Бозор инфратузилмасининг фаолият килиш механизми - Экономика - Рефераты

Бозор инфратузилмасининг фаолият килиш механизми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

www.arxiv.uz Режа: 1.Товар ва ресурслар хамда даромад ва ҳаражатларнинг доиравий айланиши 2.Бозор инфратузилмасининг таркиби. 3.Иқтисодий фаолият турлари.

www.arxiv.uz Товар ва ресурслар хамда даромад ва ҳаражатларнинг доиравий айланиши Иқтисодий тизимни ҳаракатлантирувчи, ишлатувчи, керакли жойлардан окишни таъминловчи – пулдир. Пул ҳаракатсиз туриши керак эмас, у шу доиравий айланиш «трубаларидан» тўхтовсиз окиши керак. Пул ҳаракати тезлигини курсатувчи, иқтисодий оқимлар динамикаси курсатувчи – даромадлар ва ҳаражатлардир. Пулни купайиши даромадлар оқимининг тезлигини оширмайди, агар улар банкларда, кишилар чунтакларида қолиб кетса. Иккинчи томондан, пулни купайтирмай хам оқимни тезлатиш мумкин. Иқтисодий системада пулнинг статик микдори билан даромадлар оқими ўртасидаги узаро алока макроиқтисодиётнинг мухим нарсаларидан бири. Миллий даромад - бу мамлакат миқёсида иш ҳақи, рента, фоиз ва фойданинг умумий йиғиндисидир. Миллий маҳсулот – иқтисодий тизимда ишлаб чиқарилган ҳамма товар ва хизматлар қийматининг мажмуасидир. Миллий маҳсулотга қилинадиган умумий ҳаражатлар – бозорлардан утувчи пулли туловлар оқимидир. Биз кураетган бу содда иқтисодий системада миллий даромад ва миллий маҳсулот бир-бирига тенгдир. Энди моделни сал мураккаблантирамиз унга жамғарма, инвестиция ва молия бозорини кушамиз. Жамғарма – бу оила ҳаражатларининг даромадларидан кам булиши натижасида тупланган пулдир. У банкка қуйилади ё ки акция, облигацияга кетади. Инвестиция - бу умумий капитал ҳажмини усишга ердамлашувчи ҳамма ҳаражатлардир. Инвестиция 2 хил булади: а) асосий капиталга инвестиция; б) товар - моддий захираларга инвестиция.

www.arxiv.uz Иқтисодий маънода олдин ишлатилган моддий бойлик, кучмас мулк сотиб олинса инвестиция ҳисобланмайди, янгисини сотиб олишгина инвестициядир. Молия бозорлари - бу оила ҳўжаликларидан жамғариш орқали фирмаларга пул оқимларини ўтказиш билан шугулланувчи иқтисодий институтдир. Уларга банклар ва молиявий орага кирувчилар (суғурта компания, пенсия фонди…) киради. Булар пул жамғармаларининг ярмини узидан ўтказади, иккинчи ярми оила ҳўжаликлари акция, облигация ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар сотиб олиш орқали утади. Жами таклиф – иқтисодий тизимда ишлаб чиқарилган бутун товар ва хизматлар қийматининг йиғиндиси. Жами талаб – ҳаридорлар томонидан мулжалланган янгидан ишлаб чиқарилган бутун ҳаридлар йиғиндиси. Бу иккаласи бир-бирига тенг булади, агар камроқ сотилса, шунга мос товар запаслари усади ва баробарлик тикланади. Агар бозорларда товарлар сотилмай колса, фирмалар ё ишлаб чиқаришни камайтиради ёки товарлар нархини туширади. Тескариси содир булиб, товарлар керагидан ортикча сотилса, товар запаслари ейилади, натижада эса нарх кўтарилади еки ишлаб чиқариш купайтирилади. Шундай килиб: Шундай килиб, уй ҳўжаликлари фирмаларни ишлаб чиқариш омиллари билан таъминлаб турадилар, улар эса бу омиллардан фойдаланиб товар ва хизматлар ишлаб чиқарадилар. Бунга айирбош сифатида корхоналар уй ҳўжаликларини даромадлар билан таъминлаб борадилар, бунга эса уй ҳўжаликлари фирмалар томонидан ишлаб чиқарилган товар ва хизматларни сотиб оладилар. Агар уй ҳўжаликлари сотиб олишга камроқ сарф килсалар, фирмалар ишлаб чиқаришни кискартиришга, ишловчиларни кучага хайдашга мажбур буладилар. Бунинг окибатида уй ҳўжаликларининг даромади янада камайиб кетади, уларнинг сотиб олиш имкониятлари пасаяди. Демак, макроиқтисодиёт мана шу ҳаражатларни озгина камайиши мамлакатда катта муаммоларни келтириб чиқаришга йул куймаслик чораларини кидиради.

www.arxiv.uz Биз хозиргача, доиравий айланишнинг давлатсиз тахлил килдик. Энди бу доиравий айланишга давлат блокининг кушиб куриб чикамиз. Хозирги замон иқтисодиётида давлатнинг роли жуда катта ва у доиравий айланишга жуда кучли таъсир киладиган элементдир. Давлат секторини ролини инобатга олиб, доиравий модел куйидагича булади: Бу моделдаги янги блокларнинг ва оқимларни куриб чикамиз: а) ҳукумат (еки давлат) иқтисодиётнинг энг кучли таъсир этувчи элементларидан булиб, ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий тизимнинг бошқа элементлари билан асосан 3 йул билан богланган: - солиқлар орқали; - давлат ҳаридлари орқали; - давлат қарзлари орқали. Қолоқ иқтисодиётда давлатнинг доиравий айланишда ахамияти, мавкеи жуда катта булиб, унга анча нарса боглик булади. У орқали утадиган оқимлар нисбатан жуда катта булади. Ҳукумат уй ҳўжаликлари билан солиқ хамда трансферт туловлари орқали богланган. Аҳоли уз даромадларининг бир кисмини давлатга ажратади, бу солиқ ҳисобланади. Ҳукумат уз навбатида давлат бюджетидан аҳолига хилма-хил ижтимоий ердамлар курсатади (нафака, стипендия, пособия). Буларни трансферт туловлари дейилади. Соф солиқлар деганда, бутун солиқлардан давлатнинг аҳолига кайтариладиган трансферт туловларини айириб, колган колдикка айтилади. Ҳукумат молия бозорлари билан давлат қарзи орқали богланган. Агар бюджет дефицитли бўлса, ҳукумат аҳолидан, фирмалардан молия бозори орқали қарз олади. Агар бюджет ижобий сальдога эга бўлса, ҳукумат аҳолига, корхоналарга, молия бозори орқали уз қарзларини кайтаради. Шунинг учун оқим икки томонлама характурга эга. Ҳаётда иккала томондан хам окиб туради. Ҳукумат маҳсулот бозорлари билан давлат ҳаридлари орқали богланган. Ҳукумат уз олдига қуйилган вазифаларни бажариш учун унга моддий ресурслар керак. Буларни у бюджет ҳисобидан маҳсулот бозоридан ҳарид

www.arxiv.uz килади. Ҳукумат фирмалар билан дотация еки субсидия орқали богланган булади. Қолоқ иқтисодиётда ҳукумат билан фирмалар ўртасидаги оқим катталиги билан фарк килади. Ҳукумат давлат секторига эга булганлиги учун, у ресурслар бозори билан хам алока килиб туради. Аҳолининг истеъмол бозорида пулини ишлатмайдиган кисми - бу, а) соф солиқлар, улар давлат иҳтиёрига келиб тушади ва б) молия бозорига ишлатиладиган жамғармалардир. Булар маҳсулот ва даромадлар доиравий оборотидан «окиб кетувчи» (утечка) дейилади. «Утечка» ва истеъмолга кетадиган ҳаражатлар миллий даромадга баробар булади. Бундан ташкари, оила ҳаражатлари булмаган 2 тур товар ва хизматларга қилинадиган ҳаражатлар бор. Булар инвестиция ва давлат ҳаридларидир. Бу оқимлар доиравий оборотга қилинадиган «инъекция» лар дейилади. Истеъмолга қилинадиган бутун ҳаражатлар ва «инъекция» доим миллий даромадга тенг. Бозор инфратузилмасининг таркиби Ишлаб чиқаришининг пировард натижалари фақат қишлоқ хўжалиги ривожланиш даражасига эмас, балки унинг хизмат кўрсатиш тармоқларига ҳам боғлиқдир. Ишлаб чиқариш ҳажми ўсиши билан қишлоқ хўжалигида моддий-техника ресурслари, керакли хомашё ва ёрдамчи материаллардан фойдаланиш ҳажми ҳам ошади. Хўжаликларнинг электроэнергияси, транспорт, алоқа воситаларига, маҳсулотни сақлаш жойларига талаб ошади. қишлоқ хўжалигининг таъмирлаш-техник хизматига, моддий-техника таъминоти ташкилотларига, муҳандислик, зооветеринария, агроқимё хизмати ва бошқа хизматларга боғлиқлик даражаси ўсади. Бу жараёнда самарали фойдаланиш ва истеъмолчига етказиб беришни таъминлайдиган ташкилот ва тармоқларнинг ривожланиши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бундай тармоқлар ва хизматларни иқтисодиётда инфратузилма дейилади. Инфратузилма – ижтимоий ва иқтисодий ишлаб чиқариш учун нормал шарт-шароитларни таъминловчи тармоқ ва саноат мажмуидир. У ишлаб чиқариш, технологик, иқтисодий ва ташкилий алоқалар жараёнида вужудга

www.arxiv.uz келадиган реализация орқали АСМнинг самарали ишлашини таъминлайди. Инфратузилма жамият ишлаб чиқариш кучларининг бўлинмас қисми ҳисобланади. У корхонанинг самарали фаолиятини таъминлайди ва АСМнинг пировард маҳсулоти миқдоран кўп ва сифатан юқори бўлишига йўналтирилган. қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг ялпи ишлаб чиқарилиши провард натижада тармоқнинг ишлаб чиқариш фондлари, айланма маблағлари, меҳнат ресурслари билан таъминланганлик даражаси билан бирга хизмат қилувчи ишлаб чиқаришнинг ривожланганлик даражасига боғлиқ. Улар орасида агроқимё, зооветеринария, консультация хизматларига катта эътибор берилади. Инфратузилма қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини интенсивлаштириш ва самарадорлиги ўсишининг муҳим омили ҳисобланади. Хомашё, материал ва тайёр маҳсулотнинг ўз вақтида олиб келиниши хўжалик айланмасида бўлган ресурс ҳажмини белгилайди. Саноатлаштириш, кимёлаштириш, мелиорация ва ишлаб чиқаришнинг бошқа асосий омиллари тез суръатда ўсишига нафақат қишлоқ хўжалиги учун ишлаб чиқариш маблағларининг миқдоран ўсиши ҳисобига, балки маблағ ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминлайдиган хизмат тизими ташкил этилиши ҳисобига ҳам эришилади. Бозор муносабатлари ривожланган шарт-шароитда инфратузилманинг тармоқ ва ишлаб чиқариш вазифалари ҳам ўзгаради. Бу ерда қишлоқ хўжалигининг материал, ресурслар, техника билан таъминоти йўқ. Мавжуд бўган хизматлар базасида АСМ корхоналарига моддий ресурсларни реализация қиладиган ҳиссадорлик жамиятлари ва ширкатлар вужудга келмоқда. Моддий ишлаб чиқариш инфратузилмасининг асосий мақсади қишлоқ хўжалиги корхоналарини ишлаб чиқаришига хизмат қилиш вазифасидан босқичма-босқич озод этишдан иборат. Инфратузилма ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ва қишлоқ хўжалигининг асосий маҳсулотлари сифатан юқори бўлиши учун шарт-шароитлар яратишга йўналтирилган. Мустақил равишда пировард маҳсулотни ишлаб чиқармайдиган тармоқ ва хизматлар маълум миқдорда бутун ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсир этади.

www.arxiv.uz Инфратузилма АСМ учун кадрлар тайёрлаш, уни ишчи кучи билан таъминлашга ёрдам беради. Инфратузилмага кирадиган тармоқлар ишлаб чиқариш жараёнига бир хилда таъсир кўрсатмайди ва жамият ишлаб чиқаришида ўзига хос ўрин эгаллайди. Шу туфайли инфратузилма тармоқларини асосий кўрсаткичлари бўйича туркумлаш муҳим амалий аҳамиятга эга. Инфратузилма туркумланиши алоҳида элементлари билан бирга бутун тармоқларнинг жамият ишлаб чиқариш тизимидаги ўринларини белгилашга ёрдам беради. У тармоқлараро алоқаларни ўрганишга ва асосий ишлаб чиқариш билан хизмат кўрсатиш тармоқлари орасида оптимал мувозанатни белгилашда кўмаклашади. Инфратузилма элементларининг характерини кўп томонлама ҳисобга олган ҳолда уни конкрет хусусияти бўйича туркумлаш мумкин эмас. АСМ инфратузилмаси элементларини қуйидаги тўрт хусусияти орқали туркумлаштириш мумкин (2-чизма).  ишлаб чиқариш жараёнига таъсири даражаси билан;  ҳудудий;  тармоқ;  функционал йўналтирилганлиги бўйича. АСМ инфратузилмасини ишлаб чиқариш жараёнига таъсири даражаси бўйича қуйидаги икки гуруҳга бўлиш мумкин: Иқтисодий фаолият турлари Эҳтиёжлар турли-туман бўлганидан уларни қондириш ҳам турлича йўллар билан амалга оширилади, лекин барибир бу иш иқтисодий фаолиятни талаб қилади. Иқтисодий фаолият деганда инсон тириклигини таъминлаш усуллари ва воситаларн мажмуи тушунилади. Иқтисодий фаолият ишлаб чиқаришдан бошланади, яратилган маҳсулотларни айирбошлаш орқали исгеъмол этиш билан тугалланади. Унинг асосий бўғини ишлаб чиқариш, яъни ҳар хил маҳсулот ва хизматларни

www.arxiv.uz яратишдир. Меҳнат яратган неъматлар иқтисодий неъматлар дейилади. Улар табиатдаги текин неъматлар (ҳаво, қуёш нури, сув) дан фарқ қилади. Маҳсулотларни айирбошлаш ва уларнинг исгеъмоли (ишлатилиши) ҳам иқтисодий фаолият таркибига киради Ишлаб чиқариш тижорат (савдо-сотиқ) орқали истеъмол билан боғланади. Иқтисодий фаолият турлари хилма-хил, лекин улар бир-бирини албатга тақозо этади. Ишлаб чиқариш бўлмаса кишилар яшай олмайди, бу турган гап. Аммо кишилар яратган маҳсулотларини ўзаро айирбошлаш орқали истеъмолни қондирадилар, бир-бирларига керакли маҳсулотларни егказиб берадилар. Кишилар ўз эҳтиёжини қондирмаса, иш қобилиятини тиклай олмайдилар. Бинобарин, истеъмолсиз ишлаб чиқариш ҳам бўлмайди. Ишлаб чиқариш турлари ғоят кўп. Ҳозир дунёда 25 миллион хил маҳсулот ва уларнинг бутловчи қисмлари ва деталлари яратилади. Аҳолига минглаб хил хизматлар кўрсатилади. Ишлаб чиқариш бирламчи фаолият сифатида икки турга бўлинади: 1. Моддий ишлаб чиқариш аниқ моддий шаклга эга маҳсулотларни (масалан, истеъмол буюмлари, ёнилғи, хомашё, материал, машина ва ускуналарни) яратиш, шунингдек, моддий соҳага хизматлар кўрсатиш. Бунга саноат, қишлоқ хўжалиги, юк транспорти, қурилиш, омбор хўжалиги, алоқа киради. 2. Номоддий ишлаб чиқариш — моддий шаклга эга бўлмаган,қўл билан ушлаб ҳис этилмайдиган, аммо фойдали хизматлар кўрсатиш. Масалан, шифокор ёки ўқитувчи хизмати моддий кўринишда эмас, лекин у ҳаммага зарур. Номоддий ишлаб чиқаришга маданият, халқ таълими, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва спорт каби соҳалар киради. Айирбошлаш фаолиятида маҳсулотлар ва хизматлар яратилмайди, балки улар маълум миқдорий нисбатда бир-бирига алмаштирилади. Бу жараён икки хил кечади: бири маҳсулот айирбошлаш, иккинчиси товар айирбошлаш. Бир маҳсулотнинг бевосита бошқасига тўғридан-тўғри, лекин маълум миқдорий нисбатда айирбошланиши бартер (муъоваза) дсб юритилади.

www.arxiv.uz Бартер айирбошлашнинг қулай бўлмаган холис усули. Бу усул олди- берди алоқалари издан чиққанда, пул шиддатли қадрсизланганда қўлланилади. Меъёрдаги иқтисодиёт шароитида товар айирбошлашга амал қилинади. Бир маҳсулотнинг бошқасига пул воситасида ва маълум нарх асосида, яъни олди - сотди йўли билан айирбошланиши товар айирбошлаш дейилади. Товар айирбошлаш бартердан фарқлироқ, товарни олдин пулга, сўнгра пулни керакли бошқа товарга айирбошлашни билдиради. У ҳамма боп, яъни универсал айирбошлашдир. Бу жараёнда пул иштирок этади, пулга хоҳланган товарни хоҳлаган жойдан сотиб олиш мумкин бўлади. Товар айирбошлаш, олди-сотди айирбошлашнинг энг юксак ва қулай шаклидир. Истеъмол деган нарса маҳсулотни амалда, яъни эҳтиёжни қондириш учун ишлатиш демакдир. Маҳсулотлар, биринчидан, тирикчилик учун кишиларнинг ўзлари томонидан истеъмол этилади, иккинчидан, ишлаб чиқаришни давом эттириш учун унинг ўзида ишлатилади. Истеъмол фаолият сифатида якка, оилавий, гуруҳий ёки умум-миллий истеьмол тарзида юз беради. Масалан, кўйлакни ҳар бир киши якка тартибда кияди, телевизор, гилам ёки мебел оиланинг биргаликдаги истеъмолида бўлади. Мактаб, касалхона ёки болалар боғчасидаги асбоб-анжом ва жиҳозлар ҳам биргаликда ишлатилади. Армия, хавфсизлик хизмати ёки бошқа маъмурий ташкилотлар хизматидан айрим кишилар ёки гуруҳлар эмас балки бутун халқ баҳраманд бўлади. Хуллас, маҳсулотлар ва хизматлар ҳар хил бўлсада истеъмол этилади. Аммо бундан қатъи назар улар истеъмол этилгач, яна қайта яратилиши лозим. Демак шундай қоида бор: Чексиз эҳтиёжни қондириш узлуксиз иқтисодий фаолиятни талаб қилади. Иқтисодий фаолият ёки иқтисодиёт кишиларнинг маълум мақсад йўлидаги хатти-ҳаракатини билдиради. Унинг иштирокчилари айрим кишилар, оила, корхона, хўжаликлар ва давлатдир.

www.arxiv.uz Иқтисодиёт иштирокчилари иқтисодий субъектлар деб аталади, улар ўзаро мунтазам иқтисодий алоқада бўладилар. Бу эса уларнинг иқтисодий муносабатларидир. Ўзаро алоқасиз на ишлаб чиқариш, на айирбошлаш, на истеъмол юз беради. Робинзон Крузо каби кимсасиз оролда танҳо хўжалик юритиш фақат ҳикояларда бўлади. Амалдаги иқтисодиёт йўлида эса ҳамма бир бирига боғлиқ бўлиши зарурат ҳисобланади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1.Ануфриев,А.И.,Фаттахов А.А.«Стратегии развитии оптовўх рўнков»Т,2002,ТГЭУ. 2.Волошук Г.А «Инфрастуктура торговли» Киев,Вўш.школь.,1989 3.Солиев А.,Усмонов А. «Маркетинг»,Т, «Укитувчи»,1997 4.Чжен. В А. Мирзаахмедов Э «Рўночнўе инфрастуктурў Ўзбекистана»,Т,1996 5.Чжен В.А «Хусусийлаштириш асослари» Т,1996 6.Расулов М «Бозор иқтисодиёти асослари»,Т,Ўзбекистон, 1999 7 . www . ziyonet . uz 8 . www . nur . uz

Похожие

Республикада бозор инфратузилмасининг асосий йўналишлари

Бозор инфратузилмасининг ривожланишида давлатнинг роли

Бозор шароитларида режалаштириш ва башорат килиш

Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари

Савдонинг хўжалик механизми