Bozor iqtisodiyoti va unga o`tish yo`llari - Экономика - Рефераты

Bozor iqtisodiyoti va unga o`tish yo`llari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Bozor iqtisodiyotining belgilari 2. Bozor iqtisodiyotining turlari 3. Bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`llari

www.arxiv.uz Bozor iqtisodiyotining belgilari Kishilik jamiyati paydo bo`libdiki, insoniyat oldida: nimani ishlab chiqarish zarur; qanday usullar va sarf-xarajatlar bilan ishlab chiqarish zarur ishlab chiqarilgan narsalar kimga kerak, ularni kimlar iste`mol etadi? degan mazmunidagi muammolar turadi. Bu muammolarni hal etish iqtisodiy tizimga qarab turlicha bo`lgan. Agar rejali iqtisodiyot tizimi ularni samarali hal eta olmagan bo`lsa, bozor iqtisodiyoti buning uddasidan chiqa oldi. Bozor. iqtisodiyoti ko`pchilik xalqlarga manzur bo`lgan va ular kelajagini ta`minlovchi iqtisodiyot hisoblanadi. U hozirgi davrga xos umuminsoniy iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy faoliyatda erkinlikka, xo`jalik yuritishda oqilonalik tamoyillariga asoslangan demokratik iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyotining mohiyatini anglash uchun uning asosiy belgilarini ko`rib chiqamiz. Bozor iqtisodiyotiga erkinlik xos bo`lib, uni mulkchilik shakli ta`minlaydi. Bunday iqtisodiyotda xususiy, jamoa va davlat mulklari mavjud bo`lib, u yoki bu mulkning monopoliyasi (yakka hokimligi) bo`lmaydi. Barcha mulklar teng, ular cheklanmagan holda rivojlanadi. Mulkchilikning asosini xususiy mulk tashkil etadi. Bozor iqtisodiyotida xo`jalik yuritishning shakllaridan qaysi birini tanlash, o`z mol-mulkini qanday ishlatish ham kishilarning o`z ixtiyoriga bog`liq. Tadbirkorlik qilish yoki yollanib ishlash, o`z pulini sanoatga, dehqonchilikka, tijoratga, bank ishiga yoki boshqa yo`lga sarflash odamlarning o`z ixtiyorida. Muqobil faoliyat turlari ko`p va ulardan ma`qul keladigani tanlab olinadi, ammo iqtisodiy oqilonalikka amal qilinadi. Shu boisdan hamma o`z qo`lidan keladigan ish bilan shug`ullanadi. Хilma-xil mulkchilik va faoliyat turlarini erkin tanlab olish iqtisodiy plyuralizmni tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy monopoliyani rad etadi. Iqtisodiy aloqalarda hech bir cheklanish bulmaganidan ularda ko`pchilik faol qatnashadi. Ular jumlasiga har xil firmalar, resurslar egalari, millionlardan iborat ists`molchilar (xaridorlar), davlatning idora mahkamalari kiradi. Ularning aloqalari tovar — pul

www.arxiv.uz munosabatlariga asoslanadi. Tovar—pul munosabatlari tovarlarni bozor uchun ishlab chiqarish, ularni oldi-sotdi qilish va shuningdek, pul borasida yuz beradigan iqtisodiy aloqalarni o`z ichiga oladi. Bozor tizimiga iqtisodiy liberalizm xos, ya`ni yuqorida aytilganidek, har qanday faoliyat turlari erkin amalga oshadi, ammo faoliyat turlari albatta bir-biri bilan bozor orqali bog`lanishi shart. hamma o`z manfaati yo`lida harakat qiladi. Sotuvchi qimmat sotishga intilsa, xaridor arzon olishga intiladin. Tadbirkor ishtiyoqi foyda olish bo`lsa, ishchining maqsadi ko`proq ish haq olish. Alohida manfaatlar bo`lishi ularning to`qnashuviga sabab bo`ladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotida raqobat bo`ladi. Ishning ko`zini bilgan bu kurashda g`olib chiqadi, uning mavqei mustahkamlanadi, uquvsizlar esa o`z-o`zidan chiqib qolishadi. Bozor iqtisodiyotida faqat raqobat emas, manfaatlar uyg`unlashgan sharoitda hamkorlik ham yuz beradi. Masalan, sotuvchi bilan xaridor savdolashib, har ikki tomonga ma`qul narx kelishib olinganda ularning manfaati mos tushadi, ya`ni ular bir- biridan rozi bo`ladilar. Shunday o`zaro bir-biriga naf keltirish hamkorlik, shsrikchilik va oldi-berdini keltirib chiqaradi. Bozor iqtisodiyotining o`ziga xos rivojlanish mexanizmi bor, u iqtisodiy stimullarga , ya`ni kishilarni to`q va xotirjam yashash, obro`ga ega bo`lish, hayotda o`z o`rnini topish kabi manfaatlarini yuzaga chiqarishga asoslanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy rag`batlantirish mexanizmidir. Unda iqtisodiy faollikka undash va hatto zo`rlash ham bor, ammo bu ma`muriy zo`rlash emas, balki iqtisodiy jihatdai majburlashdir. Masalan, raqobat hammani yaxshi ishlashga majbur qiladi. Bozor mexanizmi iqtisodiy bo`lganidan bu tizimda foyda zarar, sarf-xarajat, yutish- yutqazish, narx-navo, raqobat-kelishuv, soliq-subsidiya degan narsalar keng ishlatiladi. Bozor iqtisodiyotiga xos belgilardan biri erkin, ya`ni liberallashgan narxlarning bo`lishi va hamisha narxni hisobga olib, foyda-zararni nazarda tutgan holda ishlashidir. Iqtisodiy mexanizmlar ishlab chiqarishni tez va eng avvalo resurslarni

www.arxiv.uz tejab-tergab sarflagan holda rivojlantirishni ta`minlaydi. Natijada moddiy to`kinchilik yuzaga keladi. Binobarin, bozor iqtisodiyoti taqchilliksiz iqtisodiyot hisoblanadi. Uning ijtimoiy mo`ljal-maqsadi farovonlikni oshirish. Farovonlikni kishilarning ishbilarmonligi, mshnatining natijasi, o`z mulkini samarali ish bilishi ta`minlaydi. Har bir kishi qo`lidan kelgan ish bilan shug`ullanib, ishlaganiga qarab daromad ko`rishi adolatli hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti kambag`al va qashshoqlarning emas, balki o`ziga to`q kishilarning tengligidir. Tengsizlikning bo`lishi ham adolatli hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan sharoitida eng kam daromad chegarasini davlat qonun yo`li bilan belgilab qo`yadi. Masalan, AQShda 2002 yilda eng kam ish xaqi 1 soat ishlaganlik uchun 6,0 dollar qilib belgilangan va uni bundan kamaytirib bo`lmaydn. Bozor iqtisodiyotida daromadlarning yuqori chegarasi belgilab qo`yilmaydi, bu esa kishilarda pul topish ishtiyoqini kuchaytirib, ko`plab ishlab chiqarishga rag`bat beradi. Kishilar iqtisodiy faollikni yuzaga chiqaradi. Boyligi adolatli yo`l bilan topilganidan uni yashirmaedan oshkor e`lon qiladilar. Masalan, 2002 yil natijasiga ko`ra AQSh eng katta boylar ro`yxatiga 400 ta boy kiritilib, ularning boyligi 0,5 milliard dollardan 43,0 milliard dollargacha bo`lganligi e`lon qilindi. 2002 yilda jahondagi eng boy kishining puli 48 milliard dollar bo`lgan va uning nomi - Bil Geyts, ikkinchi o`rinda Uorren Beffet – 36 mlrd. dollar va uchinchi o`rinda Mg`crosoft asoschisi Pol Allen – 21 mlrd. dollarga ega. Bozor iqtisodiyotida shunday qoida bor: Jamiyatiing naqadar boy bo`lishi har bir oila, har bir kishining naqadar boy va farovon yashashiga bog`liq. Bu qoidaning yuzaga chiqishiga bozor mexanizmi xizmat qiladi. Chunki, u ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi kuch hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotining turlari Bozor iqtisodiyotining yashovchan va istiqboli bo`lishi sabablaridan biri uning inson ezgu niyatlarini amalga oshira olishida. Kishilarning shaxsiy manfaati «o`zim bo`lay» degan so`zni yuzaga chiqaradi. Bozor iqtisodiyoti har bir

www.arxiv.uz kishining shaxsiy manfaatini o`zgalar manfaati bilan bog`lay oladi. Kishilarshshg o`ziga naf keltiruvchi ishi boshqalarga ham ma`qul tushadi. Masalan, tovarni ishlab chiqarish va sotishdan foyda ko`rish uchun uni bozorbop qilib, ya`ni boshqalarning talab — ehtiyojini qondira oladigan qilib yaratish zarur, o`zgalar manfaatini bozor orqali hisobga olmagan kishi o`z manfaatiga erisha olmaydi. Kishilardagi «o`zim bo`lay» degan harakat ularda mulk sohibi bo`lish ishtiyoqini yuzaga ksltiradi. Inson tabiatiga eng mos tushadigan mulk bu xususiy mulkdir. Kishilar qanchalik «o`zim bo`lay» demasin, baribir o`zlari tanho yashay olmaydilar. Ular albatta ayirboshlash yuzasidan aloqaga kirishadilar. Shu xislat bilan odam boshqa tirik jonzodlardan ajralib turadi. Insondagi ayirboshlashga bo`lgan moyillikni na ayirboshlashni bozor iqtisodiyoti yuzaga chiqaradi. Bozor iqtisodiyotida iqtisodiy tanlov erkinligi bor, har bir kish o`ziga naf keltiruvchi ishni o`zi tanlashga haqli. Shu sababli u yoki bu ish bilan tanho bir yoki bir necha kishining shug`ullanishi iqtisodiy erkinlik tamoyiliga zid keladi. Raqiblar bir xil ish bilan shug`ullanishi o`z kuchini turli sohada sinab ko`rishi mumkin. Masalan, savdo-sotiqni eplay olmagan kishi sanoat, maishiy xizmat yoki dehqonchilik bilan shug`ullanishi m um ki n. Kuch si nab bel l ashuvda «ki m yut adi ?» qoi dasi ga bi noan va tavakkaliga ish qilish imkoni cheklanmagan. Har bir kishining boshqalardan ajralib turishi, o`z o`rnini topib ustunlikka ega bo`lishi, obro` — e`tiborga erishgisi keladi. Bozor iqtisodiyotidagi raqobatchilik- vaziyati bunga yo`l beradi. Inson o`zi uchun harakat qilsada, baribir unda insoniylik xislatlari, jamiyatdagi kishilar orasida mehr-oqibat, odamiylik, nochorlarga yordam qo`lini cho`zish kabi intilishlar tabiiydir. Bozor iqtisodiyoti bunday intilishlarni namoyon etish uchun ham keng yo`l ochadi. Misol qilib ijtimoiy himoya mexanizmini olish mumkin. Bugunga kelib O`zbekistonda mavjud nafaqa (pensiya) tizimining takomillashtirishga muhtojligi tizimning moliyaviy barqarorligini ta`minlashtirilishiga muhtojligini ko`rsatadi. Chunki respublikada nafaqa oluvchilar soni 3 million kishidan ko`p, shu jumladan qarilik nafaqasini 69%, invalidlik nafaqasini 22% va 9% boquvchisini yo`qotgani asosida nafaqa

www.arxiv.uz oladi. O`zbekistonda qarilik nafaqasiga erkaklar 60 va ayollar 55 yoshda chiqsa AQSh vaGermaniyada erkaklar va ayollar 65 yoshda chiqadi. Kelajakda O`zbekistonda nafaqa oluvchilar oshib boradi. Hisob-kitoblar shuni ko`rsatadiki, 2025 yilga borib, nafaqa oluvchilar soni 2000 yilga nisbatan O`zbekistonda 2 marta oshadi. Oddiyroq qilib aytganda bitta ihlovchi bitta nafaqaxo`rni nafaqasini qo`shimcha ishlab bersa, 2025 yilga kelib 2 baravar oshadi. Shu sababli nodavlat nafaqa jamg`armalariga doir jahon tajribasini o`rganish katta ahamiyatga molik. Bunday jamg`armalar jamiyat va aholiga qarlik uchun mablag` yig`ish, davlat byudjetiga bosimini kamaytirish va iqtisodiyotga jamlamalarni jalb qilishni rag`batlantirish mumkin. Inson har doim adolat qidiradi. Bozor iqtisodiyoti esa adolatparvarlikni yuzaga chiqaradi. Har bir kishining ishlab topganiga yarasha yashashi, narxlarning bozorga qarab adolatli bo`lishi, ish xaqining ish natijasiga qarab to`lanishi, soliqlarning daromadga qarab ortib borishi, o`ta kam daromaddan soliq olinmasligi, tabiatga keltirilgan zararning qoplanishi, insofsizlikka yo`l bermaslik adolatparvalikka yaxshi misol bo`ladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`llari Bozor iqtisodiyoti deganda hozirgi rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiyot- tushuniladi. Albatta bu iqtisodiyot uzoq taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan. Tovar-pul munosabatlari asrlar davomida sekin-asta rivojlangan, turli shakllarga kirgan (masalan, kapitalistik) va nihoyat 20 asrning 2-yarmidan boshlab hozirgi bozor iqtisodiyoti shakllandi. Uning asl namunasini hozirgi iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ko`rish mumkin. Tarixan qaraganda bozor iqtisodiyotining ikki turi bor. Birinchisi — asov yoki yovvoyi bozor iqtisodiyoti. Bunday iqtisodiyotining asl namunasi 18 va 19 asrlarda bo`lgan. Uning ba`zi alomatlari hozir ham uchrab turadi. Uning quyidagi asosiylarini sanab o`tamiz: 1) YAkka egalikdagi xususiy mulkning hukmron bo`lishi, mulkning ozchilik qo`lida to`planishi, - boy va kambag`allikka keng yo`l ochilishi.

www.arxiv.uz 2) Iqtisodiyotning stixiyali o`sishi, ya`ni iqtisodiy beboshlik tartibsiz lik bo`lishi, - oqibatda inqirozga uchrash. 3) Noma`lum bozor uchun ko`r-ko`rona ravishda tovar ishlab chiqarish - tovarning sotilish yoki sotilmasligining noma`lumligi 4) R aqobat kurashining qonun-qoidasiz - terror, zo`ravonlik, qalloblik kabi g`ayriinsoniy usullar bilan borishi. 5)Tadbirkorlar o`rtasidagi sherikchilik aloqalarining tasodifiy bo`lishi. 6) Davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi, undan chetlashib qolishi. 7)Tartibsizlik natijasida kuchli iqtisodiy tangliklar va bo`hronlarning kelib chiqishi, iqtisodiy talofatlarning yuz berishi . 8) Kishilarning o`ta boy va o`ta kambag`allarga ajralib ular o`rtasidagi sinfiy kurashning mavjudligi, ijtimoiy muvozanat yo`qligi. Bunday iqtisodiyotni asov daryoga tenglashtirish mumkin. Asov daryo tartibsiz oqadi, uning o`zanlari tez o`zgarib turadi, uning suvini tartibga soluvchi to`g`onlar, suv omborlari bo`lmaydi. Bunday daryo nafaqat obi-hayot, balki toshqinlar, qirg`oqlarni yuvib ketish bilan talofat ham keltiradi. Masalan Jayxun (amudaryo) eski To`rtko`l shahrini yo`q qilishi. Ammo yovvoyi iqtisodiyot abadul-abad saqlanmaydi. U madaniylashgan bozor iqtisodiyotiga aylanib borishga majbur. Madaniylashgan bozor iqtisodiyotining ham o`ziga xos belgilari bor: 1) Asosiy bo`lgan xususiy mulk bilan bir qatorda boshqa mulk yo`llari xam mavjud bo`ladi, mulkiy muvozanat yuzaga keladi. 2)Iqtisodiyotdagi beboshlik qattiq cheklanadi, iqtisodiyot tartiblanadi. 3) Bozor talabni hisobga oladi, ishlab chiqarish talabiga moslashadi, bozordagi noma`lumlik ahyon-ahyon uchrab turadi. 4) Raqobat kurashi belgilangan qoidalarga binoan halol kechadi, uning madaniy usullari qo`llaniladi. 5) Iqtisodiyot sub`ektlari (ishtirokchilari) o`rtasida doimiy va uzoq davrga mo`ljallangan, o`zaro manfaatli sherikchilik aloqalari o`rnatiladi. 6) Davlat, iqtisodiy hayotga aralashadi, o`z chora-tadbirlari bilan iqtisodiy

www.arxiv.uz tamoyillarning amal qilishi uchun sharoitlar hozirlaydi. 7) Iqtisodiyot tartiblanib turishidan chuqur iqtisodiy tangliklar yuz bermaydi, iqtisodiy tanglikdan tezda chiqiladi. 8) Iqtisodiyot yuksak bo`lishidan jamiyat boy bo`ladi, shu sababdan tadbirkorlik faqat foyda topish uchun emas, balki el og`zi tushish, obro`- e`tiborli bo`lish uchun ham olib boriladi. 9) Iqtisodiyot ijtimoiy (sotsial) yo`naltirilgan,ommaning farovonligini ta`minlashdek aniq mo`ljalga ega bo`ladi. 10) Kishilarning iqtisodiy jihatdan tabaqalanishi chegaralash; o`ziga to`q, o`rtahol aholi asosiy ijtimoiy qatlamga aylanadi. Shu boisdan jamiyatda ijtimoiy muvozanat saqlanib, kishilar o`rtasida to`qnashuvlarga o`rin qolmaydi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o`tish deganda madaniylashgan iqtisodiyot sari borish tushuniladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. I.A. Karimov « U zbekistan po puti uglubleniya ekonomicheskix reform» 2. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi ssssiyasi ikkinchi yig`ilishida so`zlagan nutqi - T., «Хalq so`zi», 23 yanvar 2000 3. Iqtisodni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish bosh yo`limiz. “Хalq so`zi”, 13 fevral, 2002 yil. 4. Хamdamov K.S. Kishlok xujaligi korxonalari faoliyatini boshkarish: O`quv qo`llanma. - T.: TDIU, 2004.-192c. 1 ekz. 5. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`quv qo`llanma A.E.Ishmuxamedov va boshq.-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz. 6. Шевелева С.А. Основы экономики и бизнеса: Учебное пособие /С.А.Шевелева, В.Е.Стогов.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИ, 2005.- 515 с. 1 экз. 7. Maxmudov E.Х. Korxona iqtisodiyoti: O`quv qo`llanma. - T.: TDIU, 2004.-208 c. 1 ekz. 8. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`quv qo`llanma A.E.Ishmuxamedov va boshk.-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz. 9. Куторжевский Г.А. Экономика. Основы теории. Учебное пособие, Издательство: Экономика, 2004.

Похожие

Bozor iqtisodiyoti

Bozor munosabatlariga o`tish va taraqqiyotning o`zbek modeli

Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati

Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish

O`zbekiston Reapublikasidagi ma`muriy buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o`tish konsepsiyasi