Boshqaruv xisobining dolzarbligi - Экономика - Рефераты

Boshqaruv xisobining dolzarbligi

Загружено в:

25.08.2023

Скачано:

0

Размер:

56.478515625 KB

Boshqaruv xisobining dolzarbligi Reja: Kirish 1. Boshqaruv hisobi ob’yektlari. 2. Boshqaruv hisobining metodi. 3. Boshqaruv hisobi tamoyillari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kırısh Boshqaruv qarorlarini qabul qilish — boshqaruv jarayonining muhim bosqichidir. U qanchalik samarali bo‘lsa, xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy faoliyati shunchalik muvaffaqiyatli kechadi. Bu masalaga yondashish borasida ushbu darslik, shubhasiz, katta yordam beradi, degan umiddamiz. Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari malakasining darajasi va sifatini belgilovchi asosiy mezon — iqtisodiy o‘zgarishlarni oldindan ko‘ra bilish qobiliyatida ifodalanadi. Kimki ana shunday qobiliyatga ega bo‘lmasa, undan oqil va malakali rahbar chiqishi dargumon. Zero, Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek:”...eskicha boshqarish qoliplari va usullaridan qutula olmayotgan rahbarlardan qat’iy voz kechadigan vaqt keldi. Bugun hayotning o‘zi xo‘jalik yurituvchi subyekt va birlashmalarni boshqarishda zamonaviy fikrlaydigan, puxta tayyorgarlikka ega bo‘lgan menejerlarga tayanishni talab etmoqda” 1 . Aynan shu xulosalardan kelib chiqib, darslikda tadqiqotli, normativ va istiqbolli (prognoz) qarorlarni qabul qilish texnologiyalariga katta e’tibor qaratildi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishning zamonaviy eng qulay va samarali texnologiyasi misollar yordamida bayon qilindi. Darslikda qanday mahsulot turini qancha miqdorda ishlab chiqish maqsadga muvofiqligini aniqlash, shu bilan bog‘liq xarajatlarni nazorat qilish va boshqarish, ularni hisobga olish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash, belgilangan tannarxdan chetlanishlarni nazorat qilish usullari atroflicha yoritildi. Ishlab chiqarilgan mahsulot bahosini belgilashga ilmiy jihatdan yondashib, uni raqobat va bozordagi talab-taklif o‘rtasidagi munosabat ta’sirini etiborga olgan holda aniqlash usullari misollar vositasida ko‘rsatildi. Shuningdek, boshqaruv qarorlarini qabul qilishga ta’sir etadigan omillarni o‘rganish asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini aniqlash, uni boshqarish hamda unga bahoni belgilash tamoyillari atroflicha yoritilib, xarajatlar tarkibi va tavsifi aniq misollar bilan ko‘rsatildi. Mazkur darslikni yozishda mualliflar an’anaviy yondashuvdan chetlangan

holda, mamlakatimizda jahon amaliyotining eng ilg‘or tajribalaridan kelib chiqib, boshqaruv hisobini yanada rivojlantirishning ayni paytda dolzarb bo‘lib turgan, yangi va istiqbolli yo‘nalishi - sifat ko‘rsatkichi mohiyati, uni baholash mezonlari, uning hisobini tashkil qilish va uni boshqarish tamoyillarini atroflicha yoritishga e’tibor qaratdilar. Ushbu masalaga mualliflar respublikada yozilgan qator darsliklarda mamlakatimizda boshqaruv hisobini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari (boshqaruv hisobini isloh qilishning nazariy va amaliy jihatlari, boshqaruv hisobining me’yoriy-huquqiy bazasini takomillashtirish va sh.k.) batafsil yoritib berilganligini hisobga olgan holda yondashdilar. Har bir bobning yakunida boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayoniga mustaqil fikrlash va mas’uliyat bilan yondashish ko‘nikmalarini shakllantirishga mo‘ljallangan, pedagogik va informatsion texnologiyalardan foydalanib yechilishi kerak bo‘lgan vaziyatli holatlar (case study), muammolar va vazifalar, illyustrativ misollar, shuningdek test savollari keltirilgan. Ushbu darslikni yaratishda o‘zlarining qimmatli fikrlarini ayamagan i.f.d., professor A.K. Ibragimov, i.f.d., professor B.A. Xasanov, i.f.d., professor Z.N. Qurbonovlarga, shuningdek kitobni texnik jihatdan tahrir qilish va kompyuterda sahifalashdagi amaliy ko‘magi uchun I.A. Xamidovga mualliflar o‘z minnatdorchiliklarini bildiradilar. Darslik ayrim kamchiliklardan ham holi bo‘lmasligi shubhasiz, shu sababli, uning saviyasini yanada ko‘tarish, mazmunan boyitish va rtivojlantirish borasidagi bildirilgan barcha fikr-mulohazalar, istaklar va takliflarni mualliflar minnatdorchilik bilan qabul qilishadi. 1. Boshqaruv hisobining mohiyati Boshqaruv hisobi – xo‘jalik yurituvchi subyekt axborot tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning samaradorligi ko‘p jihatdan xo‘jalik yurituvchi subyektning tarkibiy tuzilmalari, bo‘limlari va bo‘linmalari faoliyatlari to‘g‘risida olinadigan operativ (tezkor) ma’lumotlarga bog‘liq. Boshqaruv hisobi ana shunday ma’lumotlarni boshqaruv qarorlarini to‘g‘ri qabul qilish maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyekt ichidagi turli darajadagi

boshqaruv rahbarlari uchun shakllantiradi. Boshqaruv hisobining mohiyati xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarlarining o‘z oldilariga qo‘yishgan maqsadlari bilan aniqlanadi: u ichki tarkibiy tuzilmalar rahbarlarining manfaatlari hamda maqsadlardan kelib chiqqan holda ma’muriyat qarori bilan yana o‘zgartirilishi yoki ma’lum bir tuzatish-qo‘shimchalar kiritilishi ham mumkin. Oddiyroq holda ifoda qilinadigan bo‘lsa, har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘zining oldiga qo‘ygan maqsadlari va real imkoniyatlari darajasidan kelib chiqib, boshqaruv hisobini turli ko‘rinish va shakllarda tashkil qilishlari mumkin. Boshqaruv hisobining vujudga kelishi xarajatlar hisobini tashkil qilish va yuritish bazasida yuzaga kelgan, shuning uchun uning asosiy tarkibiy qismini turli yo‘nalishlardagi kelgusi va o‘tgan davrlar uchun ishlab chiqarish xarajatlari tashkil etadi. Ushbu holat keyingi vaqtda milliy iqtisodiy adabiyotlarda paydo bo‘lgan “boshqaruv hisobi” tushunchasini aniqlashda, shuningdek buxgalteriya hisobini olib borishda va boshqaruv faoliyatida uning ma’lumotlaridan foydalanishda muhim rol o‘ynaydi. E’tirof etish joizki, ana shu fikr- mulohazalardan kelib chiqib, bir qator olimlarimiz boshqaruv hisobini xarajatlar hisobi bilan bir yaxlitlikda talqin qilishadi. Yana bir muhim holat – bu boshqaruv hisobining bevosita ma’lumotlarning atroflicha tahlilini tashkil qilishi bilan bog‘liq bo‘lib, u nafaqat nazariyachi olimlar, shuningdek amaliyotchilar tomonidan ham boshqaruv hisobi mohiyatini aniqlashda e’tirof etiladi. Boshqaruv hisobi tarkibida ma’lumotlar yig‘iladi, guruhlanadi, identifikatsiya qilinadi, tarkibiy bo‘linmalar faoliyati natijalarini to‘liq aks ettirish hamda xo‘jalik yurituvchi subyektning foyda olishda qatnashish darajasini aniqlash maqsadlarida o‘rganiladi. Hisob siyosatida ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi amaldagi va rejadagi xarajatlarni hamda ishlab chiqarish xarajatlarini taqqoslash jarayoni sifatida keltirib o‘tiladi. Boshqaruv hisobi mohiyatini aniq belgilashda xo‘jalik yurituvchi subyektning ma’lumot-nazorat tizimi yaxlitligini ifodalovchi belgilar yig‘indisi: uzluksizlik, aniq bir maqsadga qaratilganlik, ma’lumotlar ta’minotining to‘liqligi, jamiyatdagi obyektiv iqtisodiy qonunlarning amaliyotda aks ettirilishi, tashqi va ichki sharoitlar

o‘zgarishi natijasida boshqaruv obyektlari tasirchanligining o‘zgarishi va shu kabilarni ko‘rib chiqish taqozo etiladi. Ko‘pgina mualliflar boshqaruv hisobi mohiyati to‘g‘risida turli-tuman qarashlarni ifodalashadi. Zamonaviy milliy iqtisodiyotning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, mazkur qo‘llanmada boshqaruv hisobi mohiyatini aniqlash uchun harakat qilindi. Boshqaruv hisobi – xo‘jalik yurituvchi subyektning muammolarini hal etish va istiqboldagi rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan tezkor (operativ) boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun xarajatlar va daromadlar hisobi, me’yorlashtirish, rejalashtirish, nazorat va tahlil tizimini ifodalovchi ma’lumotlarni bir tizimga soladi. Berilgan ushbu ta’rif boshqaruv hisobining obyektlari, belgilari va maqsadlaridan kelib chiqib berilgan bo‘lib, bular ushbu mavzu doirasida atroflicha ko‘rib chiqiladi. 2. Boshqaruv hisobi obyektlari Boshqaruv hisobi mohiyatini belgilashda uning muhim xususiyatini ta’kidlash lozim: boshqaruv hisobi boshqaruv jarayonini hisob-kitoblar jarayoni bilan uzluksiz bog‘laydi. Boshqaruv predmeti - ishlab chiqarishning maksimal samaradorligiga erishish maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyekt xodimlari faoliyatini tashkil qilish va muvofiqlashtirish uchun boshqaruv obyekti yoki boshqaruv jarayoniga ta’sir o‘tkazishdir. Boshqaruv rejalashtirish, tashkil qilish, muvofiqlashtirish, rag‘batlantirish va nazorat qilish yordamida boshqaruv predmetiga ta’sir o‘tkazadi. Aynan shu funksiyalarni boshqaruv hisobi bajarib, u o‘z tizimini yaratib, boshqaruvning maqsad va vazifalariga javob beradi. Hozirgi paytgacha boshqaruv hisobi predmetining aniq ta’riflari mavjud emas. Mualliflar umumiy holda buxgalteriya hisobi va xususiy holda boshqaruv hisobi mohiyati ta’riflarini ifodalash bilan chegaralanishmoqda. Ta’kidlash lozimki, xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini boshqarish tizim va metodlari

o‘zgarmoqda, shunga muvofiq tarzda boshqaruv hisobining tarkibi o‘zgarmoqda. Ayniqsa, bu turli tashkiliy tuzilmaga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlardagi o‘zgaruvchan tashqi omillar (inflyatsiya, ishlab chiqarishni tarkibiy qayta qurish va sh.k.) ta’siridagi xarajatlar va daromadalar hisobini modellashtirishga tegishlidir. Ana shu erda boshqaruvning obyektlari va subyektlari tarkibi o‘zgaradi. Boshqaruv to‘g‘risidagi fan boshqaruv hisobi predmeti haqidagi konsepsiyani ham shakllantiradi. Boshqaruv hisobining predmeti - xo‘jalik faoliyatini boshqarish jarayonining barcha bo‘g‘inlaridagi obyektlar yig‘indisidir. Predmetning mazmunini tushunish, uning mohiyatiga obyektiv baho berish uchun, boshqaruv hisobi fanining obyektlari mohiyatini to‘g‘ri tushunish kerak bo‘ladi. Boshqaruv hisobining obyektini belgilashda nafaqat amaliyotchilar, balkim nazariyachi olimlar o‘rtasida ham yaqin bo‘lgan quyidagicha yondashuv mavjud: boshqaruv hisobining obyekti, bu xo‘jalik yurituvchi subyektning butun faoliyati hamda uning alohida segmentlari. Shu bilan birgalikda, alohida ta’kidlash kerakki, amaliyotchilar ham, nazariyachi olimlar ham xo‘jalik yurituvchi subyektning segmentini belgilashga turlicha yondashishadi. Ayrim qarashlarda, xo‘jalik yurituvchi subyektning segmenti deyilganda, uning faqat ayrim olingan bo‘g‘inlari hisobga olinishi nazarda tutiladi. Yana bir qarashlarda, xo‘jalik yurituvchi subyekt segmenti uning ayrim olingan mustaqil bo‘g‘inlari va mahsulotlari turini hisobga olish imkonini beradi, deb e’tirof etiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt segmenti deyilganda, nafaqat xo‘jalik yurituvchi subyektning alohida olingan bo‘g‘inlari, balkim boshqaruv hisobining oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda, mahsulot turlari hamda bir xil jarayonlar ham hisobga olinishi kerak. Boshqaruv hisobining obyektlarini sxematik tarzda quyidagicha aks etirish mumkin (rasmga qarang): Boshqaruv hisobi obyektining ikkinchi guruhiga quyidagi faoliyat turlari

kiritiladi: • ta’minot-tayyorlash – ishlab chiqarishni xom-ashyo, yordamchi materiallar bilan uzluksiz tarzda ta’minlash, shuningdek ishlab chiqarish uskunalarini ishlatish hamda ta’mirlash uchun ehtiyot qismlarni sotib olish, saqlash hamda ta’minot jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan marketing faoliyatini yuritish; • ishlab chiqarish – asosiy va yordamchi materiallarni ishlatib mahsulot ishlab chiqarish hamda ana shu ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog‘liq jarayonlar, shuningdek ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni takomillashtirish va yangi mahsulot turlarini ishlab chiqish bilan bog‘liq jarayonlar; • moliyaviy-sotish – ishlab chiqarilgan mahsulotni to xaridorgacha yetkazib berish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha jarayonlar: qadoqlash, tashish va boshqa ishlarni qamrab olgan bevosita sotish operatsiyalari tushuniladi; mahsulotni reklama qilishdan boshlab, iste’molchilar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalarni o‘rnatishgacha bo‘lgan jarayonni qamrab olgan sotish hajmining o‘sishiga xizmat qiluvuchi operatsiyalar; chiqarilayotgan mahsulot sifati nazorati; • tashkiliy – xo‘jalik yurituvchi subyektning eng optimal tarzdagi tashkiliy tuzilmasini yaratish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlardir. Shu o‘rinda xo‘jalik yurituvchi subyektning tashkiliy tizimidan, lozim bo‘lsa, funksional bo‘limlar, xizmatlar, sexlar va uchastkalarni ajratish bo‘yicha aniq ishlarni amalga oshirish ham inobatga olinadi. Shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning tarkibiy bo‘limlari o‘rtasidagi ichki aloqalar talablariga javob beruvchi hamda rejalashtirish, nazorat qilish, reja bajarilishini baholash, rag‘batlantirish funksiyalariga muvofiq keluvchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri va teskari (qarama-qarshi) aloqaga ega bo‘lgan ma’lumotlar tizimini tashkil etish ishlarini amalga oshirish ham nazarda tutiladi. Shu bilan birgalikda, xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy maqsadlarini bajarishga yo‘naltirilgan ichki mutassadilar harakatini muvofiqlashtirish jarayonlari ham amalga oshiriladi. Qayd etish joizki, boshqaruv hisobining obyektlarini ayrim olingan tarmoqlar, qolaversa, ayrim bir xo‘jalik yurituvchi subyekt miqyosida ham boshqacha

Boshqaruv hisobi metodining elementlariguruhlash mumkin, lekin har qanday holatda ham u boshqaruvning asosiy maqsadlariga javob berishi va xizmat qilishi kerak. 3. Boshqaruv hisobining metodi Boshqaruv hisobi tizimida uning obyektlari o‘ziga xos mazmun va mohiyatga ega. Xususan, yuqorida boshqaruv hisobining birinchi obyekti deb e’tirof etilgan ishlab chiqarish resurslarining holati har qanday olingan xo‘jalik yurituvchi subyektda ham aniq davrlar bo‘yicha aks ettiriladi, shuningdek ularning harakati uzluksiz tarzda hisobga olib boriladi hamda xo‘jalik yurituvchi subyekt xo‘jalik faoliyati jarayonida ulardan foydalaniishning maqsadga muvofiqligi doimiy tarzda e’tiborga olib boriladi. Oddiyroq aytiladigan bo‘lsa, ana shu ishlab chiqarish resurslarining o‘zini har doim aniq hisobini olib borish, harakatini kuzatish va hisobda aks ettirish hamda ularning o‘zi kerakmi yoki boshqalariga almashtirish lozimmi degan savollarga javob berib borish kerak bo‘ladi. Buning uchun esa, ana shu obyektlarni boshqaruv hisobida aniq bir yondashuv va usullar orqali aks ettirish kerak bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt ma’lumotlar tizimida boshqaruv hisobi obyektlarining turli xil usullar va yo‘llar orqali ifoda etilishi boshqaruv hisobi metodi deb ataladi . Boshqaruv hisobining metodi, boshqaruv hisobi obyektlarini xo‘jalik yurituvchi subyektning yagona ma’lumotlar tizimida aks ettirish imkonini beradigan usul va uslublar yig‘indisidir. Ana shu usul va uslublarga buxgalteriya hisobining metodi elementlari (xujjatlashtirish, inventarizatsiya, baholash, kalkulyatsiya, buxgalteriya schyotlari, ikki yoqlama yozuv, buxgalteriya hisoboti va balans), shuningdek me’yorlashtirish, rejalashtirish, nazorat qilish, moliyaviy va iqtisodiy matematik tahlillar ham kiradi. Sxematik tarzda uni quyidagicha aks ettirish mumkin: Hujjatlashtirish - xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati bilan bog‘liq barcha jarayonlarning to‘liq ifodalanganligini kafolatlovchi birlamchi hujjatlar va elektron

Boshqaruv hisobi metodining elementlari Tahlil qilish Nazorat qiluvchi schetlarni baholash, guruhlashtirish va umumlashtirish Nazorat qilish Rejalashtirish va limitlash Me’yorlashtirish xujjatlashtirish, inventarizatsiya, baholash, kalkulyatsiya, buxgalteriya schetlari, ikki yoqlama yozuv, buxgalteriya hisoboti, balansma’lumotlar bazasi tushuniladi. Birlamchi hisob boshqaruv va moliyaviy hisob uchun asosiy ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Birlamchi hisobni tashkil etishga majmuaviy (kompleks) yondashuv quyidagilarni ta’minlaydi: operativ-kalendar rejalashtirish, operativ nazorat va ishlab chiqarish jarayonini boshqarishning kelgusidagi takomillashuvini; ishlab chiqarishning har bir hisob vazifasini ishlab chiqish va operativ hisobning barcha vazifalarini o‘zaro hamda operativ-kalendar rejalashtirish vazifalarini, ish haqini ishlab chiqish va hisoblash siyosatini, ishlab chiqarishda moddiy boyliklardan to‘g‘ri foydalanish ustidan nazorat qilish, tugallanmagan ishlab chiqarish bilan to‘liq bog‘lashni; moliyaviy va boshqaruv hisobi uchun yagona hujjatlar oborotini ishlab chiqish va qo‘llash (tatbiq etish), birlamchi hujjatlarni tartibga solish va umumlashtirishni; moddiy va mehnat resurslari sarfi, tayyor mahsulot miqdoriga nisbatan materiallar sarfiga mehnat haqi hajmining mosligi ustidan qattiq nazoratni; yarim mahsulotlar, detallar, uzatmalar va yarim fabrikatlarning qayta ishlash, iste’mol qilish va saqlash bosqichlari jarayonida butligini; maxsus saqlash omborlarini jihozlash, zamonaviy tarozilar va analitik qurilmalar bilan ta’minlash natijasida detallar, uzatmalar va yig‘ma birliklarning ombor hisobini tashkil etishni yaxshilashni; alohida jamoalar – brigadalarning mas’ul shaxslariga hisob hujjatlarini rasmiylashtirish (to‘ldirish) yoki mashina qurilmalardan olinadigan ma’lumotlarni yig‘ish vazifalarini yuklash, ma’lumotlarning to‘liq yig‘ilishi va hujjatlarning to‘g‘ri rasmiylashtirilishi ustidan shaxsiy javobgarlikni kuchaytirishni; yig‘ma hujjatlar ko‘rinishidagi boshqaruv va moliyaviy hisobda detallar, yarim fabrikatlarning harakati balans hisobidan foydalangan holda ishlab chiqarish haqidagi ma’lumotlarning haqqoniyligini va o‘z vaqtida berilishini; detallar, uzatmalar va yarim fabrikatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘ish, berish va qayta ishlashni avtomatlashtirish va birlamchi hisob asosida boshqaruvning turli darajalaridagi shaxsiy kompyuterlarda natijaviy ma’lumotlarni olishni; belgilangan hisobot davrida berilgan ma’lumotlarni to‘liq va o‘z vaqtida tekshirilishini. Bunday keng ko‘lamdagi vazifalarni operativ (tezkor) hisobning inventarizatsiya usuli yordamida amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Inventarizatsiya moddiy

ne’matlarning saqlanishini ta’minlaydi, tugallanmagan ishlab chiqarishning amaldagi holati, o‘lchamlari va butligi bilan taqqoslanish imkoniyatlarini yaratadi. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarishni rejalashtirishning ma’lumotlar bazasini va joylar bo‘yicha shakllanayotgan zaxiralarning talab qilinadigan me’yorlar darajasida bo‘lish imkonini beradi. Inventarizatsiya o‘ tkazish – obyektning aniq bir davrga haqiqiy holatini aniqlash usulidir. Shuningdek, hisobga olinmagan moddiy ne’matlar, yo‘qotishlar, yetishmovchiliklar va talon-taroj hamda hisobot raqamlaridan og‘ishlarni hisobga olish usulidir. Inventarizatsiya o‘tkazish moddiy ne’matlarning to‘liq saqlanishiga imkon beradi, ulardan foydalanishni nazorat qiladi, hisob ma’lumotlarining to‘liq va haqqoniy bo‘lishini ta’minlaydi. Nazorat qiluvchi schyotlarni baholash , guruhlash va umumlashtirish – obyekt to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ma’lum belgilarga asosan yig‘ish va kerakli tizimga solish usuli. Boshqaruv hisobi obyektlarini guruhlashtirishning asosiy belgilari quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarish faoliyatining o‘ziga xosligi, xo‘jalik yurituvchi subyektning texnologik va tashkiliy tuzilmasi, boshqaruvning tashkil etilish darajasi. Guruhlashtirilgan ma’lumot xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati natijalarini baholash hamda operativ (tezkor) va strategik qarorlar qabul qilishda samarali foydalaniladi. Nazorat qiluvchi schyotlar – yakuniy schyotlar hisoblanib, ulardagi yozuvlar ma’lum bir hisobot davrining yakuniy summalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Nazorat qiluvchi schyotlar tizimi moliyaviy va boshqaruv hisobi o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek hisob yozuvlarini to‘g‘ri va to‘liq o‘rnatilishiga imkon beradi. Ombor hisobidagi kartochkalarda amalga oshirilgan yozuvlar operatsiyalarni ro‘yxatga olish daftarining xronologik yozuvlariga, barcha operatsiyalar natijalarini ifoda etuvchi materiallar nomlanishi va nazorat hisobi bo‘yicha yig‘ma vedomostlarga muvofiq kelishi lozim. Xo‘jalik yurituvchi subyektni boshqarish tizimiga rejalashtirish, me’yorlashtirish va limitlashtirish ham kiradi.

Rejalashtirish – bozor sharoitlariga mos ravishda xo‘jalik yurituvchi subyekt imkoniyatlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan uzluksiz siklli jarayon. U istiqboldagi muammolarni hal qilish bilan bog‘liq bo‘lib, ham umumiy, ham xususiy xarakterga ega bo‘lgan muqobil qarorlar tanlash uslublaridan foydalanadi. Rejalashtirish statistik tadqiqotlar va xo‘jalik faoliyati natijalari tahliliga asoslangan holdagina samarali bo‘lishi mumkin. Tahlil boshqaruv hisobi maqsadlariga muvofiq guruhlangan va qayta ishlangan ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Me’yorlashtirish – barcha turdagi resurslarni samarali ishlatishni ta’minlashga va xarajatlarni mahsulotga eng unumli aylantirish yo‘llarini izlashga qaratilgan optimal me’yor va normativlarni ilmiy asoslangan hisoblash jarayoni. Me’yor va normativlar majmuasi xo‘jalik yurituvchi subyektning me’yoriy xo‘jaligini tashkil etadi, u esa, o‘z navbatida, barcha faoliyat turlarini qamrab oladi. Normativlarsiz boshqaruv hisobi tizimini va zaxiralar holatini, shuningdek amaldagi xarajatlar ustidan nazoratni tashkil etish mumkin emas. Normativ ko‘rsatkichlar texnik-iqtisodiy rejalashtirishni operativ (tezkor) ishlab chiqarish bilan ishlab chiqarishga texnik tayyorgarlik ko‘rish jarayonidan boshlaboq bog‘laydi. Rejali va me’yoriy ko‘rsatkichlar me’yorlashtirish, rejalashtirish, xarajatlar me’yorlari bo‘yicha hisob va ulardan og‘ish ko‘rsatkichlari ko‘p jihatdan taqqoslash imkonini beruvchi ishlab chiqarish hisobi ko‘rsatkichlari tizimini belgilab beradi. Texnologik normativlarni bo‘linmalar faoliyati va ichki xo‘jalik holati haqidagi tegishli ma’lumotlar bilan ta’minlovchi ishlab chiqarish hisobining analitik bazasi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Miqdor ko‘rsatkichlarini ifoda etuvchi me’yorlar rejalashtirish jarayonida ishlatiladi. Limitlashtirish – zaxira va xarajatlar me’yorlari tizimiga asoslangan moddiy xarajatlar ustidan nazoratning birinchi pog‘onasi. Limit – mahsulot birligi uchun resurslar sarfi me’yori bo‘lib, har bir ishlab chiqarish bo‘linmasi uchun chiqarilayotgan mahsulot assortimentidan kelib chiqqan holda texnologik hujjatlar

va ishlab chiqarish dasturi rejasi asosida o‘rnatiladi. Limitlashtirish tizimi nafaqat sexda chiqayotgan materiallar limiti hisobidan, balki hisob va nazorat operatsiyalaridan ham tashkil topadi. Shuning uchun, boshqaruv hisobi tizimida limitlashtirishga moddiy xarajatlarning shakllanishiga faol ta’sir o‘tkazuvchi operativ (tezkor) ma’lumotlar roli ajratiladi. Tahlil – uning o‘ziga xos jihatidan kelib chiqib, boshqaruv hisobining ushbu uslubi elementi uning boshqa barcha uslublari bilan o‘zaro bog‘liq desak bo‘ladi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan ifodalangan xo‘jalik yurituvchi subyektning jami ishlab chiqarish faoliyati ham, uning ayrim bo‘linmalari faoliyati ham tahlil qilinadi. Ko‘rsatkichlar tanlanishi boshqaruv tizimining maqsad va imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Tahlil jarayonida tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun belgilangan reja topshiriqlarini amalga oshirishga mas’ul bo‘linmalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va aloqadorlik, ishlab chiqarish natijasidagi o‘zgarishlar va og‘ishlar sabablari aniqlanadi. Nazorat – xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini oldindan belgilangan vazifalarni bajarishga, yuzaga keladigan chetlanishlarni ochib berishga va bartaraf etishga yo‘naltirilgan rejalashtirish va tahlilning yakuniy jarayoni. Nazorat tizimining asosini qarama-qarshi aloqa tashkil etib, u nazorat-o‘lchov faoliyatini amalga oshirish uchun katta hajmdagi, aniq, zaruriy va maqbul bo‘lgan ma’lumotlarni beradi. Nazoratning turli sohalari va turlari mavjud. Ular har bir xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyat turidan kelib chiqib, doimiy ravishda o‘zgarib turadi hamda o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Xulosa o‘rnida aytish lozimki, uslubning barcha elementlari bir-biridan ayri holda bo‘lmaydi, balki boshqaruv vazifalarini bajarishga qaratilgan ichki xo‘jalik aloqalarini tashkil etish tizimida amal qiladi. 4. Boshqaruv hisobi tamoyillari Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini boshqarish murakkab jarayon hisoblanadi. Boshqaruv talablariga javob beruvchi hisob tizimi ham murakkab bo‘lib, ko‘pgina tadbirlar va jarayonlardan tashkil topadi. Boshqaruv

maqsadlaridan kelib chiqib, boshqaruv hisobi tizimi elementlari tarkibi o‘zgarishi mumkin. Shu bilan birga, aniq xo‘jalik yurituvchi subyektda tashkil qilingan har qanday hisob siyosati umumqabul qilingan tamoyillarga javob berishi kerak. Albatta, bundan boshqaruv hisobi ham mustasno emas. Boshqaruv hisobining tamoyillari mohiyatini to‘g‘ri anglash shu hisob turidan samarali foydalanish imkonini beradi. Boshqaruv hisobi tamoyillariga quyidagilar kiradi: xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining uzluksizligi; rejalashtirish va hisoblashda yagona o‘lchov birliklarini ishlatish; xo‘jalik yurituvchi subyektning tarkibiy bo‘linmalari faoliyati natijalarini baholash; boshqaruv maqsadida birlamchi va oraliq ma’lumotlarning ko‘p marotaba ishlatilishi; xo‘jalik yurituvchi subyekt ichidagi kommunikatsiya tizimi; xarajatlar, moliya va tijorat faoliyatini boshqarishda byudjet usulini qo‘llash; hisob obyektlari haqidagi ma’lumotlardan foydalanishni ta’minlovchi to‘liqlik va tahliliylik; xo‘jalik yurituvchi subyektning hisob siyosati tomonidan o‘rnatilgan ishlab chiqarish va tijorat jarayonlarining davriyligi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining uzluksizligi tamoyili – xo‘jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish ko‘lamini kamaytirish va o‘z faoliyatini tugatish maqsadlari yo‘qligini namoyon etib, istiqbolda hamisha rivojlanishga intilishini bildiradi. Bu tamoyil hisobchilarni uzoq muddatli muammolarning echimiga qaratilgan ma’lumot xizmatlarini yaratishga yo‘naltiradi. Xususan, mahsulot ishlab chiqarish raqobatbardoshliligi tahlili, xom-ashyo va materiallarni etkazib berish, assortimentni o‘zgartirish va yangi turdagi mahsulotlarni o‘zlashtirish, ishlab chiqarishga ilg‘or texnologiyalarni jalb qilish, investitsiya qilish va shu kabi muhim masalalar borasida operativ (tezkor) va har tomonlama asoslangan ma’lumotlar bazasini shakllantirishga undaydi.

Boshqaruv hisobi tamoyillari Uzluksizlik Yagona o‘lchov birligi Baholash Ketma-ketlik va ko‘p marta foydalanish Muloqot To‘liqlik va tahliliylik Davriylik Boshqaruv hisobining yana bir tamoyili rejalashtirish va hisoblashda yagona o‘lchov birliklarini ishlatish bo‘lib, bu tamoyil rejalashtirish va ishlab chiqarish hisobi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri va qarama-qarshi aloqani ta’minlaydi. Reja-hisob birliklari turli darajadagi operativ-ishlab chiqarishni rejalashtirish tizimining mohiyatini ochib beradi; ular yordamida xarajatlarning buxgalteriya hisobi va ishlab chiqarishning boshqaruv hisobi ko‘rsatkichlarining o‘zaro

bog‘liqligiga va ayrim tarkibiy tuzilmalar xo‘jalik yuritish natijalarini aniqlashga asoslangan hisob tizimi metodoligiyasini ishlab chiqish uchun real sharoit yaratiladi. Ishlab chiqarishni operativ (tezkor) rejalashtirishninng turli darajalarida ishlatiladigan hisob birliklari yoki juda yiriklashtiriladi, yoki aksincha, juda detallashtiriladi. Detallashtirish jarayoni asosida xo‘jalik yurituvchi subyekt darajasidagi yirik birliklardan (mahsulot ishlab chiqarish buyurtmasi, mahsulotlar seriyasi, nomlanishi va sh.k.) sexlar, uchastka, brigadalar darajasidagi kichikroq birliklar (ehtiyot qism, operatsiyalar majmuasi, mashinokomplekt, murakkab mexanizm komplekti, brigada komplekti va h.k.)ga o‘tish tamoyili o‘rin olgan. Shuni ta’kidlash kerakki, buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan ishlab chiqarishning boshqaruv hisobi reja-hisob birliklari va omborga topshirilgan tayyor mahsulotning o‘lchov birliklari bir xil bo‘ladi. Shu tufayli, ular orqali bajarilgan buyurtmalarning boshqaruv va moliyaviy hisobi o‘rtasidagi bog‘liqlik ta’minlanadi. Shu bilan birga, boshqaruv obyektlari bo‘yicha, hoh u mahsulot turlari bo‘yicha guruhlanishi bo‘lsin, hoh ishlab chiqarish buyurtmalari yoki tarkibiy tuzilmalar bo‘yicha bo‘lsin, u yoki bu ko‘rinishdagi ma’lumotlarni guruhlash mumkinligini inobatga olish lozim. Bundan tashqari, xo‘jalik yurituvchi subyekt darajasidagi reja-hisob birliklari kalkulyatsiya obyektlari bilan bir-biriga mos tushadi yoki uning tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Tarkibiy tuzilmalar darajasidagi reja-hisob birliklari xarajatlar hisobi obyektlarini tanlashda foydalanishi mumkin. Xo‘jalik yurituvchi subyekt bo‘linmalari faoliyati natijalarini baholash – boshqaruv hisobi tizimi tuzilishining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy tuzilmasidagi tafovut va farqlarga qaramasdan boshqaruv hisobi operativ (tezkor) ishlab chiqarish va texnik-iqtisodiy rejalashtirish bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. Rejalashtirish va nazorat tizimi bilan birgalikda boshqaruv hisobi sexlar, uchastka, brigadalarda xo‘jalik yuritish mexanizmini o‘zida aks ettiradi. Faoliyat natijalarining baholanishi ishlab

chiqarishdan tortib, to uni sotishgacha bo‘lgan jarayonda har bir bo‘linma tomonidan xo‘jalik yurituvchi subyekt foydasini shakllanishidagi yo‘nalish va istiqbolni aniqlab beradi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning xo‘jalik faoliyati mexanizmi bo‘linmalar hamda ular orasidagi operativ (tezkor) boshqarish talablariga mos bo‘lishi kerak. Birlamchi ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash jarayonida ketma-ketlik va ko‘p marotaba foydalanish tamoyili hisob tizimini soddalashtiradi va uning samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Operativ (tezkor) boshqarishda boshqaruv hisobi ma’lumotlari buxgalteriya ma’lumotlari bilan to‘ldiriladi. O‘z navbatida, moliyaviy hisob ma’lumotlari boshqaruv hisobidan keladigan ma’lumotlar bilan detallashtiriladi va to‘ldiriladi. Ayrim hollarda uni komplektlilik (rasolik) tamoyili deb ham yuritiladi. Tamoyilning mohiyati birlamchi hujjatlardagi yoki ishlab chiqish hisob-kitoblaridagi ma’lumotlar bir martalik qayd qilish bilan ifodalanadi va qaytadan qayd qilmasdan, ro‘yxatga olmasdan yoki hisob-kitob qilmasdan barcha turdagi boshqaruv faoliyatida ko‘p marotaba ishlatiladi. Ushbu tamoyil xo‘jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarish o‘lchamlari va ko‘lamlaridan kelib chiqib, hisobning ratsional va iqtisodiy tizimini shakllantirishga sharoit yaratib beradi. Undan foydalanish esa, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun minimal hajmdagi ma’lumotlardan maksimal ma’lumotlar olish imkonini yaratadi. Ana shunda boshqaruv hisobi o‘zining funksiyalarini (vazifalarini) to‘la-to‘kis bajargan bo‘ladi. Boshqaruv hisobi birlamchi hisob ma’lumotlari asosida ichki hisobot ko‘rsatkichlarini shunday shakllantirish qobiliyatiga egaki, ular xo‘jalik yurituvchi subyekt ichidagi muloqotlar tizimi bo‘lib yuzaga chiqadi. Dastlab, birlamchi hujjatlar, asosiy va yordamchi sexlarning hisobotlarida hisob ma’lumotlari vujudga keladi; birinchi darajada ta’minot bo‘limi, tashqi kooperatsiya, ishlab chiqarish bo‘linmalari, sotish va moliya bo‘limi, buxgalteriya, ombor xo‘jaligining yig‘ma hujjatlaridagi ma’lumotlar guruhlanadi; keyingi darajalarda esa, xo‘jalik yurituvchi subyektniboshqarishning funksional bo‘limlari (bosh konstruktor, bosh texnolog, bosh mexanik, xodimlar bo‘limi, ishlab chiqarish bo‘limi va h.k.)da yig‘ma

hujjatlar hisoboti birlashtiriladi va shakllantiriladi. Eng yuqori darajada esa, tarkibiy bo‘linmalardan olingan yig‘ma ma’lumotlar umumlashtirilishi va uning yakuniy natijasi sifatida ishlab chiqarish-dispetcherlik, reja- iqtisod va buxgalteriya bo‘limlarining hisobot hujjatlarida qayta o‘zgartirilishi amalga oshadi. Hisobotlar tarkibi ulardan maqsadli ravishda foydalanishga yoki rahbarning lavozimiga bevosita bog‘liq. Buxgalterlar quyidagi hisobot shakllarini tuzadilar: mahsulot tannarxini aniqlash maqsadida tannarx tahlili bo‘yicha hisobotlar; kelgusi xarajatlarni rejalashtirish uchun smetalar; bajarilgan ishlar natijalarini baholash uchun ishlab chiqarish bo‘linmalarining joriy operativ (tezkor) hisobotlari; operativ (tezkor) qarorlar qabul qilish uchun ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar hisobotlari; shuningdek uzoq muddatli rejalashtirish va istiqbolni belgilash uchun kapital quyilmalar smetalari tahlilini amalga oshiradilar. Shunday qilib, tizim ma’lumotlarning to‘liqligi va tahliliyligi tamoyiliga javob berishi lozim. Hisobotlarda aks etgan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha tahliliy qayta ishlov berishni talab qilmasligi, jarayonlar sinteziga (boshqaruvning past darajasidan yuqori darajasigacha) teskari bo‘lmasligi, balki tahlil uchun qulay qilib berilishi kerak. Ushbu tamoyilning buzilishi boshqaruv tizimining qimmatlashuviga va tezkorlikning yo‘qolishiga olib keladi. Davriylik tamoyili boshqaruv hisobi tizimi tuzilishida zarur komponent bo‘lib, xo‘jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish va tijorat sikllarini ifoda etadi. Rahbarlar uchun ma’lumotlar maqbul paytda – oldin ham emas, keyin ham emas, ya’ni zarur bo‘lgan vaqtda va davriy tarzda berib borilishi kerak. Vaqtning qisqarishi boshqaruv hisobi tomonidan tayyorlangan ma’lumotning aniqligini kamaytiradi. Odatda, boshqaruv apparati birlamchi ma’lumotlarning yig‘ilishi, ularning qayta ishlanishi va yakuniy ma’lumotda guruhlanishi grafigini belgilab beradi. Xarajatlar, moliya va tijorat faoliyatini boshqarishda byudjet (smeta) usulini qo‘llash tamoyili alohida ahamiyatga kasb etadi. U yirik xo‘jalik yurituvchi subyektlarda rejalashtirish, nazorat qilish va tartibga solish quroli sifatida

foydalaniladi. Byudjet sikli bo‘linmalar, barcha faoliyat turlarini rejalashtirish jarayonidan; jamoaning barcha loyihaviy qarorlarining yig‘indisidan; byudjet loyihasi hisob-kitobidan; rejani hisoblash variantlari va ulardagi o‘zgarishlardan; yakuniy rejalashtirish hamda sharoitning o‘zgarishi va rejadan og‘ishlar hisobidan tashkil topadi. Byudjet ishlab chiqarish, savdo, taqsimlash va moliyalashtirishni o‘zida mujassam etadi. Byudjetda xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha ishlab chiqarish va uning bo‘linmalari xarajatlari, xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyat turlari va uning bo‘linmalari daromadlari, foyda ko‘rsatkichlari o‘z aksini topadi. Byudjetlashtirish, xarajatlar smetalari to‘g‘risidagi batafsil ma’lumotlar alohida boblarda beriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. «Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик тўғрисида»ги Қонун. – Т., 15.02. 1991. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонуни – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси, 2000 йил, 5-6 – сон. 3. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари /И.А.Каримов. – Т.: Ўзбекистон, 2008. – 176 б. 4. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. И.Каримов. – Т.: “Маънавият”, 2009. – 56 б. 5. Бобожонов О., Жунаниёзов К. “Бошқарув ҳисоби” дарслик – Т., ТДИУ, 2005 й., 368 бет. 6. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 7. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 8. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998.

Похожие

Boshqaruv usullari

Boshqaruv vakolatlari

Xududiy boshqaruv

Boshqaruv qarorlari

Boshqaruv qarorlari