Bozor xo'jaligida rejalashtirish metodologiyasi va ularni tashkil etish - Экономика - Рефераты

Bozor xo'jaligida rejalashtirish metodologiyasi va ularni tashkil etish

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Bozor xo`jaligida rejalashtirish metodologiyasi va ularni tashkil etish Reja: 1. Indikativ rejalashtirish metodologiyasining tizimi. 2. Bozor sharoitida muvozanatlashgan rejalashtirishning zaruriyati. 3. Dasturiy-maqsadli rejalashtirish.

Indikativ rejalashtirish metodologiyasining tizimi Indikativ rejalashtirish metodikasi indikativ rejalashtirish metodologiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Indikativ rejalashtirish metodikasi - bu barcha darajadagi prognozlar, dasturlar, rejalar va reja ko`rsatkichlarini hisob-kitob qilish tizimining vaqt chegaralarini ishlab chiqish, asoslash va tahlil qilish usullarining yig`indisi. Indikativ rejalashtirish usuli deganda uning yordamida rejalashtirishning qandaydir muammosi hal etilib, prognozlar, dasturlar va reja ko`rsatkichlarining son qiymatlari hisoblab chiqiladigan muayyan usul, texnik yondashuv tushuniladi. Indikativ rejalashtirish muammolarining tarkibida farqlar mavjudligi tufayli prognozlar, dasturlar va rejalar ishlab chiqishning bir necha usullaridan foydalaniladi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: ekspert (baholash) yoki evristik usullar; ijtimoiy-iqtisodiy tahlil usullari; to`g`ridan-to`g`ri muhandislik-iqtisodiy hisob-kitoblar usullari; balans usuli; iqtisodiy-matematik usullar va modellar; tizimli tahlil va sintez usullari. Ekspert (baholash) yoki evristik usullar. Mazkur usullar bilvosita va to`liqsiz axborotdan, ekspert-mutaxassislar tajribasidan, ichki hissiyotdan foydalanishga asoslangan. Quyidagilar ulardan foydalanishning muayyan shakllari hisoblanadi: а ) ommaviy baholash - aholi alohida guruhlarining sotsiologik tadqiqotlar jarayonida rejalashtirishning qandaydir muammosining mohiyati yuzasidan fikrlarini aniqlash; b) ekspertlarning muntazam ishlashini (qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarining ekspert komissiyalari, institutlarning Ilmiy kengashlari va h.k.) tashkil etish. Ijtimoiy-iqtisodiy tahlil usullari. Ijtimoiy-iqtisodiy tahlil ijtimoiy-iqtisodiy haqiqatni har tomonlama o`rganishni, ijtimoiy munosabatlar va ishlab chiqarishni rivojlantirishning ilg`or tendensiyalarini va ularni takomillashtirish imkoniyatlarini aniqlash maqsadida hodisalarning ichki aloqalari va bog`liqligini bilishni o`zida namoyon etadi.

Tahlil chog`ida taqqoslash, strategik rejalashtirish, guruhlash, yirik obyektlarining ishlarini tanlab o`rganish, balans ko`rsatkichlarini hisoblab chiqish, indekslarni hisoblab chiqish, regressiya va korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisob- kitob qilish kabi usullardan foydalaniladi. To`g`ridan-to`g`ri muhandislik-iqtisodiy hisob-kitoblar usullari bozor ehtiyojlari uchun mahsulotning muayyan turini ishlab chiqarishni, shuningdek uni ishlab chiqarish imkoniyatlarini batafsil asoslashdan iborat. Sanoat korxonalarida bunday hisob-kitoblar ishlab chiqarish quvvatlari, xomshyo, materiallar, yoqilg`i, energiya, mehnat resurslari (xodimlar)dan foydalanishni yaxshilash; mahsulot tannarxini pasaytirish va hokazolarni qamrab oladi. Muhandislik-iqtisodiy hisob-kitoblar ichida ishlab chiqarish, investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini, qimmatli qog`ozlar, foydalaniladigan kredit resurslarining daromadliligini hisoblab chiqish alohida o`rin tutadi. Balans usuli. Balans usuli deganda o`zaro bog`liq ko`rsatkichlarning bog`lanishini va muvofiqlashtirilishini ta’minlash uchun foydalaniladigan usullar yig`indisi tushuniladi. Ushbu usullarning maqsadi - ko`rsatkichlar o`rtasida muvazanatga erishishdan iborat. Balans usuli milliy iqtisodiyotning rivojini tahlil va prognoz qilishning muhim vositasi hisoblanadi. Uning yordamida mamlakatda moddiy va moliyaviy oqimlar harakatining yo`nalishlarini aniqlash, iqtisodiyotda moddiy-ashyoviy va qiymat ulushini belgilash, ijtimoiy ehtiyojlar, bozorning moddiy ne’matlar va xizmatlarga bo`lgan ehtiyojlarini qondirishning moddiy asosini yaratish uchun ishlab chiqarish turli omillarining zarur o`sishini hisoblab chiqish mumkin. Iqtisodiy-matematik usullar va modellar. Iqtisodiy-matematik usullar ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni, iqtisodiyotning muvozanatini tahlil qilish, iqtisodiy o`sishni prognoz qilishning o`ziga xos usullarini namoyon etadi. Quyidagilar muhim iqtisodiy-matematik modellar hisoblanadi: milliy hisoblar tizimi, balans jadvali, mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ularni taqsimlashning tarmoqlararo balansi, moliyaviy resurslar va xarajatlar balansi, tarmoq modellari va h.k.

Chiziqli va chiziqsiz matematik dasturlash usullaridan ham keng foydalaniladi. Chiziqli dasturlash yordamida ishlab chiqarishni rejalashtirish vazifalari muvaffaqiyatli hal etiladi: belgilangan mehnat va moddiy resurslar bilan mahsulot ishlab chiqarishning optimal dasturini tuzish, uskunalarni optimal darajada ish bilan ta’minlash. Iqtisodiyotdagi bog`liqlarning aksariyat ko`pchiligi chiziqsiz xususiyatga ega. Shuning uchun dasturlashning chiziqsiz (parametrik), dinamik, stoxastik kabi boshqa turlari ham foydalanish mumkin. Tizimli tahlil va sintez usuli. Strategik rejalashtirish usuli sifatida tahlil va sintezning o`ziga xosligi iqtisodiy tizimlar va ularda kechayotgan jarayonlarni ularning tarkibiy qismlariga ajratishdan iborat bo`lib, shu asosda istiqboldagi rivojlanishning muhim muammolari aniqlanadi. Rejalashtirish mantig`i indikativ rejalashtirish metodologiyasining asosini tashkil qiladi. Strategik rejalashtirish mantig`i - bu strategik rejalashtirish muammolarini hal etish bilan bog`liq tartibotlarning tartibga keltirilgan izchilligi, asoslanganligi. Indikativ rejalashtirish mantig`ining mazmunini quyidagi tarkibiy unsurlar ochib beradi: 1. Rejalashtirish subyektining maqsadini yoki maqsadlar tizimini aniqlash va shakllantirish. 2. Jamiyatning rejalashtirilayotgan davrdagi ehtiyojlarining hajmi va tarkibini aniqlash. 3. Rejalashtirilayotgan davr boshida mavjud bo`lgan va rejalashtirilayotgan davrda yangidan barpo etilgan resurslar hajmi va tarkibini aniqlash.. 4. Ehtiyojlarni saflash va prognozlar, dasturlar va rejalar shaklidagi boshqaruv qarorlarini tayyorlash asosida vaqtinchalik ziddiyatlar, ular o`rtasidagi nomuvofiqliklarga barham berish yo`li bilan turli darajalardagi ijtimoiy-iqtisodiy kichik tizimlar ehtiyojlari va resurslarini muvofiqlashtirish, hamda muvazanatlashtirish.

Bozor sharoitida muvozanatlashgan rejalashtirishning zaruriyati Rejalashtirish - davlat, boshqaruv organlari, xo`jalik yurituvchi subyektlarning mamlakat, mintaqalar, tarmoqlar, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish bo`yicha aniq maqsadga yo`naltirilgan faoliyati. So`nggi o`ttiz yildan ortiq yil mobaynida iqtisodchilar reja va bozorni uyg`unlashtirish muammosi borasida baxs-munozaralar olib borishdi. Bozor munosabatlari haqiqatga aylangach, reja va bozor - bu bir-biriga qarama-qarishi emas, balki iqtisodiy tizimning bir-birini to`ldiruvchi unsurlari ekanligi tushunib yetildi. Muvazanatlashgan umumdavlat rejalarisiz pul-kredit, soliq, bojxona siyosati asosida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni boshqarish o`zini oqlamaydi. Davlat tomonidan rejalashtirilishi lozim bo`lgan obyektlar doirasi ancha keng. Birinchi galda - bu ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibi. Bozorning mavjud bo`lishi ulushlar va tarkibiy siljishlarga ta’sir ko`rsatishi mumkin va davlat ulushlarning qanday yuzaga kelishiga befarq emas. Ijtimoiy sohada esa, eng asosiysi - iqtisodiyotning kelgusidgi rivoji aholining turli ijtimoiy guruhlari turmushiga qanday ta’sir ko`rsatishini oldindan ko`ra bilish, ushbu ta’sirning salbiy tomonlarini aniqlash va muhtojlarni himoyalash choralarini ko`rishdan iborat. Indikativ rejalashtirish bozor iqtisodiyotining faoliyat ko`rsatishiga ta’sir etishning asosiy usuli hisoblanadi. U faqat bozor usullari bilan amalga oshirishning iloji bo`lmagan yoki qiyin bo`lgan ko`plab masalalarning hal etilishini ta’minlashga qaratilgan. Bu davlat boshqaruv organlari tizimi barcha bo`g`inlarining ham o`zaro, ham mintaqaviy organlar bilan o`zaro hamkorligi shaklidir. Indikativ rejalashtirish bozorning mustaqil subyektlarini davlat bilan mutanosib asoslarda rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishga jalb qilish usuli hisoblanadi. U tovar ishlab chiqaruvchilar, xaridorlar va umuman bozorga ta’sir etishning iqtisodiy vositalaridan foydalanishga asoslanib, davlat va xususiy sarmoya manfaatlarini uyg`unlashtirish imkonini beradi. Indikativ reja ikkita asosga tayanadi. Bir tomondan, u dasturlar yoki alohida ko`rsatkichlarni ishlab chiqish uchun yo`naltiruvchi axborot hisoblanadi. Bu borada u

tavsiyaviy xususiyatga ega: ko`rsatkichlar strategiya yoki iqtisodiy harakat to`g`risida qarorlar qabul qilishda indikatorlar sifatida foydalaniladi. Indikativ reja qamrab olgan xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun uning ko`rsatkichlari majburiy hisoblanadi, chunki ularni bajarmaslik rejada qo`yilgan vazifalarning bajarilmasligiga olib keladi. Indikativ rejalar ustuvor yo`nalishlarga asoslanadi, ularning ayrimlari davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish siyosati bilan belgilansa (energetika, aviatsiya, kosmik texnika), boshqalari rejalashtirish jarayonida aniqlanadi. Asoslangan ustuvor yo`nalishlar zamirida tegishli rag`batlantirish mexanizmlari ishlab chiqiladi; milliy ahamiyatga ega bo`lgan yirik loyihalar bo`yicha o`rta muddatli dasturlar doirasida davlat va xususiy sektorning birgalikdagi sa’y- harakatlari evaziga investitsiya kelishuvlari tuziladi. Indikativ rejalashtirishda korxonalar muvofiqlashtiruvchi organga (bu ijro etuvchi hokimiyat organi bo`lishi mumkin) o`zining mahsulotni sotish (yetkazib berish) to`g`risidagi takliflarini yuboradi. Agar ular qabul qilinsa, bu ikkala tomon uchun ham tegishli majburiyatlarni yuklaydi: a) muvofiqlashtiruvchi organ hajmlarni amalga oshirish va rag`batlantirish tizimiga kiritadi; b) korxona olingan majburiyatni bajarishga majbur bo`ladi. Shunga o`xshash tartib direktiv rejalashtirishda ham yuqoridan va quyidan belgilangan rejalarni uyg`unlashtirish shaklida amal qildi, farq faqat shundaki, endi reja korxonaga majburiy tartibda yetkazilmaydi, balki u tomonidan ixtiyoriy ravishda qabul qilinadi. Dasturiy-maqsadli rejalashtirish Maqsadli dasturlar rejalashtirishning muhim unsuri hisoblanadi. Davlat darajasidagi yig`ma maqsadli dasturlar hal etish uchun milliy iqtisodiyotni rivojlantirish muammolarini qamrab olgan dasturlar sifatida ishlab chiqiladi. Dasturiy-maqsadli usul yirik muammolarning hal etilishini markazlashgan tarzda boshqarishning samarali vositasi bo`lishi mumkin. U maqsadlar, ustuvor yo`nalishlarni ajratishni, reja ko`rsatkichlarida ifodalanadigan maqsad vazifalarini shakllantirishni, resurslarga bo`lgan ehtiyojni aniqlashni, oldinga qo`yilgan maqsadlarni amalga oshirish uchun chora- tadbirlarni ishlab chiqishni o`z ichiga oladi.

Davlat dasturlari o`ta muhim davlat vazifalarining cheklangan doirasi bo`yicha prognozlardan kelib chiqib shakllanadi, ularni moliyalash esa davlat budjetidan va budjetdan tashqari fondlardan amalga oshirilishi kerak. Shartnomaga ko`ra ushbu dasturlarga korxonalarni, aholini, xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilish mumkin. Dasturlarning moddiy-texnika ta’minoti davlat ehtiyojlari uchun davlat shartnoma tizimi orqali davlat buyurtmasi xili bo`yicha yetkazib berishlar hisobidan amalga oshadi. Loyihalashtirish. Loyihalashtirish - rejalashtirishning barcha tartibotlarining yakunlovchi bosqichi. Uning maqsadi barcha darajalar va vaqt gorizontlari indikativ rejalarining loyihalarini ishlab chiqishdan iborat. Reja loyihasi boshqaruv butkul obyektining holatini ilmiy jihatdan oldindan ko`ra bilishdan iborat bo`lgan boshqaruv subyektlari strategiyasini amalga oshirish yuzasidan boshqaruv qarorining loyihasini o`zida namoyon etadi. Indikativ reja - bu uzoq muddatli istiqbolda boshqaruv butkul obyekti (korxona, mintaqa, mamlakat)ning holatini ilmiy jihatdan oldindan ko`ra bilish. Oldindan ko`ra bilish quyidagilarga asoslangan: 1) iqtisodiyot obyektlarining rivojlanishini loyihalashtirish tizimi; 2) muddatlar, resurslar, ijrochilar bo`yicha kelishilgan tadbirlar tizimi (strategik reja loyihasining dasturiy qismi); 3) iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida quyidagi qoidaga amal qilinishi kerak: boshqariladigan tizimning darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, reja loyihalarida iqtisodiy, ijtimoiy, fan- texnika, ekologik tashqi iqtisodiy rivojlanish prognozlari tizimi bo`lishi kerak. Strategik rejalar boshqaruv subyektlarining siyosatini amalga oshirish vositasi sifatida qo`llanilishi; ularni rivojlantirish maqsadlari va yo`nalishlarini ochib berishi; umuman jamiyatni va uning alohida kichik tizimlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bosqichlarini belgilab berishi; jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining o`lchovi, mezoni sifatida ishtirok etishi ushbu rejalarning muhim o`ziga xos xusuiyati hisoblanadi. Loyihalashtirish jarayonida quyidagi vazifalarni hal etish uchun tegishli boshqaruv obyektlarini rivojlantirishning turli variantlari ishlab chiqilishi kerak: a) ushbu xo`jalik vaziyatida optimal hisoblangan indikativ reja loyihasini tanlash; b)

bozor konyunkturasi sharoitlariga mos keluvchi indikativ reja loyihasini ishlab chiqish. Iqtisodiyotning o`tish davri sharoitida rejalarning ijtimoiy-iqtisodiy yo`naltirilishi o`zgarishi kerak: –– rejalarni loyihalashtirishning strategik xususiyati kuchayadi (makroiqtisodiy rejalashtirishda bozor xo`jaligi sharoitida asosiy e’tibor iqtisodiyotni tarkibiy o`zgartirishga qaratiladi); - strategik rejalar loyihalarining ilmiy jihatdan asoslanganlik darajasi ortadi .

Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

Похожие

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish va tahlil etish

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish

Naqd pulsiz hisob-kitoblar mohiyati va ularni tashkil etish asoslari

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish, ularni amal qilishi va rivojlanish jarayonlarni boshqarish

Turlarni shakllantirish va tashkil etish (turizm)