Бозорни ва истеъмолчиларни ўрганиш - Экономика - Рефераты

Бозорни ва истеъмолчиларни ўрганиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ўзбекистон Республикасида бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Товар бозори тушунчаси ва товар бозори турлари. 3. Бозор конъюнктураси ва унга таъсир қилувчи омиллар. 4. Бозорни сегментлаш ва унинг моҳияти. 5. Истеъмолчиларнинг гуруҳланиши ва уларнинг хулқ- атворига таъсир қилувчи омиллар .

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасида бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос хусусиятлари Мустақилликка эришиш Ўзбекистонда ҳаётнинг барча жабҳаларини ислоҳ қилишнинг бошланишига асос яратиб берди. Давлатимиз олдида қандай йўл билан бориш муаммоси турган эди. Тараққиёт йўлидан олдин кетган давлатларнинг тажрибаси, инсониятнинг ривожланиш тенденциялари бизнинг олдимизда ягона йўл борлигини-бозор иқтисодиётини қуришни яққол кўрсатиб берди. 1991 йил 1 сентябрдан бошлаб бозор муносабатларини шакллантириш борасида чора тадбирлар ишлаб чиқарила бошланди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг ташаббуси билан давлатимизда бозор иқтисодиётимизнинг ҳуқуқий асослари яратилди. Биринчи кундан бошлаб жаҳон иқтисодиётига тенг ҳуқуқли аъзо бўлиб кириб бориш, ҳалқнинг ҳаёт фаровонлигини ошириш, иқтисодиёт самарадорлигини ошириш мақсади қўйилди. Шу билан бирга Ўзбекистонинг бошланғич иқтисодий-ижтимоий шароити Шарқий Европа давлатлари, Россия ва Украина қўллаган моделларидан фойдаланишга имкон бермаган эди. Бунинг асосий сабабларига қуйидагиларни кўрсатиш мақсадга мувофиқ: 1. Республика фақат хом ашё етиштиришга мўлжалланган бир томонлама иқтисодиётга эга бўлган Республика ҳисобланиб, бу эса халқ хўжалиги эхтиёжларини қондириш учун етарли эмас эди. 2. Ўзбекистон ахолисининг катта қисми меҳнатга лаёқатли бўлмаган ёш болалар, нафақа ёшидаги ва хотин-қизлардан иборат бўлиши ижтимоий ҳимоялашнинг аҳамиятининг юқорилигини белгилар эди. Шу сабабли ҳукуматимиз бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос моделини яратишга қарор қилади. Ҳозирги вақтга келиб халқимиз танлаган йўлнинг тўғрилигини қатъиян эътироф қилиш мумкин. «Ўзбек модели»нинг асосий хусусияти шундаки, ҳар қандай ислоҳотларнинг марказига халқ

www.arxiv.uz манфаати қўйилган, халқнинг турмуш шароитини сақлаб қолиш учун бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш кўзда тутилган эди. Ушбу манфаатлар давлат мулкини хусусийлаштиришда мехнат жамоасига имтиёзлар бериш йўлини қўллашда ўз асосини топди. «Ўзбек модели»нинг мазмун моҳияти Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг олдинга сурган беш тамойилида мужассамланган бўлиб, ҳозир ҳам Ушбу тамойиллар ўз ахамиятини йўқотмаган. Булар қуйидагилар: 1. Бозор иқтисодиётига ўтишда давлатнинг ролини ва тутган ўрнини белгилаб берувчи «давлат – бош маслаҳатчи» тамойили. Агар мустақилликнинг биринчи йиллари давлат аҳолисини ҳимоялаш, тадбиркорликни ривожлантириш, янги қонунлар яратишда етакчи бўлса, ҳозирги даврда давлатнинг аҳамияти жамиятни самарали бошқарувда, тенглик ва дахлсизликни сақлашда, иқтисодиётни юқори сураътлар билан ривожлантиришда яққол кўзга ташланмоқда. 2. Иқтисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги тамойили Ўзбекистонда қисқа муддат ичида саноатнинг янги соҳаларини яратишга, қишлоқ хўжалик самарадорлигини кескин оширишга, аҳолининг турмуш шароитини яхшилашга сабаб бўлди. Ушбу тамойилнинг негизида, аввало, Ўзбекистоннинг иқтисодий мустақиллигини таъминлаш ётади. Дон мустақиллиги, энергетик мустақиллик ва ниҳоят ташқи иқтисодий алоқалар мустақиллиги сиёсий мақсадларнинг иқтисодий манфаатларга бўйсундирилиши натижасида эришилди. 3. Қонун устуворлиги тамойилини жамиятимизнинг демократлашувини белгиловчи асосий тамойил деб таърифлаш мумкин. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётини асослаб берувчи ҳар томонлама пухта ўйланган Конституциянинг яратилиши, унинг асосида мулоқотларни ривожлантирувчи қонунлар қабул қилиниши ва ҳаётга тадбиқ этилиши қонунларга бўлган ҳурмат-эътибордан келиб чиқади. Ўзбекистонда қонунчиликнинг ҳамма учун бир хил амал қилиниши суд ҳокимиятининг ҳақиқий кучга эга бўлишини асослаб бермоқда.

www.arxiv.uz 4. Кучли ижтимоий сиёсат тамойилининг бажарилиши ҳар бир алоҳида шахс ислоҳотлардан четда қолмаслиги, унга зарар етмаслигига қаратилган эди. Юқорида таъкидлаганимиздек, Ўзбекистонда ёрдамга мухтож аҳоли қатламлари жуда кўп. Уларга астойдил ёрдам бериш, инсонга хос бўлган турмуш шароитини таъминлаш, жамиятнинг ҳурматига сазовор бўлишига йўл очиб бериш ижтимоий чораларнинг асосий мақсади бўлиб ҳисобланади. Мазкур тамойил давлат бюджетининг 53 фоизини ижтимоий соҳани ривожлантиришга йўналтириш билан тушунтирилади. 5. Бозор муносабатларининг ҳозирги ҳолатини шакллантиришга катта таъсир кўрсатиб бораётган тамойилга ислоҳотларнинг босқичма-босқич амалга оширилиши киради. Бизлар бозор иқтисодиётини фақат қоғозда акс эттириш учун қураётганимиз йўқ, балки халқнинг турмуш савиясини ривожланган мамлакатлар қаторига кўтариш учун қурмоқдамиз. Шу сабабли, бозор муносабатларини яратиш учун 500 кун, бир йил ёки ўн йил муддат белгилаш ва унга эришиш учун аҳолини азобга қўйиш нотўғри. Бозор муносабатларини шакллантириш узлуксиз жараён бўлиб, уни маълум кетма- кетликда, босқичма-босқич олиб бориш зарур. Юқоридаги тамойилларнинг ҳаётийлиги нафақат Ўзбекистонда, балки бутун жахонда тан олинган бўлиб ҳозир ўзбек моделининг асосий йўналишлари бошқа давлатлар томонидан ҳам қўлланилмоқда. Замонавий бозор муносабатларининг Ўзбекистондаги хусусиятлари уларга бош мақсаднинг мазмунидан, яъни ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган демократик фуқаролик жамиятини қуришдан келиб чиқади. Ушбу мақсаднинг алоҳида йўналишларини ёритадиган бўлсак, иқтисодиётнинг ижтимоий йўналтирилганлиги жамиятнинг барча аъзоларига ижтимоий неъматлардан бирдай фойдаланиш имкониятларини яратиш ва ахолини мақсадли ҳимоялашни ифодалайди. Ҳақиқатдан ҳам, иқтисодий тадбирларнинг бош мезони халқ форовонлиги ва ижтимоий самарадорлик қилиб белгиланган. Бундан ташқари ижтимоий йўналтирилганлик

www.arxiv.uz жамиятимизда диний бағрикенглик, меҳр-мурувват, катталарга хурмат ва кичикларга ғамхўрлик, маҳаллага ва оилага эътиборнинг кучайиб боришида намоён бўлмоқда. Айниқса, таълим соҳасини ривожлантириш, спорт ва соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилишга эътиборни қаратишда ижтимоий мулоқотларнинг ўзига хослигини кўриш мумкин. Иқтисодиётнинг самарадорлиги ва рақобатбардошлигини ошириш бўйича олиб борилган чора-тадбирлар хўжалик алоқаларининг қуйидаги хусусиятларига асос бўлмоқда: a) маҳаллийлаштириш ва ички имкониятларга таяниш. Бозор иқтисодиёти тамойилларида ресурслар самарадорлигини оширишга эътибор қаратиш махаллий хом ашёдан унумли фойдаланишга йўл очиб берди. Вазирлар маҳкамаси томонидан ишлаб чиқилган маҳаллийлаштириш дастури ички бозор имкониятларини миллий корхоналар томонидан қондиришга имконият яратди; b) кичик бизнес ва тадбиркорликни иқтисодиётдаги асосий куч сифатида таркиб топтириш. Ўзбекистон Республикасида шаклланган муносабатларда кичик бизнесга алохида ўрин ажратилган. Яқин келажакда ялпи ички маҳсулотнинг 60 фоизини кичик бизнес томонидан яратилишининг режалаштирилганлиги бунинг яққол намунасидир; c) ташқи иқтисодий фаолиятнинг эркинлашувини ҳам бозор муносабатларининг бир кўриниши сифатида тан олиш мумкин. Ҳозир ҳар қандай юридик ва жисмоний шахс ташқи иқтисодий фаолият билан эркин шуғулланиши мумкин. Бундан ташқари, ҳар бир корхонага нисбатан экспортни рағбатлантириш сиёсатининг қўлланилиши жаҳон бозорида Ўзбекистон корхоналарининг танилишига сабаб бўлмоқда; d) пул-молия тизимининг мустаҳкамланиши. Бозор иқтисодиётининг асосий белгиларидан бири пулнинг барқарорлиги ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида бюджет тақчиллигининг йўқлиги, инфиляция суръатларининг пасайиши, ички конвертациянинг жорий этилиши миллий валютамизнинг барқарорлигига ижобий таъсир қилмоқда;

www.arxiv.uz e) хорижий инвестицияларга кенг йўл очиб берилиши ҳам замонавий бозор муносабатларининг белгиларидан бири ҳисобланади. Иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари, сиёсий ва ижтимоий барқарорлик кўплаб хорижий ва қўшма корхоналарнинг Ўзбекистонда фаолият кўрсатишга имкон бермоқда. Бозор муносабатларининг чуқурлашуви Ўзбекистон Республикасининг нафақат кучли ижтимоий сиёсат, балки маънавий юксалишида ҳам ўз аксини топмоқда. Миллий қадриятларининг тикланиши, маданиятнинг ривожланиши, ҳалқ ижодиётининг кенгайиб боришини бунга мисол келтириш мумкин. Республикада бозор иқтисодиёти механизмини ривожлантиришда замонавий фикрлашни ривожлантириш ва янгича ишбилармонлик фалсафасини кенгайтириш ҳам катта ахамият касб этмоқда. 2. Товар бозори тушунчаси ва товар бозори турлари Бозор ( market ) - кенг маънода муомала соҳаси б ў либ, товар айирбошлаш муносабатлари ва жараёнлари мажмуидир. Бунда товар билан олди-сотди муносабатлари товар ишлаб чиқариш, товар айирбошлаш ва пул муомаласи қонунлари асосида амалга ошади. К ў пинча, маркетингда бозор деганда маълум тармоқ товарларига эҳтиёж сезувчи ва уни қондириш имкониятига эга б ў лган потенциал истеъмолчиларнинг мажмуи тушунилади. Бозор маълум бир қийматга эга б ў лган турли хил обектлар б ў йича ташкил этилиши мумкин. Масалан, истеъмол товарлари бозори, қимматли қоғозлар бозори, меҳнат бозори, капитал бозори ва бошқалар шулар жумласидандир. Истеъмолчиларнинг турига қараб бозорлар истеъмол бозори ва корхоналар (ташкилотлар) бозорига б ў линади. Истеъмол бозори - бу товарларни ва хизматларни ў зининг шахсий эҳтиёжи учун сотиб оладиган якка шахслар ва оилалар мажмуидан иборат

www.arxiv.uz б ў либ, оммавий истеъмолчиларга эгалиги, рақобатнинг хилма-хиллиги ва марказлашмаган структурага эга эканлиги билан характерланади. Корхоналар (ташкилотлар) бозори эса ў з навбатида ишлаб чиқариш - техник мақсадларда фойдаланиладиган маҳсулотлар бозори ва давлат ташкилотлари бозорига б ў линади. Ишлаб чиқариш - техник мақсадларда фойдаланиладиган маҳсулотлар бозори деганда бошқа товарлар ишлаб чиқаришда қ ў лланиладиган товарлар ва хизматларни сотиб олувчи корхоналар ва шахсларнинг мажмуи тушунилади. Давлат ташкилотлари бозори деганда эса ў з фаолиятларини юритиш учун товарлар ва хизматларни сотиб олувчи ёки ижарага олувчи ҳамма б ў ғиндаги давлат ташкилотлари тушунилади. Ишлаб чиқариш - техник мақсадларда фойдаланиладиган маҳсулотлар бозори кам сонли харидорларга эгалиги, лекин товарларнинг катта миқдорда сотилиши билан характерланади. Бозорда ким етакчилик қилишига қараб бозорлар “сотувчи бозори” ва “харидор бозори”га б ў линади. “Сотувчи бозори” - унда товарга б ў лган талаб таклифдан ошиб кетади. Бундай бозорда сотувчи ҳукмронлик қилади, харидорнинг эса фаол иштирокчи б ў лишига т ў ғри келади. Бундай ҳолатда “пул товар орқасидан югуради”. “Харидор бозори” - бундай бозорда таклиф талабдан к ў п, шунинг учун харидорлар (истеъмолчилар) таклиф этилаётган товарлар ва хаизматлар орасидан ҳоҳлаганини танлаш имкониятига эга. Бундай бозорда харидорлар устунликка эга б ў либ, ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар бозорнинг энг фаол иштирокчиларига айланадилар. Бундай ҳолатда “товар пул орқасидан югуради”. Талаб ва таклифнинг миқдори ва таркиби жиҳатидан бир-бирига мувофиқ келишини “мувозанатли бозор” деб юритилади. Мувозанатли бозорни таъминлашнинг асосий й ў ллари қуйидагилар ҳисобланади: ишлаб

www.arxiv.uz чиқаришни талаб даражасига етказиш орқали бозорни т ў йинтириш; етарли даражада маҳсулотлар заҳирасини барпо этиш; харидоргир маҳсулотлар нархини ошириш ва аксинча, талаб унча мавжуд б ў лмаган маҳсулотлар нархини пасайтириш ва бошқалар. Бозор коньюнктураси ва унга таъсир қилувчи омиллар Маркетинг фаолиятида бозорни ўрганишнинг асосий элементларидан бири бозор коньюнктурасини ўрганиш билан боғлиқ бўлади. Коньюнктура деганда маълум омилларнинг таъсири натижасида вужудга келадиган қисқа муддатли шарт-шароитлар тушунилади. Омилларнинг ўзгариши коньюнктуранинг ўзгаришига олиб келади. Маркетингда эса бозор коньюнктураси деганда белгиланган вақтда мақсадли бозорда вужудга келадиган иқтисодий шарт-шароитлар мажмуаси тушунилади. Бозор коньюнктурасини ўрганиш зарурати қуйидагиларга боғлиқ бўлади: a) одатда бозорнинг сиғими, сегментланиши ва талаб қайишқоқлиги ўзгариб боради, шу сабабли уларнинг мониторингини амалга ошириш лозим; b) бозордаги омиллар комплекс равишда таъсир ўтказиши сабабли уларни алоҳида ўрганиш тегишли самара бермайди; c) бозор тўғрисидаги маълумотлар одатда ретроспектив характерга эга, шу сабабли режалаштириш учун махсус усуллар талаб қилинади. Бозор коньюнктурасини ўрганиш мазмуни ва тартиби фирма томонидан кўзланган мақсадга боғлиқ бўлади ва уч турга бўлинади: коньюнктура ахборотномаси, коньюнктура таҳлили ва коньюнктура прогнози. Коньюнктура ахборотномаси – бу бозор коньюнктурасининг ҳозирги ҳолати ва унинг асосий хусусиятларини акс эттирувчи ҳужжатдир. Бу

www.arxiv.uz коньюнктурани ўрганишнинг энг содда шакли бўлиб, одатда савдо ассортиментининг мақбуллигини баҳолаш учун фойдаланилади. Коньюнктура таҳлили – коньюнктурани мавжуд ҳолатга келтирган омилларнинг таҳлилини ўз ичига оладиган ҳужжат ҳисобланади. Амалда таҳлил бозор коньюнктурасиниг махсус изланишларини акс эттиради ва омилларнинг таъсир доирасини аниқлашга хизмат қилади. Коньюнктура прогнози бозордаги ҳолатни маълум давр ичида олдиндан кўриш ва унинг асосий параметрларини аниқлашни ўз ичига олади. Бунда коньюнктурага таъсир ўтказувчи омилларнинг яқин келажакдаги хусусиятларини аниқлашга эътибор қаратилади. Шуни эътиборга олиш лозимки коньюнктура таҳлили ва прогнозида унинг ўзига эмас, балки коньюнктурага таъсир қилувчи омилларга кўпроқ аҳамият берилади. Шу сабабли, бозор коньюнктурасига таъсир қилувчи омилларни ажратиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳар қандай бозор коньюнктурасини белгилаб берувчи омилларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: - макроиқтисодий омиллар; - микроиқтисодий омиллар, яъни мазкур бозордаги талаб, таклиф, нарх ва рақобат омиллари. Ҳеч қандай алоҳида товар бозори мамлакат иқтисодиётидан ажралган ҳолда ривожлана олмайди. Шу сабабли, иқтисодиёт қандай ҳолатда, унинг жаҳон бозорида тутган ўрни қандай, миллий бойликлар қай даражада қўлланилмоқда деган саволларга жавоб топиш лозим бўлади. Коньюнктурани ўрганишнинг биринчи босқичи иқтисодиётнинг ҳолатини таҳлил қилишдан бошланади. Ялпи миллий маҳсулот, миллий даромад, экспорт ҳажми, инвестициялар ва истеъмол даражаси ва бошқа кўрсаткичлар ички бозорнинг ривожланганлик даражасини аниқлашга ёрдам беради. Бозор коньюнктурасининг ҳозирги ҳолати иқтисодий сиёсатнинг бир- икки йил олдин бажарилган ҳаракатларнинг маҳсули бўлганлиги сабабли,

www.arxiv.uz макроиқтисодий таҳлил камида икки йиллик муддатни қамраб олиши мақсадга мувофиқ. Кейинги босқичи бозорни шакллантирувчи соҳанинг таҳлилига бағишланади. Бунда қуйидаги саволларга жавоб топиш лозим бўлади: - соҳанинг иқтисодиётдаги ўрни қандай? - соҳа технологик жиҳатдан ҳаётий циклнинг қайси босқичида? - соҳанинг ривожланиш суръатлари қандай? - соҳада қандай муаммолар мавжуд? Бундай изланиш натижасида таклифнинг умумиқтисодий имкониятлари маълум бўлади. Шуниси эътиборлики, макроиқтисодий омилларнинг таҳлили комплекс равишда олиб борилиши ва олинган маълумотлар кенг доирадаги коньюнктура таҳлилларда қўлланилиши мумкин. Шу сабабли кўпчилик давлатлардаги, шу жумладан Ўзбекистонда бундай ахборотларни давлатнинг махсус органлари ва ҳалқаро ташкилотларни ваколатли органлари тайёрлаб берадилар. Масалан, БМТ нинг инсон тараққиёти ҳисоботлари, TACIS дастурининг иқтисодий ривожланиш ахборотномалари, Ўзбекистон Республикаси статистика қўмитаси таҳлилий ахборотлари ва ҳ.к. Юқорида санаб ўтилганидек, микроиқтисодий омилларга ушбу бозордаги талаб, таклиф, нарх ва рақобат киради. Бозор коньюктураси таҳлилида талабнинг барча жиҳатларини ўрганишга алоҳида эътибор берилади. Жумладан: талабнинг географик тақсимланиши, ассортиментнинг кенглиги ва чуқурлиги бўйича тақсимланиши, истеъмол интенсивлиги, ҳажми ва бошқа хусусиятларни ўрганиш зарур бўлади. Талабни ўрганишда аввало қондирилган талаб, сўнг қондирилмаган талабга диққат жалб қилинади. Товар айланиш таркибини товар гуруҳлари ва алоҳида турлари бўйича таҳлил ҳилиш орқали қондирилган талаб ўрганилади, қондирилмаган талаб эса сотувчилар ва харидорларнинг фикрини ўрганиш усуллари ёрдамида аниқланади.

www.arxiv.uz Коньюнктурага таъсир қилувчи иккинчи омил – бу товар таклифидир. Таклифни ўрганишда аввало товар манбаларига, сотишга таклиф этиладиган товар ҳажми ва таркибига, товар захираларига эътибор берилади. Товар манбаларини таҳлил қилиш савдо тизимига маҳсулот етказиб берувчи корхоналар рўйхатини тузиш ва уларнинг имкониятларини ўрганишдан иборат бўлади. Ишлаб чиқарувчилар товарларининг ассортименти ва етказиб бериш муддатлари таклифнинг таркибини аниқлашга ёрдам беради. Шундан сўнг бозор иштирокчиларидаги товар заҳиралари таҳлил қилинади. Заҳиранинг ҳажми ва таркиби, қачон вужудга келганлиги, заҳиранинг алмашиб бориш динамикаси ва бошқа кўрсаткичлар таклифнинг талабга нисбатини аниқлашга хизмат қилади. Савдо ташкилотларида юритиладиган ҳисоб тизимининг маълумотлари, инвентаризация натижалари ва махсус изланишлар товар заҳиралирини комплекс ўрганишга асос бўлади. Нархларнинг бозор коньюктурасидаги ўрни ва уларнинг шаклланиш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда нарх таҳлилига катта эътибор берилади. Нархларни ўрганишда қуйидагилар таҳлил объекти сифатида олинади: нархларнинг барқарорлиги, товар ассортименти доирасида нархларнинг ўзгариш даражаси, сотувчи томонидан нархлар бўйича ўзгарувчан тизимларни қўллаш, мувсумий нархларнинг қўлланиши ва бошқалар. Нарх бозор коньюктурасига таъсир қилувчи энг мураккаб омил ҳисобланади. Унинг ўзига ҳам бир қанча омиллар таъсир кўрсатади. Шу сабабли нарх таҳлилида нафақат хужжатларни текшириш усули, балки махсус усуллар ҳам кенг қўлланилади. Микроиқтисодий омилардан яна бири шу бозордаги рақобатдир. Товар бозорларидаги рақобатни таҳлил қилишда аввало корхоналар рақобати, сўнг товарлар ва эҳтиёжлар рақобати ўрганилади. Корхоналар рақобатининг таҳлили сотувчилар сони, ихтисослашуви, маҳсулот ассортименти, ишлаб чиқариш ҳажми, йўналтирилган мақсадли сегменти ва бошқаларни ўз ичига олади.

www.arxiv.uz Товарлар ва эҳтиёжлар рақобатининг таҳлили асосан коньюнктура прогнозида амалга оширилади ҳамда рақобатчи товарлар, ўрнини босувчи товарлар ва тўлдирувчи товарларнинг ўзаро мувозанатини аниқлашга қаратилади. Бундай рақобатни баҳолаш учун маркетингнинг бозорни ўрганиш усулларидан кенг фойдаланилади. Бозор коньюктурасини ўрганишнинг сотувчи ва ишлаб чиқарувчилар учун зарурлиги келажакда ишлаб чиқариш қувватларини қайси йўналишда ривожлантириш ва қандай сотиш сиёсатини қўллаш бўйича аниқ ва ишончли ахборотга эга бўлишда намоён бўлади. Бозорни сегментлаш ва унинг моҳияти Бозор харидорлардан ташкил топган бўлиб, харидорлар эса ўз навбатида бир-биридан ҳар хил параметрлари билан фарқ қилади. Шу сабабли, маълум бир хусусиятларга эга бўлган аниқ товарни ишлаб чмқарувчи учун потенциал харидорларнинг шу товарнинг хусусиятларига бўлган муносабатларини билиш ҳаётий зарурияти ҳисобланади. Бу ерда Вольфредо Парето (1848-1923 й.) қонунини эслаш мақсадга мувофиқдир. Бу қонунга биноан 20 фоиз истеъмолчилар маълум маркали товарларнинг 80 фоизини харид қилади ва булар потенцияал харидорлардир. Харидорларнинг қолган 80 фоизи эса товарларнинг қолган 20 фоизини харид қиладилар. Кўпчилик ҳолларда бу товарлар ўйламасдан харид қилинади. Бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, ишлаб чиқарувчилар ўз товарларини ва маркетинг фаолиятини бозорга қаратмасдан, балки айнан ана шу 20 фоиз потенциал истеъмолчиларга қаратади. Бозор фаолиятининг бундай стратегияси юқори самарадорликни таъминлайди. Бозор сегменти – бу бошқа гуруҳлардан фарқ қилувчи, ўхшаш белгиларига эга бўлган истеъмолчиларнинг кичик гуруҳидир. Бунда бозорни турли хил белгилари бўйича алоҳида бўғин (сегментлар)га бўлиш жараёни сегментация деб аталади.

www.arxiv.uz Бозорни бўғинлашдан асосий мақсад қуйидагилар ҳисобланади: 1. Истеъмолчиларнинг нимага эҳтиёжи борлиги ҳақида кенгроқ маълумот тўплаш мумкин бўлади. 2. Аниқ бозорда рақобат кураши табиатини яхшироқ билиш имконияти туғилади. Натижада рақобат курашида енгиб чиқиши учун товар қандай хусусиятларга эга бўлиши кераклиги аниқланади. 3. Чегараланган ресурслардан ва имкониятлардан қайси йўналишларда фойдаланиш кераклиги аниқланади. 4. Маркетинг ва товар сотиш хизмати ходимларининг энергияси энг истиқболли истеъмолчиларга қаратилади. 5. Маркетинг фаолияти режасини тузганда ҳар бир бозор сегментининг ўзига хос-хусусиятларини эътиборга олиш имконияти туғилади ва бошқалар. Умуман олганда, бозор сегментацияси талабни ойдинлаштириш, диферренциаллаш, пировард натижада эса маркетинг стратегияси ва тактикасининг энг оптимал вариантини танлаш имкониятини беради. Одатда сегментация жараёни икки босқичда амалга оширилади. Макросегментация деб номланадиган биринчи босқичда «товар бозори» аниқланади. Микросегментация деб номланадиган иккинчи босқичда эса илгари аниқланган бозор ичида истеъмолчилар сегментлари аниқланади. 2-жадвал Бозор сегменти кўрсаткичлари Бозор сегментлари турлари Кўрсаткичлар 1 2 Товарнинг афзаллигига қараб сегментлаш Озуқавий қиймати Соғликка таъсири Тежамкорлиги Яхши таъм кўрсаткичи Истеъмолчининг хулқ-атворига қараб сегментлаш Сотиб оладиган товар маркаси (Масалан, «Тайд» порошоги)

www.arxiv.uz Сотиб оладиган товар гуруҳлари (Масалан, суюқ ювиш воситаларидан фойдаланувчилар) Сотиб олиш даври (қанча вақт оралиғида қайта сотиб олинади) Истеъмолчилар тавсифига қараб сегментлаш: Демографик Географик Ҳаёт тарзи Даромадлар даражаси  Ёши  Жинси  Миллати  Касби  Оилавий аҳволи Дунё, мамлакатлар  Вилоят  Шаҳар  Туман ва ҳоказо Жамият манфаати йўлида қайғурадиганлар  Соғлигини эҳтиёт қиладиганлар  Дилкаш  Одамларга аралашмайдиган  Новаторлар  Табиатни севувчилар  Оиласи учун қайғурадиганлар Бозор сегментини аниқлашнинг учта усули мавжуд. Биринчи – товарнинг афзаллигига қараб сегментлаш. Бунда истеъмолчилар қандай товарни хоҳлаётганлигига қараб сегментни аниқлаш тушунилади. Иккинчи усул – истеъмолчиларнинг хулқ-атворини ҳисобга олган ҳолда сегментлаш. Учинчи усул – истеъмолчилар характерига қараб сегментлаш ҳисобланади.

www.arxiv.uz Қуйидаги 2-жадвалда истеъмолчиларнинг бозор сегментларини аниқлашда қўлланиладиган кўрсаткичлар келтирилди. Товарнинг афзаллигига қараб сегментлаш . Фирмалар янги товарларга бўлган талабни ўрганиш мақсадида товарнинг афзаллиги, муҳимлигига қараб сегментлашдан ҳам фойдаланади. Шу йўсинда, талаб қондирилмаган сегментлар учун янги товарлар таклиф этилади. Бунга қуйидаги мисолни келтириш мумкин. Масалан, қаҳва кўп тарқалган ичимликлардан ҳисобланади. Унинг таркибида кофеин моддаси мавжуд. Бугунги кунда шундай истеъмолчилар ҳам мавжудки, улар кофеинсиз қаҳвани хоҳлайдилар. Демак, бозорнинг ана шу сегменти истеъмолчилари учун ҳам кофеинсиз қаҳва ишлаб чиқиш зарурияти туғилади. Ёки товарнинг афзаллигига қараб сегментлашга телевизор орқали таркибида спирт бўлмаган пиво ҳақида бериладиган рекламани ҳам киритиш мумкин. Истеъмолчиларнинг хулқ-атворига қараб сегментлаш нинг яна бир тури харидорларни қандай товар маркасини халрид қилганлигига қараб идентификациялаш эмас, балки қандай товар номенклатурасини харид қилганлигига қараб идентификациялаш ҳисобланади. Истеъмолчиларни товар номенклатурасига қараб аниқлашда рақобатчилар товарлари ҳақида ҳам маълумот тўплаш мумкин бўлади. Мана шу олинган маълумотлар асосида корхона истеъмолчиларнинг кенгроқ гуруҳини қамраб олиш стратегиясини ишлаб чиқади. Шунингдек, товар номенклатурасига қараб бозорни сегментлашнинг мақсадларидан яна бири товарларнинг фаол истеъмолчиларини топишдан иборатдир. Фаол истеъмолчилар эса, уларнинг товарни харид қилиш даврига қараб аниқланади. Истеъмолчилар тавсифига қараб сегментлаш . Юқорида қайд қилиб ўтганимиздек, бозорни сегментлашнинг учинчи усули – бу истеъмолчиларни тавсифи бўйича гуруҳлаш ҳисобланади. Бу ерда асосий белги бўлиб истеъмолчиларнинг демографик, географик тавсифлари ва уларнинг ҳаёт тарзи ҳисобланади.

www.arxiv.uz Демографик сегментлаш деганда истеъмолчиларни даромадлар даражаси, ёши, жинси, миллати, касби-кори, оилавий аҳволлари каби белгилари бўйича гуруҳларга ажратиш тушунилади. Географик сегментлаш – географик картани қўллашга асосланган энг оддий усул ҳисобланади. Бу усулни аҳолининг маданий урф-одатларида ва улар яшаётган ҳудудларнинг иқлимида фарқ бўлганда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Географик белги бўйича сегментлаш бозорнинг ҳар хил географик зоналарига бўлинишини назарда тутади. Ҳаёт тарзи бўйича сегментлашда истеъмолчилар қарашлари, қизиқишлари бўйича гуруҳларга ажратилади. Бунга истеъмолчиларни жамият манфаати йўлида қайғурадиганлар, ўз соғлигини севувчилар, оиласи учун қайғурадилганлар гуруҳларига ажратиш мисол бўла олади. Корхонанинг рақобат курашида ғолиб чиқиши бозор сегментлари қанчалик тўғри танланганлигига ҳам боғлиқ бўлади. Бунда бозор сегментациясининг меъзонларини билиш зарур. Қуйида бозор сегментининг асосий меъзонлари ва уларнинг тавсифи келтирилади: 1. Сегментнинг миқдорий ў лчамлари . Сегмент миқдорининг ў лчами деганда бозор сиғими, қанча потенциал истеъмолчилар борлиги ва улар қандай майдонларда яшашлари тушунилади. Булар асосида корхона қандай ишлаб чиқариш қувватига эга б ў лишлари ва сотиш тармоғининг ҳажмини белгилаб оладилар. 2. Сегментнинг очиқлиги . Сегментнинг очиқлиги деганда корхона маҳсулотини сотиш учун қанча миқдорда сотиш каналларига эга б ў лишлиги, уларнинг қуввати, ташиш ва сақлаш б ў йича аниқ маълумотларнинг мавжудлиги тушунилади. 3. Сегментнинг муҳимлиги . Сегментнинг муҳимлиги деганда у ёки бу истеъмолчилар гуруҳининг бозор сегментида қандай ў рин эгаллаб турганлиги тушунилади. Корхона ана шу сегментнинг ў рнига қараб ў з фаолиятини ташкил этади.

www.arxiv.uz 4. Сегментнинг фойдалилиги . Сегментнинг фойдалилиги деганда корхонанинг маълум бир сегментда ишлаши унинг қандай рентабеллик даражасини таъминлаши тушунилади. Корхона у ёки бу бозор сегментининг фойдалилигини баҳолашда фойда меъёри, қ ў йилган капитал ҳажмида даромаднинг ҳиссаси, акция дивидентларининг миқдори ва бошқа иқтисодий к ў рсаткичлардан фойдаланади. 5. Сегментнинг самарадорлиги . Сегментнинг самарадорлиги корхонанинг мазкур танланган бозор сегментида ишлаш тажрибаси, мазкур сегментда ишловчи ходимларнинг маҳсулотни силжитишга қанчалик тайёр эканлиги каби к ў рсаткичлар билан баҳоланади. Умуман олганда, бозорни сегментлаш корхонанинг муайян бозорда самарали фаолият к ў рсатишининг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Истеъмолчиларнинг гуруҳланиши ва уларнинг хулқ-атворига таъсир қилувчи омиллар Истеъмолчиларни ў рганишдан асосий мақсад уларнинг эҳтиёжини т ў лароқ қондириш мақсадида талабини аниқлашдан иборатдир. Истеъмолчилдарнинг талабини т ў лароқ қондириш учун аввало, мавжуд эҳтиёжларни чуқур таҳлил қилиш, ў сиш қонуниятларини ў рганиш ва янги эҳтиёжларнинг шаклланиши борасида маълумотларга эга б ў лиш талаб этилади. Истеъмолчиларнинг эҳтиёжини ў рганиш натижасида қуйидаги вазифаларни бажариш мумкин б ў лади: 1) эҳтиёжнинг иерархик структурасини тузиш; 2) айрим эҳтиёжларнинг миқдорий к ў рсаткичини ва динамикасини аниқлаш; 3) истеъмолчиларнинг биринчи навбатда қайси эҳтиёжини қондиришга мойиллигини билиш; 4) товарлар ва хизматларнинг истеъмол хусусиятларини ў лчаш ва гуруҳлаш; 5) қондирилган ва қондирилмаган талаб структурасини аниқлаш ва бошқалар.

www.arxiv.uz Умуман айтганда, фирма ёки крхона бошқарувчилари улар томонидан қ ў лланилаётган таъсир этувчи маркетинг услубларига нисбатан истеъмолчилар қандай муносабат билдираётганлигини яққол тасаввур қила билишлари керак. Бозорда истеъмолчиларнинг хулқ-атворига, харид қилинган товарнинг қандайлигига харидорнинг шахс, маданияти, иқтисодий аҳволи ва психологик омиллар катта таъсир к ў рсатади. Шахсий омиллар . Истеъмолчиларнинг бозордаги хулқ-атвори шахсий тартибдаги омиллар асосида ҳам шаклланади. Шахсий омилларга харидорнинг ёши, оилавий ҳаёт тарзи, нима иш билан шуғулланиши, иқтисодий аҳволи (оила даромади ёки бир оила аъзосига т ў ғри келадиган даромад миқдори), ҳаёт тарзи, шахс тури каби сифатлар киради. Масалан, шахснинг оилавий ҳаёт тарзи деганда унинг уйланганлиги ёки уйланмаганлиги, уйланган б ў лса оиласида неча нафар фарзанди борлиги, ота- онаси билан яшайдими ёки алоҳида яшайдими, ота-оналарининг ёши ва ҳоказо каби к ў рсаткичлар тушунилади. Бу к ў рсаткичларнинг ҳар бири эса ў з навбатида харид қилинаётган товар ва талаб қилинаётган хизматга маълум даражада таъсир к ў рсатади. Ижтимоий омиллар . Ижтимоий омилларга кичик гуруҳлар, назорат гуруҳлари, оила ва якка шахснинг жамиятдаги ў рни киради. Истеъмолчиларнинг аҳлоқи ва ҳулқ-атворига оиланинг таъсири кучли ва турғун ҳисобланади. Оила якка шахсда энг кичик ёшдан бошлаб унинг дунёқарашининг шаклланишида муҳим роль ў йнайди. Якка шахс ота-оналар ва бошқа оила аъзоларидан дин, сиёсат, иқтисод, ў згаларни ва ў зини- ў зи ҳурмат қилиш, шуҳратпарастлик, муҳаббат ва бошқа хислатлар т ў ғрисида атрофлича маълумотларни олади. Минг афсуски, кейинги пайтларда ота- оналар ва катта ёшдаги оила аъзоларининг ниҳоятда иш билан банд б ў лаётганлиги сабабли, улар ў з болалари таълим тарбиясида фаол иштирок эта олмаётирлар. Бу эса болаларнинг ижтимоий эҳтиёжларини қондиришни оила ташқарисидан излашни келтириб чиқармоқда.

www.arxiv.uz Худди шунингдек, бу борада шухснинг жамиятдаги ў рни ҳам муҳим ҳисобланаи. Масалан, шахс директор лавозимида ишлаётган б ў лса ёки оилада ота б ў лса, унинг харидорлик хулқ-атворига ана шу статус ҳам катта таъсир к ў рсатади. Психологик омиллар . Психологик омиллар таркибига товар сотиб олишни асослаш, қабул қилиш, ў злаштириш, ишонтириш ва муносабат киради. Бу омиллар истеъмолчининг хулқ атворига катта таъсир к ў рсатади. Асослаш – шундай заруриятки, натижада инсон заруриятни қондириш й ў лларини ва услубларини излайди. Инсонлар турли эҳтиёж ва хоҳишга эга. Агар хоҳиш етарли даражада кучли б ў лса, инсон маълум ҳаракатни амалга оширади, яъни харид қилади. Инсон ў з хоҳишини асослагандан с ў нгра, у ҳаракатни амалга ошириши мумкин. Лекин, унинг ҳаракатининг характери мазкур ҳолатни қандай қабул қилишига к ў п жиҳатдан боғлиқ б ў лади. Масалан, икки хил харидор мавжуд объектив ҳолатни икки хил баҳолаши натижасида бир-бирига ў хшамаган икки хил ҳаракатни амалга ошириши мумкин. Ўзлаштириш - бу шахснинг к ў п вақтлар давомида йиғилган тажрибалари асосида хулқ-атворида б ў ладиган ў згаришлардир. Истеъмолчиларнинг хулқ-атворига ишонганлик, яъни маълум даражада товар ҳақида тасаввурга эга б ў лиш ҳам таъсир к ў сатади. Ишончлилик аниқ билимга, фикрга, эътиқодга асосланади. Шу сабабли маркетологларнинг истеъмолчиларнинг сотилаётган товар ҳақида қандай тасаввурга эга эканлигини билишлари ҳам фойдадан холи эмас. Маълумки, ишонмаслик маълум товарни харид қилишда т ў сқинликни вужудга келтиради. Инсонларнинг кийим-кечакка, озиқ-овқат маҳсулотларига, мусиқага, сиёсатга, динга ва бошқа к ў пгина нарсаларга маълум бир муносабати шаклланади. Муносабат - бу маълум бир предмет ва ғояларга нисбатан турғун ҳолдаги яхши ва ёмон баҳо, фикр, ҳис-туйғуларнинг шаклланиши б ў либ, у харидорларнинг хулқ атворига кучли таъсир к ў рсатади. Муносабатни

www.arxiv.uz ў згартириш қийин, лекин маркетинг сиёсатини шакллантиришда бу муносабатни маълум бир муносабатга максимал даражада мослаштириб ҳисобга олиш талаб этилади. Истеъмолчиларнинг хулқ-атвори деганда товар харид қилувчиларнинг товарни танлаш ва сотиб олиш жараёнида тушиниб етган хатти- ҳаракатларининг мажмуи тушунилади. Корхонанинг ёки фирманинг бозорда самарали фаолият к ў рсатишида ҳам к ў п ҳолларда истеъмолчиларнинг хулқ- атворини ў рганиш муҳим ҳисобланади. Айнан, истеъмолчиларнинг товарнинг ҳар хил хусусиятларига, баҳо ў згаришига, рекламага б ў лган муносабатини яхши тушуниб етган фирма рақобатчи фирмага қаранганда бир мунча қулайликларга эга б ў лади. Шу сабабли ҳам фирма ва унинг илмий ходимлари маркетингнинг қ ў зғатувчи омиллари ва харидорларнинг жавоб реакциялари ў ртасидаги боғлиқликни тадқиқ қилишга к ў п вақтларини сарф қиладилар. Бу ҳаракатларнинг таянч нуқтаси б ў либ эса харидорлар хулқ- атворининг оддий модели ҳисобланади. Харидорлар хулқ-атворининг оддий моделини қуйидаги 7-чизма ёрдамида изоҳлаш мумкин. 7-чизма . Харидорлар хулқ-атворининг оддий моделиÌàðêåòèíãíèíã óéóíëàøòèðóâ÷ è îìèëëàðè âà áîøšà š ў çàòóâ÷èëàðè Õàðèäîð îíãèíèíã “Šîðà šóòèñè” Õàðèäîðíèíã æàâîá ðåàêöèÿñè

www.arxiv.uz Чизмада к ў рсатилганидек, маркетингнинг уйғунлаштирувчи омиллари ва бошқа қ ў зғатувчилари харидор онгининг “Қора қутиси”га кириб боради ва маълум бир жавоб реакциясини вужудга келтиради. Қуйидаги 8-чизмада эса ў ша оддий моделнинг бирмунча кенгайтирилган шакли келтирилган. Келтирилган 8-чизма маълумотларидан к ў риниб турибдики, маркетингнинг қ ў зғатувчи омиллари ў з ичига товар, нарх, реклама ва сотишни рағбатлантириш каби асосий т ў ртта элементни ў з ичига олади. Бундан ташқари, қ ў шимча қ ў зғатувчи омиллар ҳам истеъмолчиларнинг хулқ атворига таъсир к ў рсатади. Буларга иқтисодий, илмий-техникавий, сиёсий ва маданий муҳитларни келтириш мумкин. Бу ҳамма қ ў зғатувчилар харидорлар онгининг “Қора қути”сидан ў тиб кузатиш мумкин б ў лган харидор реакциясини вужудга келтиради. Бу реакция ў з навбатида нима харид қилинганлиги каби жараёнларда ў з ифодасини топади. Бозорда фаолият юритувчи маркетологнинг вазифаси эса харидор онгининг “Қора қути”сида нима р ў й бераётганлигини аниқлашдан иборатдир. “Қора қути”нинг ў зи эса икки қисмдан ташкил топгандир. Биринчи қисми - қ ў зғатувчиларни қандай қабул қилиши ва унга муносабатига асосий таъсир к ў рсатувчи харидорлар тавсифи б ў лса, иккинчиси эса харидорнинг қарор қабул қилиш жараёни ҳисобланади. Маркетинг коммуникацияларида мотивация . Мотив билан эҳтиёж бир- бирига яқин турсада, уларни албатта бир-биридан фарқлаш зарур. Мотив деганда шундай эҳтиёж тушуниладики, бунда бу эҳтиёжни қондириш инсон учун қатъий ҳисобланади. Мотивлар – бу асосан эҳтиёжлардан келиб чиқадиган истеъмолчиларнинг муносабатларига ва уларнинг реал шароитларда муайян тарзда ҳаракат қилишга доимий мойиллигидан келиб чиқадиган ўзаро боғлиқ сабаблардир. Қарор қабул Ìàðêåòèíãíèíã š ў çàòóâ÷èëà ðè Ðåàêöèÿ

www.arxiv.uz қилиш жараёни * Товар * Нима харид * Нарх қилинди * Реклама * Қаерда харид * Сотишни қилинди рағбатлантириш *Қачон харид қилинди * Эҳтиёжлар * Демографик * Маданий * Ўзлаштириш * Яшаш тарзи * Ижтимоий класс * Муносабат * Шахс тури * Майда гуруҳлар * Оила 8-чизма . Харидорлар хулқ-атворининг кенгайтирилган модели Истеъмолчиларнинг хулқ-атвори мотивини таҳлил қилишда мотивацион таҳлил усулидан фойдаланилади. Истеъмолчиларнинг мотивациясини ўрганиш уларнинг ҳатти-ҳаракатларини тартиблаштирувчи мотивларни тушуниш ва англаш, уларнинг амал қилиш механизмларини аниқлаш ва маркетинг коммуникациялари асосида мазкур ҳатти-ҳаракатларга у ёки бу таъсирни ўтказишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Маркетингда харидорларнинг хулқ-атворини таҳлил қилишда кўпинча Фрейда ва Маслоунинг мотивацион назариясидан фойдаланилади. Èñòåúìîë÷èë àð Ïñèõîëîãèê îìèëëàð Òàâñèôè Òàøšè îìèëëàð

www.arxiv.uz Фрейданинг психоаналитик модели асосида харидорларнинг товарни сотиб олиш бўйича қарор қабул қилиши жараёнлари ўрганилади. Бу назария бўйича истеъмолчиларнинг муҳим харид мотивлари тўла англаб етилмаган характерга эга бўлиб, улар у ёки бу товар ҳақида маълум бир фикрга келишда ўзи танлаган товарининг нима учун танланганлигини аниқ асослай олмайдилар. Фрейданинг мотивация назарияси бўйича инсон туғилган кунидан бошлаб кўпгина хоҳиш-истаклар таъсирида бўлиб, у бу хоҳиш-истакларни охиригача тушуниб етмайди ва улар назорат ҳам қилинмайди. Маслоунинг мотивацион назарияси эса нима учун инсонлар маълум вақт давомида ўз хулқ-атворининг мотиви сифатида маълум бир эҳтиёжга эга бўлишларини тушунтиришга қаратилгандир. Маслоу эҳтиёжнинг иерархик структурасини ишлаб чиқди. Бу назария бўйича эҳтиёжлар муҳимлигига қараб қуйидаги турларга бўлинади: физиологик (озиқ-овқатларга, кийим- кечак, яшаш жойларга бўлган эҳтиёжлар), ўз-ўзини сақлаш (хавфсизлик ва ҳимоя қилинганлик), социал (маълум социал гуруҳларга мансублик), ҳурмат (ўз-ўзини ҳурмат, хизматини тан олиш, ташкилотда маълум статусни эгаллаш), ўз-ўзини тасдиқлаш (ўзининг қобилиятини тўлиқ очиш имконияти, ўз-ўзини кўз-кўз қилиш). Инсон биринчи навбатда энг муҳим эҳтиёжини қондиришга ҳаракат қилади. Бирламчи эҳтиёжлар қондирилгандан сўнгра эса, инсон муҳимлигига қараб навбатдаги эҳтиёжини қондиришга ҳаракат қилади. Масалан, очликдан азиат чекаётган киши санъат дунёсида рўй бераётган ўзгаришлар билан қизиқмайди, балки уни кун кечириши учун зарур бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари қизиқтиради. Умуман, мотивацияни ўрганиш асосида харид қилиш сабабларини, харидорларнинг хатти-ҳаракатларини, сотиш тармоғига бўлган муносабати, ахборот олиш ва қарор қабул қилиш жараёни, истеъмолчиларнинг турли гуруҳларининг урф-одатлари ва ҳоказолар ҳақида коммуникациялар жараёни учун зарур бўладиган маълумотлар танлаш мумкин бўлади.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. У збекистон Республикаси Конститутцияси. Тошкент, У қитувчи, 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос й у ли. Тошкент, 1992. 3. Каримов И.А. Тадбиркорлик – юксалиш гарови. Т.8. Тошкент, У збекистон, 2000. 4. Каримов И.А. Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз. Т.8. Тошкент, У збекистон, 2000. 5. Котлер Ф. Основы маркетинга. Новосибирск, «Наука» Сибирское отделения, 1992 (перевод с английского). 6. Ибрагимов Р.Г. Маркетинг. Тошкент, Шарқ-Матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2002. 7. Войе Х., Якубсен У. Маркетинг. М.: Прогресс, 1991. 8. Голубков Б.П. Маркетинг: выбор лучшего решения. М.: Экономика, 1998. 9. Солиев А., Усмонов А. Маркетинг. Тошкент, У қитувчи, 1997. 10. Қосимова М.С., Ахмедов О.М., Ёдгоров М. Ќ . Маркетинг тадқиқоти. Тошкент, У қитувчи, 1998. 11. Merder, David. Market inp. Oxford: Blenchwea, 1992. 12. WWW. Classis.ru/Pages/classis/6/48/.

Похожие

Бозорни ва истеъмолчиларни ўрганиш

Бозорни комплекс ўрганиш

Бозорни тадқиқ қилиш

Туристик бозорни сегментлаш

Туристик бозорни режалаштириш