу хозяйственной деятельности предприятия». Мн.: Книжнўй Дом 2003 7. Мезенцева Т.М., Мезенцева Г.Н. Горобец В.Ю «Международнўе стандартў финансовой отчетности тестў с ответами» 2004 8. Акрамов Э.А. «Анализ финансового состояния предприятия», Ташкент –2000. 9. Ковалев А.И. «Анализ финансового состояния предприятия»; - М.: Центр экономики и маркетинга,2001. 10. Ковалев А.И.,Привалов В.П., «Анализ финансового состояния предприятия»; - М.: Центр экономики и маркетинга,2001. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

Похожие

Бухгалтерия ҳисобининг предмети ва усуллари

Бухгалтерия ҳисобининг методи ва принциплари

Бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари ва концепциялари

Бухгалтерия ҳисобининг ташкил этиш

Бухгалтерия ҳисобининг счетлари ва икки ёқлама ёзув