Boshqaruv hisobining nazariy asoslari - Экономика - Рефераты

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

645.5 KB

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari Reja: 1. Boshqaruv hisobi kontseptsiyasi 2. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda boshqaruv hisobini tashkil etish tajribasi

Boshqaruv hisobi kontseptsiyasi Iqtisodiyotni erkinlashtirish, ko ’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, unda xususiy mulkning etakchi o’rin egallashini ta’minlash, xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish, xususiylashtirilgan korxonalarni korporativ boshqarishni takomillashtirish sharoitida korxona faoliyatining barcha jarayonlarida boshqaruv axborotiga nisbatan xolislik, haqqoniylik, o’z vaqtidalik va aniqlik kabi yangi talablar qo’yilmoqda. «Bankrotlikka uchramaslikning yana bir muhim omili, - deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.A. Karimov, - bu o’z biznesini boshqarishni takomillashtirish, boshqacha aytganda, menejment san’atini puxta egallashdir. Katta biznesga nisbatan kichik biznesda menejmentning roli ko’proq ahamiyat kasb etadi, chunki kichik biznes sohasida ishlab chiqarishning tezkorligi, moslashuvchanligi katta biznesga nisbatan ancha yuqori bo’lishi lozim» 1 . Hozirgi sharoitda olingan axborot ishonchli va sifatli, ichki va tashqi foydalanuvchilar talabini qondiradigan, taqdim etiladigan axborot zarur, muhim va maqsadga muvofiq bo ’lishi, ortiqcha ko’rsatkichlarni istisno etishi zarur. Shuningdek, boshqaruv axboroti eng kam miqdorda mehnat va vaqt sarf qilgan holda shakllantirilishi zarur. Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shuni ta ’kidlash lozimki, boshqaruv axboroti buxgalteriya hisobining o’zi uchungina emas, balki uning ichki va tashqi foydalanuvchilariga foydali bo’lishi, taxminlash, rejalashtirish, tahlil va nazorat jarayonlarini amalga oshirish ya’ni samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishning muhim vositasi bo’lishi uchun zaruriy asos bo’lib xizmat qilishi kerak. Boshqaruv hisobi boshqaruv qarorlarini qabul qilishni ta ’minlashda asosiy mas’uliyatni o’z zimmasiga oladi va u bilan yuqori malakali mutaxassislar shug’ullanadilar. Uning ko’pgina unsurlari an’anaviy buxgalteriya va operativ- 1 I.A. Karimov. Jamiyatda tadbirkorlik ruhini qaror toptirish – taqqiyot garovi. Prezident Islom Karimovning vazirlar Mahkamasining 2001 yil birinchi yarim yil yakunlariga bag’ishlangan yig’ilishidagi nutqi. «Xalq so’zi», 2001 yil 18 iyul.

texnik hisob, iqtisodiy tahlil tarkibiga kiradi. Shu bilan birga, O ’zbekiston hisob amaliyoti byudjetlashtirish, loyihalarni tahlil qilish, xarajatlarni strategik boshqarish, transfert bahoni shakllantirish, mahsulotni sotishning zararsizlik nuqtasini aniqlash, ichki hisob va auditni metodikasi, istiqbolli taxminlash kabi katta imkoniyatlardan foydalanilmayapti va h.k. Buning sabablaridan biri, boshqaruv hisobi O’zbekistonda amal qilayotgan qonuniy va me’yoriy hujjatlarda o’z aksini topmaganidir. Masalan, “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi O’onunida asosan buxgalteriya hisobi to’g’risida so’z yuritilgan, unda moliyaviy, boshqaruv va soliqlar hisobi kabi buxgalteriya hisobining mustaqil tarkibiy qismlari yoritilmagan. Boshqaruv hisobining mohiyati va ahamiyatini chuqurroq tasavvur etish uchun uning tarixiy rivojlanishini tahlil qilish zarur. Boshqaruv hisobining paydo bo ’lishi hamda shakllanishini kalkulyatsiya va ishlab chiqarish hisoblarini rivojlanishi tarixidan ajralgan holda tasavvur etish qiyin. Ayrim mualliflarning fikricha, kalkulyatsiya hisobi kapitalistik tuzumning tiklanish va rivojlanishi sababli paydo bo ’lgan. V.F. Paliy o’zining “Kalkulyatsiyalash asoslari” nomli monografiyasida quyidagilarni ta’kidlaydi: “… tannarxni hisoblash ehtiyoji, demakki, kalkulyatsiyalash ham kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanishi bilangina paydo bo’lishi mumkin edi, bu ham birdaniga emas. Kalkulyatsiyalashni qo’llash uchun quyidagi tarixiy jihatdan muayyan sharoitlar paydo bo’ladi: tovar sifatida tushuniladigan yollanma ishchi kuchidan foydalanib, kapitalistik ishlab chiqarishning paydo bo’lishi; kapitalistik asosda tashkil etilgan ishlab chiqarishda mehnatning ijtimoiy samaradorligining oshishi; narx-navolardagi o’zgarishlar, bunda tovarlar ularning tannarxga yaqin baholarda emas, balki ishlab chiqarish bahosiga yaqin narxlarda sotila boshlandi va foydaning o’rtacha me’yorini mexanizmi sifatida raqobat kelib chiqdi. (3.107., 47 b.).

Fikrimizcha, kalkulyatsiya hisobi xo ’jalik hisobi paydo bo’lishi bilan bir vaqtning o’zida kelib chiqqan va tovar almashuv muomalalari natijasi bo’lib hisoblangan. Hisob jarayonida qo’lbola vositalar sifatida toshchalar, tayoqchalar va shunga o’xshash buyumlar qo’llanila boshlagan. “Kalkulyatsiya” so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, so’zma-so’z tarjimada «calcul» - toshcha ya’ni “toshchalar bilan sanash” ma’nosini anglatadi. Haqiqatan ham ikkiyoqlama yozuvning paydo bo’lishi va kapitalizmning rivojlanishi kalkulyatsiya hisobining rivojlanishini yanada yuqoriroq pog’onaga ko’tardi. Korxonaning umumiy buxgalteriyasi tarkibida kalkulyatsiya hisobining ajratib ko’rsatilishi esa, o’z navbatida, buxgalteriya hisobotini yanada takomillashuviga olib keladi. Kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida ko ’pdan-ko’p sanoat korxonalari, kompaniyalar va aktsionerlik jamiyatlari, shuningdek erkin ishbilarmonlikni paydo bo’lishi raqobat, kapital, tovarlar va mehnat bozorlari, shuningdek erkin baholarning kelib chiqishiga imkon tug’dirdi. V.F. Paliy to ’g’ri ta’kidlaganidek, bunday sharoitda eng avvalo tovarlar rentabelligini, bozor narxlarining foydalilik darajasini baholash quroli sifatida kalkulyatsiyalashning ahamiyati ortib ketdi. Ma ’lumki, foyda asosan ishlab chiqarish sohasida yaratiladi, biroq muomala jarayonida moddiylashadi. Foyda olish uchun tovarlar bozorda ular tannarxidan yuqoriroq narxlarda sotilishi zarur. Tovarlarning bu darajadan past narxda sotilishi ishbilarmon uchun zararni anglatadi. Aynan zarardan ko’rqish ya’ni zarar ko’rish, Vaytsman R.Ya. aniq ifodalab berganidek, kapitalistning ko’zi o’ngida kalkulyatsiyaning ahamiyatini oshirib yubordi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida ishlab chiqarish kontsentratsiyasi bilan bir qatorda mehnatning bundan keyingi taqsimlanish va ixtisoslashish jarayoni sodir bo ’la boshlagan o’n to’qqizinchi asr oxiri va yigirmanchi asr boshlarida yangi tashkiliy va texnik echimlar paydo bo’ldi: ishlab chiqarishning uzluksiz ishlashi, mahsulotlarni konveyer usulida yig’ish, ishlov berishining avtomatik liniyasi qisqa vaqt ichida bozorga shu qadar ko’p tovarlar chiqarib tashladiki, natijada ishlab chiqarishni boshqarish murakkablashdi, mahsulotni sotish, aylanma mablag ’lar

etishmovchiligi va qarzga olingan kapitalni jalb etish bilan bog’liq muammolar paydo bo’ldi. O’z navbatida, soliq idoralari, aktsionerlar, kreditorlar va boshqa manfaatdor shaxslar ishbilarmonlardan ularning moliyaviy va ishlab chiqarish- tijorat faoliyati to’g’risida ko’proq axborot berishlarini talab qila boshlashdi, chunki hisobot davri tugagandan so’ng olingan axborot «vafotidan keyingi axborot beruvchi» kalkulyatsiya hisobining kamchiligi bo’lib, bunday axborotsiz tezkor qarorlar qabul qilish imkonini bermas edi. Asr boshida an ’anaviy kalkulyatsiya hisobi krizisi ro’y berdi. Ch. Garrison yozganidek, “Kalkulyatsiya hisobi achinarli krizis holatida yotibdi. Biz muhandislik-texnik tafakkurning tizimga (kalkulyatsiya hisobi - muallif izohi) munosabati uning usullarini industrial ishlab chiqarish talab va ehtiyojlariga nomuvofiqligida ekanligini ko’ramiz”. Bunday sharoitda foyda olish boshqaruv ishi samaradorligiga, ishlab chiqarishni aniq tashkil etish, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tejashning aniq siyosatini o ’tkazishga ko’proq bog’liq bo’lib qoldi, bu esa o’z navbatida korxonada buxgalteriya hisobi butun tizimini qayta ko’rib chiqishni talab etdi. Raqobatli iqtisodiyot sharoitlariga buxgalteriya hisobini muvofiqlashtirish zaruriyati, axborotni o ’z vaqtida tashqi foydalanuvchilarga taqdim etish, tijorat sirini saqlanishini ta’minlash, korxonaning yagona buxgalteriyasini ikki mustaqil qismga - moliyaviy va kalkulyatsiya hisobiga bo’linishini shart qilib qo’ydi. Bu tarzda buxgalteriyaning mustaqil qismlarga bo’linishi moliyaviy hisobni markazlashtirishga va kalkulyatsiya hisobini nomarkazlashtirishga olib keldi. Kalkulyatsiya hisobi o ’z vazifalariga ega bo’la boshladi, ishlab chiqarishni samarali boshqarishga hamkorlik qilishga yordam berardi ya’ni boshqaruv jarayonini tezkor-tahliliy axborot bilan ta’minlashga, bo’linmalar barcha ishlab chiqarish tuzilmalarini, ularning xarajatlari va daromadlarini nazorat qilishga imkon tug’dirardi. Shuni ta ’kidlash lozimki, ishlab chiqarish menejmenti tamoyillaridan biri hisoblangan mahsulot tannarxini normativ usul bilan aniqlash, me’yorlar va jadvallar tuzish, operatsiyalarni me’yorlash, standart yo’riqnomalarni tayyorlash,

unumdorlikni rag’batlantirish, tezkor, ishonchli, to’liq, aniq va muntazam hisob- kitob yuritish tamoyillari «Boshqaruvning mumtoz maktabi» asoschilari F. Teylor, G. Emerson va o’sha vaqtdagi boshqa muhandislar tomonidan taklif etilgan edi. Ch. Garrison 1911 yilda xarajatlarni normativ asosda hisobga olish tizimini birinchi marta ishlab chiqib, amaliyotga tadbiq etdi va 1918 yilda o ’zgaruvchan xarajatlar tahlili uchun qator tenglamalarni birinchi marta taklif qildi. Normativ hisob tizimiga bag’ishlangan hozirgi zamon adabiyotida ko’p usullar uning bazasida tashkil etilgan. Xarajatlar me ’yorlari, smetalari, mahsulotning normativ kalkulyatsiyasini ishlab chiqish haqiqiy xarajatlarning me’yoriy xarajatlarga muvofiqligini tezkor nazorat qilishga, paydo bo’lgan og’ishishlarni tezkor ravishda aniqlash va bartaraf etishga imkon berdi ya’ni tannarxning shakllanish jarayonini boshqarishning yangi - og’ishishlar bo’yicha boshqaruv usuli paydo bo’ldi. Shuni ta ’kidlash lozimki, hisobning bu tizimi haligacha AO’Sh va G’arbiy Evropaning etakchi sanoat firmalari tomonidan keng qo’llanilmoqda. K. Drurining ma’lumotlari bo’yicha, Buyuk Britaniyadagi ko’plab firmalar, 1989 yilda Paksti va Layall tomonidan o’tkazilgan tahlillar shuni ko’rsatdiki, 76% kompaniya- respondentlar xarajatlarni normativ hisobi tizimini qo’llaydilar. Kalkulyatsiya hisobini boyitish va shu orqali boshqaruv hisobini tiklash yo ’lidagi navbatdagi bosqich hisoblangan boshqa yo’nalish - bu “Direkt-kosting” hisobi tizimini ishlab chiqish hisoblanadi. Birinchi marta bu atama AO’Shda 1936 yilda paydo bo’ldi. Ushbu tizimning asosiy g’oyalari Amerika tadqiqotchisi Ch. Garrisonning 1936 yil yanvarida sanoat hisobi Milliy assotsiatsiyasi byulletenida chop etilgan maqolasida bayon qilingan. Xarajatlarning doimiy va o’zgaruvchanga bo’linishi tamoyili ushbu tizimga asos qilib olingan edi. Kalkulyatsiya hisobini rivojlanishidagi muhim davr - javobgarlik markazlari bo ’yicha xarajatlar hisobini tashkil etish bo’lib, u “Standart-kost” hisob tizimiga yangi qo’shimcha sifatida taklif etildi. Bu Dj. Xiggins tomonidan javobgarlik markazlari ya’ni o’z ishlari natijasi uchun muayyan javobgar jismoniy shaxslarning javobgarlik darajasini aniqlash kontseptsiyasini shakllantirishga olib keldi.

XX asrning 40-yillari oxirida AQ Sh va G’arbiy Evropaning ayrim mamlakatlarida “ishlab chiqarish hisobi” atamasi asta-sekin “boshqaruv hisobi” atamasiga almashina boshladi. Bu davrda buxgalteriya hisobi boshqaruv siyosatini shakllanishi va amalga oshirilishida faol ishtirok eta boshladi, buxgalterlar esa taxminlash, rejalashtirish, boshqaruv qarorlari qabul qilish va korxona boshqaruv xizmatlarini axborot bilan ta’minlash ustidan nazorat o’rnatish sohasida faoliyat yurita boshladilar. Boshqaruv hisobi mavjud buxgalteriya hisobi bazasini ikki mustaqil: moliyaviy va boshqaruv hisobi schetlar rejasiga bo ’linishiga olib keldi. Natijada bu Evropa mamlakatlarining yagona milliy schetlar rejalarini shakllanishiga ta’sir qila boshladi. Boshqaruv hisobining buxgalteriya hisobi tarkibida mustaqil sifatida rasman tan olinishi 1972 yilda sodir bo ’ldi. Bu paytda buxgalterlarning Amerika assotsiatsiyasi tomonidan boshqaruv hisobi bo’yicha bitiruvchilarga buxgalter- tahlilchi malakasini beradigan diplomli dasturi ishlab chiqilgan edi. Binobarin, mustaqil o’quv fani sifatida boshqaruv hisobi oliy o’quv yurtlarining o’quv rejasiga kiritilgan edi. Xorij adabiyotida boshqaruv hisobining ko ’plab belgilari mavjud. Masalan, Dj. Shim va Dj. Sigal uni korxona tomonidan “rejalashtirish, nazorat va qarorlar qabul qilish funktsiyalarini amalga oshirish uchun mo’ljallangan hisob uslubi” sifatida ta’riflaydilar. A. Yarugova buxgalteriya hisobini boshqaruv quroli sifatida qarab chiqishni taklif qiladi. Uning fikricha, buxgalteriya hisobi, rejalashtirish va statistika birgalikda boshqaruv hisobini tashkil etuvchi yagona bir butunlik deb qaraladi. Nidlz B., Anderson X. va Kolduell D. larning hisoblashlaricha, “boshqaruv hisobi moliyaviy hisobni kengaytiradi va eng avvalo u firmaning ichki operatsiyalarida qo’llaniladi. Uning maqsadi - aniq ishlab chiqarish ko’rsatkichlariga erishish uchun mas’ul menejerlarni axborot bilan ta’minlashdan iborat”.

R. Entoni va Dj. Rislarning nazarida, “boshqaruv hisobi - bu korxona doirasidagi jarayon bo’lib, u boshqaruv apparatini rejalashtirish, korxona faoliyati ustidan nazorat o’rnatish va boshqarish uchun foydalaniladigan axborotlar bilan ta’minlaydi. Mazkur jarayon boshqaruv apparatini o’zining funktsiyalarini bajarishi uchun aniqlashni, o’lchashni, to’plashni, tahlil qilishni, tayyorlashni, qabul qilishni o’z ichiga oladi” (3.186., 269 b.). Xorngren Ch.T. va Foster Dj.lar ham bu nuqtai-nazarni qo ’llab quvvatlashadi. Ularning ta’rificha, “Boshqaruv hisobi - o’lchash, to’plash, tizimlashtirish, balanslashtirish, tahlil qilish va boshqarish uchun zarur bo’lgan axborotni uzatishdir. Uning ikkinchi nomi ichki hisob (internal accounting) hisoblanadi”. Boshqaruv hisobining paydo bo ’lishini Rishar J. tijorat siri oqibati deb hisoblaydi. Uning fikricha, boshqaruv hisobi buxgalteriya hisobining dinamik kontseptsiyasi turi, xolos va tarixiy jihatdan u tijorat siri oqibati sifatida kapitalistik olamda paydo bo’lgan. Uning “maxfiy hisob” degan nomi shundan kelib chiqqan. O ’zbekiston va MDH mamlakatlarida bir qator olimlar, xususan. N.P. Kondrakov, S.S. Satubaldin, S.A. Stukov, V.F. Paliy, N.G. Chumachenko, A.D. Sheremet, A. Abdullaev, S.Sh. Yuldashev, S.V. Vohidov, A.S. Sotivoldiev, N.S. Sanaev. B.A. Xoshimov, A.K. Ibragimov, A.X. Pardaev, N.Yu. Jo’raev, O. Jumanov va boshqa mualliflarning ilmiy ishlarida “Boshqaruv hisobi” va uni joriy qilish masalalari ko’rib chiqilgan. Professor Yu.M. Itkinning ta ’kidlashicha, bizning buxgalteriya hisobimizda ichki (boshqaruv) hisobi bilan axborotdan asosan tashqi foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan moliyaviy hisob o’rtasida funktsional chegara yo’q. Islohotning asosiy maqsadiga erishish, milliy buxgalteriya hisobi tizimini xalqaro standartlarga va bozor iqtisodiyoti talablariga mos holga keltirishga erishish uchun hali ko ’p ish qilish kerak bo’ladi. Boshqaruv hisobining S.S. Satubaldin bergan ta ’rifi quyidagicha: “Boshqaruv hisobi - xarajatlar tasnifi, ularni qayd etish, javobgarlik markazlari yoki foyda markazlari bo’yicha xarajatlarni turkumlanishi, korxonalar faoliyati to’g’risida smetalar va hisobot tuzish va ularning tahlili, samarali boshqaruv qarorlarini qabul

qilishi va tanlash uchun rahbariyatga axborot tayyorlash bilan ish tutadi”. ( Yigirmanchi asrning oxiriga kelib bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda strategik boshqaruv hisobi va tahlilining roli keskin o ’sadi, bu boshqaruv hisobi mazmunida ham o’z aksini topadi. V.F. Paliy va R.V. Villarning fikricha, “Boshqaruv hisobining mohiyati, ishbilarmonlik faoliyatini boshqarish jarayonida menejerlarga asqotadigan yoki zarur bo’lgan axborotni taqdim etishdan iborat”. A.D. Sheremet ta ’kidlaydiki, “boshqaruv hisobi xususiyatlarini o’rganish uning quyidagi maqsadlarga xizmat qilish haqida xulosalar chiqarish imkonini beradi: - ishlab chiqarishni boshqarish va kelajakda qarorlar qabul qilish uchun ma ’muriyatga zaruriy axborotni taqdim etish; - mahsulot (ishlar va xizmatlar) ning va belgilangan me ’yorlar, standartlar, smetalardan og’ishishlarni haqiqiy tannarxini hisoblash; - sotilgan buyumlar yoki ularning guruhlari, yangi texnologik qarorlar, mas ’uliyat markazlari va boshqa pozitsiyalar bo’yicha moliyaviy natijalarni aniqlash”. “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda (CVP)” -usulini qo’llash natijasida boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun asos sifatidagi tahlil va boshqaruv hisobi schyotlar rejasini yaratish muhimdir. Bu usul 1973 yil Nobel mukofoti laureati V. Leontev tomonidan ishlab chiqilgan va AQShda «Reyganomika» davlat dasturining asosi bo’lib hisoblangan. “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda” (Cost - Volume - Profit; SVP-tahlil) usuli o’zaro aloqadorlik tahlili uslubiyoti zararsizlik nuqtasini aniqlashda menejerlarning qudratli qurollaridan biri hisoblanadi. Tahlilning bu turi korxona faoliyatini rejalashtirish va taxminlashning eng samarali vositalaridan biri sanaladi. U korxona rahbarlariga o ’zgaruvchan va doimiy xarajatlar, baho va mahsulot sotish hajmi o’rtasidagi qulay mutanosiblikni aniqlash, ishbilarmonlik risklarini kamaytirish imkonini tug’diradi. Mazkur usuldan foydalanib, buxgalterlar, auditorlar, ekspertlar va konsultantlar moliyaviy

natijalarga chuqur baho berishlari va korxona faoliyatini yaxshilash uchun tavsiyalarni aniqroq asoslashlari mumkin. Monografiyada CVP - tahlilining sutni qayta ishlash korxonalari faoliyatiga mos ravishda ishlab chiqilgan usuliyotidan foydalanish taklif etilgan. Bundan tashqari hisob-kitob tartibini mukamallashtirish va o ’tkaziladigan tahlil sifatini ko’tarish uchun CVP - tahlilining universal formulasidan foydalanish taklif etilgan. Boshqaruv hisobi schyotlar rejasini amaliyotga joriy etish ikki razryadli buxgalteriya hisobi schetlari tizimidan to ’rt razryadli tizimga o’tish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu amaliyotda qo’llanib kelinayotgan schetlar rejasi bo’lib, bunda barcha schetlar balans tuzishda ishtirok etadi. To’rt razryadli schetlar tizimi ularni to’rtta razryadga ajratadi: a) balans schetlari ya ’ni balans tuzishda ishtirok etuvchi schetlar; b) operatsion, “Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda” usuli bo’yicha moliyaviy natijalarni aniqlashda qo’llaniladigan va boshqaruv buxgalteriyasida foydalaniladigan schetlar. (9-ilova). M.A. Vaxrushina yozadiki, boshqaruv hisobi bir vaqtda tadqiqotlar tizimi va sohasini o ’zida namoyon etadi. U korxonani boshqarish tizimining muhim elementi, hisob jarayoni va boshqaruvi o ’rtasida bog’lovchi xalqa bo’lib hisoblanadi. Professor Pardaev A.X. ning fikricha, boshqaruv hisobining maqsadi - korxona rahbari va menejerlarini har tomonlama ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish uchun zarur bo ’lgan ma’lumotlar bilan ta’minlashdan iborat. I.G. Kondratova boshqaruv hisobini ta ’riflashda boshqaruv jarayonini axborot bilan ta’minlashga alohida e’tiborni jalb etadi. Uning fikricha, “bir tomondan, boshqaruv hisobi - bu korxona axborot tizimining bir qismidir, ikkinchi tomondan - uning maqsadi qarorlar qabul qilish va faoliyatni rejalashtirish uchun rahbariyatni axborot bilan ta’minlash, tezkor boshqarish va nazorat o’rnatishda yordam berish, belgilangan dasturni boshqarishda korxona xodimlarini rag’batlantirish, korxona ichkarisida bo’linmalar, boshqaruv apparati va alohida xodimlar faoliyatini baholash hisoblangan faoliyatdir”.

O ’zFA Qoraqalpog’iston bo’limi ilmiy xodimi, iqtisodchi olim Rametov A.X. boshqaruv hisobi sohasida tadqiqotlar olib borib, uni jahon tajribasidan kelib chiqib uchta model asosida qurishni taklif etish lozim degan fikriga qo’shilamiz: 1. Boshqaruv va moliyaviy hisob parallel tashkil etilib, moliyaviy buxgalteriyada hisob xarajat elementlari bo ’yicha, boshqaruv hisobida esa xarajatlar kalkulyatsiya modalari bo’yicha olib boriladi. Shuningdek, moliyaviy buxgalteriyada xarajatlar «Xarajatlar - mahsulot hajmi - foyda» usuli bilan xalqaro standartlarda o’rnatilgan tartibda xarajatlarni me’yoriy va undan og’ishishlari bo’yicha hisob yuritiladi. Ushbu model AQSh, Buyuk Britaniya, Kanada va boshqa ingliz tilida so’zlashuvchi davlatlarda qo’llaniladi. 2. Bu modelda boshqaruv buxgalteriyasi moliyaviy hisob bilan o ’zaro bog’liq holatda tashkil etiladi, biroq u mustaqil hisoblanadi. Mazkur modelda maxsus schet mavjud bo’lib, u moliyaviy va boshqaruv hisobini bir-biri bilan bog’laydi, ammo bu schet boshqaruv hisobiga taalluqli bo’ladi. Ushbu modeldan Frantsiya, Germaniya, Belgiya va boshqa G’arbiy Evropa davlatlarida foydalaniladi. 3. Uchinchi modelda boshqaruv buxgalteriyasida alohida boshqaruv hisobi yuritilmasdan, ishlab chiqarish xarajatlari umumiy moliyaviy hisob tarkibida olib boriladi. Ancha mehnat talab hisoblangan xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish tizimi uchun maxsus schetlar ajratilgan bo ’lib, ular schetlarni integratsiya qilishga asoslangan. Ushbu model Bolgariya, Vengriya, Ruminiya va Evropaning sobiq ittifoqqa a’zo mamlakatlarida qo’llaniladi. (6.25., 299-302 b.b.). T.P. Karpova "bozor sharoitida boshqaruv hisobi mohiyatini “xarajatlar va daromadlar, me’yorlashtirish, rejalashtirish, nazorat va tahlil qilishning yaxlit holga keltirilgan tizimi sifatida ta’riflaydi, u tezkor boshqaruv qarorlari va korxonaning kelajakdagi taraqqiyot muammolarini muvofiqlashtirish uchun axborotlarni …tizimlashtiradi”. S.A. Nikolaeva va T.V. Shishkova boshqaruv hisobi maqsadini korxonaning barcha daromadini menejerlarni boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun zaruriy axborot bilan ta ’minlashda ko’radilar. Ularning fikricha, boshqaruv hisobi

“mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash va xarajatlarni boshqarish usullarini, uzoq muddatli rejalashtirish va byudjetlashtirishni, byudjetlarni ijro etish ustidan nazorat o’rnatish va tahlil etishni, og’ishishlar bo’yicha boshqaruvni, xilma-xil va ko’psonli vaziyatli boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun axborot tayyorlashni o’z ichiga oladi”. S.A. Nikolaeva boshqaruv hisobi maqsadini kelajakda korxona faoliyatini moliyaviy natijalarini yaxshilash bilan bog ’laydi. U ta’kidlaydiki, “Boshqaruv hisobi o’zida hisob, rejalashtirish, nazorat va kelajakda korxona faoliyati moliyaviy natijalarini yaxshilash maqsadida turli qisqa va uzoq muddatli boshqaruv qarorlarini tezkor qabul qilish nuqtai-nazaridan xo’jalik faoliyati xarajatlari va moliyaviy natijalari to’g’risidagi ma’lumotlarni tahlil qilish tizimini namoyon etadi”. Olima Frolova D.A. ning «…boshqaruv hisobi buxgalteriya hisobidan kengroq» - degan fikri e’tiborga loyiqdir. Bizning fikrimizcha, buxgalteriya hisobi sodir bo’lgan xo’jalik muomalalarini u sodir bo’lgandan keyin qayd etish bilan shug ’ullansa, boshqaruv hisobi uni avvaldan kuzatish, baholash, taxminlash, rejalashtirish kabi avvaldan bajariladigan funktsiyalarga ham egadir. Professor Karimov A.A. ning ta ’kidlashicha, boshqaruv hisobi tizimida uni o’rganish ob’ektlarining o’ziga xos xususiyatli tomonlari mavjuddir. Ayniqsa, xo’jalik mablag’larining holati, harakati, butligi va maqsadga muvofiq foydalanish va boshqalar. Boshqaruv hisobi ob ’ektlarini esa quyidagi: hujjatlashtirish va inventarizatsiya, baholash, me’yorlash, rejalashtirish, kalkulyatsiya, nazorat va tahlil usullari orqali o’rganish maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, yuqorida ko ’rsatilgan ta’riflarni umumlashtirilgan holda shunday xulosa chiqarish mumkinki, boshqaruv hisobi - bu ichki xo’jalik hisobining o’tgan, hozirgi va kelgusi davr nuqtai-nazaridan korxona va uning tuzilmaviy bo’linmalari xarajatlari va moliyaviy natijalar to’g’risidagi axborotni yaxlit holga keltirilgan taqdimidir.

Boshqaruv hisobi mohiyatini har tomonlama va to ’liq tushunish uchun moliyaviy, boshqaruv va ishlab chiqarish hisobining o’zaro hamkorligi va munosabati haqidagi masalani e’tibordan chetda qoldirib bo’lmaydi. Boshqaruv va moliyaviy hisob o ’rtasida, nazarimizda, ko’pgina umumiylik bor, chunki ularning ikkalasi ham korxona hisob tizimi axborotidan foydalanadi. Ushbu tizimi bo’limlaridan biri ham moliyaviy, ham boshqaruv hisobida zarur xarajatlar va daromadlar hisobi hisoblanadi. Moliyaviy hisobning qabul qilingan tamoyillari boshqaruv hisobida ham amal qilishi mumkin, chunki korxona rahbarlari o’z faoliyatlarida mutlaqo tekshirilmagan taxminlar va fikrlarga tayanib ish qilishlari mumkin emas. Bundan tashqari, har ikkala kichik tizim axborotidan zaruriy boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun foydalanadilar. Umumiy jihatlar mavjud bo ’lishiga qaramay, buxgalteriya hisobining bu ikki turining bir-biridan keskin farq qiluvchi xususiy tomonlari ham mavjud. Iqtisodiy adabiyotlarda bunday tafovutlarning ko’plab farqlari keltiriladi. Professor Kerimov V.E. ning fikricha, soliqlar hisobini buxgalteriya hisobi tizimiga qo ’shish to’g’ri bo’lmaydi. Bu alohida o’z maqsadiga, vazifalariga va funktsiyalariga ega bo’lgan mustaqil hisob turidir. Bundan tashqari buxgalteriya hisobini moliyaviy va boshqaruv hisobiga ajratish boshqaruv mantiqiga ziddir, chunki bunday bo’lish moliyaviy hisobni boshqaruv hisobidan farqli o’laroq moliyani boshqarish funktsiyasini bajarmaydiganga o’xshatib ko’rsatadi. Vaholanki, butun buxgalteriya hisobi tizimi, mantiqan olganda korxonaning boshqaruv tizimining funktsiyasi hisoblanadi. Shuningdek, hamkasabamizning quyidagi xulosalari ham diqqatga sazovordir: «Buxgalteriya hisobi tezkor, statistik va soliqlar hisobidan iborat yagona hisob tizimiga kiradi va ikkita tarkibiy qismdan iborat: moliyaviy va ishlab chiqarish hisobi». Ikkala hisob turining ham ob’ekti bo’lib xarajatlar va daromadlar hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, bu fikrga to ’liq qo’shilib bo’lmaydi. Buning sababi moliyaviy va boshqaruv hisobining ob’ekti nafaqat xarajatlar va daromadlar, balki O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunining 4-

moddasiga binoan joriy aktivlar, majburiyatlar xususiy kapital, zahiralar, foyda, zararlar hamda ularning harakati bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari ham buxgalteriya hisobining ob’ektlaridir. Ushbu muammoga turli mualliflar qarashlarini umumlashtirish boshqaruv va moliyaviy hisob o ’rtasidagi mavjud tafovutlarni farqlashga imkon beradi: 1. Hisobning maqsadi. Moliyaviy hisobning asosiy maqsadi korxona moliyaviy hisobotini tuzish uchun zarur ma ’lumotlar monitoringini tashkil qilishdan iborat. Bu ma’lumotlar ma’muriyatning o’zi uchun ham, tashqi foydalanuvchilar uchun ham mo’ljallangan bo’ladi. Tashqi foydalanuvchilar, investorlar va kreditorlar korxonaning moliyaviy ahvoli, uning to’lov qobiliyati, kreditga layoqati, mazkur korxonaga berilgan investitsiyalarning rentabellik darajasi kabilarga baho berishda aynan shu ma’lumotlarning aniq belgilangan talablar va standartlarga muvofiq ravishda olib borilganiga e’tibor beradilar. 2. Axborotdan foydalanuvchilar. Moliyaviy hisobni tashqi hisob deb ham ataydilar. Uning natijalari chop etib boriladi, biroq hisobotlar nafaqat moliyaviy axborotlarni, shuningdek, korxonalar faoliyatidagi muvaffaqiyatlarni, ularning yangi mahsulotlarini namoyish etuvchi reklama tusidagi maqolalarni ham o ’z ichiga oladi. Moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar, odatda korxonadan tashqarida bo’ladilar. Ushbu axborot davlat organlari, kompaniyalarning aktsionerlari, qimmatli qog’ozlarning egalari, qudratli investorlar uchun zarur. Boshqaruv hisobini, binobarin, ichki hisob deb atash mumkin. Uning natijalaridan faqat korxona boshqaruv xodimlarigina foydalanadilar. 3. Axborot manbalari. Moliyaviy hisob uchun axborot manbai bo ’lib faqat korxonaning moliyaviy ma’lumotlarigina xizmat qilsa, boshqaruv hisobi uchun esa undan tashqari marketing, soliq, sug’urtaga oid ma’lumotlar, moddiy boyliklar harakati me’yorlarini tavsiflovchi texnologik chiqindilar haqidagi ma’lumotlar, ilmiy-tadqiqot ishlar o’tkazilganligini, ular natijalaridan ishlab chiqarishning tegishli sharoitlarida foydalanish imkoniyatlari haqidagi hisobotlar va ma’lumotlar axborot manbai bo’lib xizmat qiladi.

4. Hisobni olib borish majburiyati. Moliyaviy hisob - bu rasmiy hisob bo ’lib, barcha korxonalar uchun uni yuritish majburiydir. Moliyaviy hisobot hujjatlari soliq idoralari va boshqa tegishli joylarga taqdim etiladi, ular auditorlarning tekshiruv ob’ekti hisoblanib, chop etilishi shartdir. Boshqaruv hisobini olib borish zaruriyati esa korxona rahbarlari tomonidan hal etiladi. Shu sababli, axborotni to ’plash va qayta ishlashning zaruriyati ular tomonidan belgilanadi. 5. Hisobni olib borish qoidalari. Moliyaviy hisobni olib borish qat ’iy bo’lib, u davlat me’yoriy-huquqiy hujjatlari va milliy standartlari asosida tartibga solinadi. Boshqaruv hisobini yuritish tartib-qoidalari korxona tomonidan belgilanadi. 6. Hisob tamoyillari. Moliyaviy hisob umumiy tamoyillarga tayanadi, bular korxona ma ’lumotlarining xolisligi, qiyoslanuvchanligi tamoyili va h.k. Bu tamoyillarga buxgalterlarning o ’zlari bilan bir qatorda nazoratchi idoralar ham amal qiladilar. Boshqaruv hisobi umumiy tamoyillarga ega emas, uning asosiy maqsadi - foydalanishda oddiylik, qulaylik va tezkorlik hisoblanadi. 7. Hisobning asosiy ob ’ektlari. Moliyaviy hisobotlarda korxona odatda yagona, yaxlit deb ta’riflanadi. Ko’p tarmoqli faoliyat olib boruvchi katta korxonalar har bir soha bo’yicha ya’ni korxonaning yirik segmentlari bo’yicha xarajatlar va daromadlarni umumlashtirilgan moliyaviy hisobotda aks ettirishi shart. Boshqaruv hisobi, odatda korxonaning alohida bo ’linmalari: bo’limlar, tsexlar, uchastkalar, ish joylari faoliyati to’g’risidagi axborotni o’z ichiga oladi. 8. Hisobning asosiy tuzilmasi. Moliyaviy hisob quyidagi asosiy tenglikda quriladi: Aktivlar = O ’z kapitali + Majburiyatlar Boshqaruv hisobi axborot tuzilmasi, tarkibi, uning foydalanuvchilarini ehtiyojlariga bog ’liq. Boshqaruv hisobining har qanday tizimi eng avvalo xarajatlar, daromadlar va aktivlar kabi kategoriyalarga tayanadi va asosli

qurilmalardan o’ziga ma’qul va zarurini tanlab oladi. Bu tuzilmalarni qo’llashda asosiy mezon - zarur axborotning foydaliligidir. 9. Axborotni taqdim etish shakllari. Moliyaviy axborot soliq organlariga va boshqa tashqi foydalanuvchilarga xususan, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo ’mitasi va Statistika qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan shakllar bo’yicha taqdim etiladi. Ular tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’iy-nazar barcha korxonalar uchun yagonadir. Boshqaruv hisobi natijalari esa erkin shaklda taqdim etilishi mumkin, uning yagona tasdiqlangan shakli mavjud emas. 10. Axborotning oshkoralik darajasi. Moliyaviy hisob ma ’lumotlari uning foydalanuvchilari uchun ochiq hisoblanadi. U ommaviy tusga ega bo’lib, qonunda belgilangan hollarda mustaqil auditorlar tomonidan tasdiqlanishi lozim. Boshqaruv hisobi esa ko ’proq xususiy va sirlilik (maxfiylik) xarakteriga ega. 11. Axborotni aks ettirish usullari va yo ’llari. Moliyaviy hisob qiymatda shakllanadigan axborotni o’z ichiga oladi. Korxonaning moliyaviy hisoboti bosh daftardagi barcha schetlar bo’yicha yakuniy qoldiqlarni o’z ichiga oladi. Axborotni qayd etish va aks ettirishda moliyaviy hisob faqat o’z usuli va yo’llariga tayanadi, bular: hujjatlashtirish va inventarizatsiya, baholash va kalkulyatsiya, schetlar tizimi va ikkiyoqlama yozuv, buxgalteriya balansi va hisobot va h.k. Boshqaruv axborotini qayd etish va aks ettirishda esa moliyaviy hisob usul va yo ’llari bilan birgalikda ekonometrika, statistika, iqtisodiy tahlilga oid usullardan ham foydalaniladi. 12. Axborotlarni o ’lchash. Xo’jalik jarayonlarini umumlashtirish uchun moliyaviy hisobda faqat qiymat o’lchovi qo’llaniladi va so’mlarda ifoda etiladi. Boshqaruv hisobida esa hisob o ’lchovlarining barcha turlaridan foydalaniladi: moddiy, mehnat va qiymat. 13. Hisobot tuzishning davriyligi. Moliyaviy hisobot qat ’iy belgilangan muddatlarda tuziladi hamda taqdim etiladi. Boshqaruv hisobida esa hisobot har kuni, har haftada, har oyda, har chorakda va har yili tuzilishi mumkin. Bunday hisobotlarni taqdim etish muddati bevosita

korxona rahbariyati tomonidan belgilanadi, bunda qat ’iy davriylik yo’q. Muhimi, hisobot foydalanuvchiga foydali bo’lmog’i va u o’z vaqtida taqdim etilishi lozim. 14. Axborotning sodir bo ’lish vaqti. Moliyaviy hisob korxonaning moliyaviy tarixini aks ettiradi. Unda xo’jalik muomalalari, ularning sodir bo’lganligini tasdiqlovchi hujjatlar orqali qayd etiladi ya’ni hisobning bu turi korxona xo’jalik faoliyatida allaqachon sodir bo’lgan muomalalarni tasdiqlaydi. Boshqaruv hisobining maqsadi esa sodir bo ’lgan voqealar tahlili asosida istiqbolga mo’ljallangan tavsiyalar, boshqaruv va investitsiya qarorlari dasturini ishlab chiqishdan iborat. Moliyaviy hisob xo ’jalik muomalalari sodir bo’lgandan so’ng, boshqaruv hisobi esa voqea-hodisalarni oldindan tashxislab berishi zarur. Shu boisdan, boshqaruv hisobini ko’pincha taxminlash hisobi, maxfiy hisob deb ham ataydilar. 15. Axborotning aniqlik va ishonchlilik darajasi. Moliyaviy axborot sodir bo ’lgan operatsiyalarni aks ettiradi, shu bois, u xolislik xususiyatiga ega va auditorlik tekshiruvidan o’tadi. Boshqaruv hisobi esa ko ’proq bo’lajak davrga mo’ljallangan istiqbol bilan ish tutadi. Shu bois, boshqaruv hisobidagi axborot ehtimollik va sub’ektiv (xususiylik) xarakterga ega. 16. Xarajatlar va daromadlarni guruhlash yo ’llari. Moliyaviy hisobda xarajatlar kalkulyatsiya moddalari bo’yicha, daromadlar esa korxona va uning faoliyat turlari (segmentlari) bo’yicha guruhlanadi va aks ettiriladi. Boshqaruv hisobida xarajatlar xarajat moddalari bo ’yicha, daromadlar esa bo’linmalar va mahsulot, ishlar, xizmatlar turlari bo’yicha guruhlanadi va aks ettiriladi. Xarajat moddalarining ro’yxati tarmoq yo’riqnomalari bilan belgilanadi hamda korxonaning hisob siyosatida aks ettiriladi. A.D. Sheremet o ’zining “Boshqaruv hisobi” nomli asarida zamonaviy buxgalteriya hisobi tuzilmasini quyidagi tarzda aks ettiradi. (1-chizma)

2- chizma . Moliyaviy va boshqaruv hisobida dastlabki hisob ma ’ lumotlarini turkumlash .

Soliqlar hisobiga mo ’ ljallangan buxgalteriya hisobi tuzilmasi V . F . Paliy va V . V . Paliylarning asarida keltirilgan (2- chizma ). Taqdim etilgan chizmadan ko ’ rinib turibdiki , buxgalteriya hisobi ham ikki mustaqil qismga bo ’ linadi , biroq oldingi mualliflardan farqli o ’ laroq , bizning fikrimizcha , buxgalteriya hisobi turlari o ’ rtasidagi bog ’ lovchi bo ’ g ’ in ( xalqa ) ishlab chiqarish hisobi emas , balki soliqlar hisobi va hisobotidir . Bizning nazarimizda, soliqlar hisobining buxgalteriya hisobiga kiritilishini to ’g’ri deb bo’lmaydi. Bu o’z maqsadlari, vazifalari va funktsiyalariga ega bo’lgan hisobning mustaqil turidir. U tezkor, statistik va buxgalteriya hisobi bilan bir qatorda korxonaning umumiy hisob tizimini tashkil etadi. Ushbu chizmadan ko ’rinib turibdiki, “korxona ichkarisida moliviy faoliyatni boshqarish uchun mo ’ljallangan hisob” boshqaruv va moliyaviy hisob o’rtasida bog’lovchi xalqa hisoblanadi. Muallif bu tushunchani nima sababdan kiritganligini asoslab bermagan. Ya.V. Sokolov boshqaruv va moliyaviy hisob o ’rtasidagi munosabatni o’ziga xos chizmasini taklif etadi. (3-chizma) Uning fikricha, A - sohasi esa - ma ’muriyat talabi asosida shakllantiriladigan boshqaruv hisobi, B - sohasi - boshqaruv hisobining hisob siyosatiga muvofiq ichki va tashqi foydalanuvchilar manfaatlarini ko’zlab olib boriladigan qismidir, S - sohasi - faqat tashqi foydalanuvchilar manfaatlari uchun olib boriladigan moliyaviy hisobni o’zida namoyon etadi. Taqdim etilgan chizma shuni ko ’rsatadiki, hisob siyosati boshqaruv va moliyaviy hisobi o’rtasida bog’lovchi xalqa hisoblanib, u korxonaning ichki va tashqi foydalanuvchilari manfaatlari yo’lida tashkil etiladi. Afsuski, bu chizmada muallif ishlab chiqarish va soliq hisobiga o’z munosabatini ifoda etmagan. Boshqaruv hisobi imkoniyatlarini to ’liqroq tasavvur etish uchun boshqaruv va ishlab chiqarish hisobi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni kuzatish zarur.

Hozirgi iqtisodiy adabiyotlarda bu tushunchalar goho o ’zaro bir-biriga o ’xshatiladi. Masalan, R. Myullendorf va M. Karrenbauer buxgalteriya hisobining faqat ikki turini tan oladilar: moliyaviy yoki buxgalteriya hisobi (tashqi foydalanuvchilar uchun axborot) va korxona doirasida xarajatlar va daromadlar hisobi (ishlab chiqarish hisobi). Bunda ishlab chiqarish hisobi deganda, ular korxonada mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog ’liq xarajatlar va daromadlarni aks ettirish, baholash va nazorat qilish jarayonlarini tushunadilar. Ch.T. Xorngren va Dj. Fosterlarning fikricha, “boshqaruv hisobi” va “ishlab chiqarish hisobi” atamalari sinonimlardir. Masalan, ishlab chiqarish hisobi chegaralarini tavsiflar ekan, ular ta’kidlaydilarki, “. . . boshqaruv va ishlab chiqarish hisobini yoki, boshqacha qilib aytganda xarajatlar hisobini taqqoslaymiz”. Shu bilan bir vaqtda mualliflar boshqaruv hisobini ishlab chiqarish hisobining bir qismi deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, “. . . ishlab chiqarish hisobining bosh maqsadi-mahsulot va xizmatlar tannarxini kalkulyatsiyalashdir. Uning axborotidan muhandislar, masalan, sotuv narxi, zahiralarni baholash, foydani hisoblash uchun foydalanadilar. Bunday axborot ham ichki, ham tashqi foydalanuvchilarga kelib tushadi. Mabodo amaliyot nuqtai-nazaridan qaraladigan bo’lsa, aytish mumkinki, ishlab chiqarish hisobi (cost accounting) - bu boshqaruv hisobi plyus moliyaviy hisobni uncha katta bo’lmagan qismi.

Yuqoridagi mualliflarning fikrlarini umumlashtirar ekanmiz, shu narsani ta ’kidlash lozimki, O’zbekiston va chet ellik olimlar ham bu borada yagona bir fikrga ega emaslar. “Ishlab chiqarish” atamasi odatda ob’ekt nuqtai-nazaridan hisobni anglatadi, biroq bu hisob ishlab chiqarish bosqichida xo’jalik faoliyatining holatini hisobga oladigan ob’ektlar guruhlaridan bittasi, xolos. Shunday qilib, atamalardan birontasi ham hodisa mohiyati va maqsadi bilan uzviy mantiqiy bog’liqlikka ega emas. Masalaga birmuncha aniqlik kiritish maqsadida chet ellik olimlardan ingliz iqtisodchisi K. Drurining quyidagi fikrlariga murojaat qilish mumkin. U o ’zining “Boshqaruv va ishlab chiqarish hisobiga kirish” risolasida shunday yozadi “...ishlab chiqarish va boshqaruv hisobi o’rtasidagi tafovutni tushunmoq kerak. Ishlab chiqarish hisobi tizimida TMZ qiymatini belgilash uchun ishlab chiqarish xarajatlari aniqlanadi, bu tashqi hisobot talablariga javob beradi, shu bilan birga, boshqaruv hisobi vazifasi sifatida korxona ichidagi mansabdor shaxslar uchun tegishli moliyaviy axborotni tayyorlash muhim bo ’lib hisoblanadi, bu vazifa ularga to’g’ri kadrlarni ishga qabul qilish uchun zarurdir. Bunday nuqtai-nazarni boshqa mualliflar ham qo ’llab-quvvatlaydilar. Masalan, Shim. Dj. va Sigel Dj.lar ishlab chiqarish hisobining mohiyati va mazmunini ko’rib chiqib, ta’kidlaydilarki, “...ishlab chiqarish hisobi deb rejalashtirish, nazorat o’rnatish va qarorlar qabul qilish vaqtida boshqarish uchun mo’ljallangan ichki hisobotlar tizimiga aytiladi. Shu ma’noda ishlab chiqarish hisobi - boshqaruv va moliyaviy hisobni o’zida namoyon etadi”. Shuni ta ’kidlash lozimki, boshqaruv hisobini amaliyotga joriy etishning murakkab jihatlaridan biri bozor munosabatlari talablari asosida shakllangan bu fanning me’yoriy-huquqiy bazasining hali to’liq yaratilmaganligidir. Hozir amal qilayotgan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizomdan tashqari, bu sohani rivojlantirishini ta’minlaydigan maxsus qonuniy va qonunosti hujjatlari qabul qilish zarur.

1- jadval Ichki xo ’jalik hisobining turlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik T/r Ko ’rsatkichlar Boshqaruv hisobi Ishlab chiqarish hisobi Xarajatlar hiso-bi va mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi 1. Rejalashtirish (byudjetlashtirish + + - 2. Taxminlash (prognozlash) + + - 3. Ichki (segmentar) hisob va hisobot + - - 4. Xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini aniqlash + + + 5. Transfert bahoni shakllantirish + - - 6. Istiqbolli rejalashtirish + - - Ishlab chiqarish hisobi, eng avvalo, ishlab chiqarish xarajatlari va korxona daromadini kuzatish va ishlab chiqarish rentabelligini oshirish ehtimolligini aniqlashi kerak. U korxonada mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog ’ liq barcha masalalarni batafsil va aniq aks ettirmog ’ i darkor . Bizning fikrimizcha , zamonaviy ishlab chiqarish hisobi quyidagi ko ’ rsatkichlarni o ’ zida aks ettirishi lozim :

- xarajatlar va daromadlarning turlari; - javobgarlik markazlari bo ’yicha xarajatlar va daromadlar hisobi; - xarajatlar va daromadlarni hisobdan chiqarish hisobi. Birinchi turkum ko ’rsatkichlari, hisobot davrida mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish jarayonida paydo bo’ladigan xarajatlar guruhlari va mahsulotni sotish jarayonida bu xarajatlar qaytimini o’zida aks ettiradi.

Javobgarlik markazlari bo ’yicha xarajatlar va daromadlar hisobi ularning javobgarlik markazlari miqyosida qay tartibda taqsimlanganligini aniqlashga imkon beradi. Nihoyat, xarajatlar va daromadlarni hisobdan chiqarish bo ’yicha ularning hisobi ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ning har bir turi bo’yicha rentabellik darajasini aniqlashga xizmat qiladi. Shunday qilib, ishlab chiqarish hisobi mahsulotni sotish bahosi va rentabelligini hisoblab chiqishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning foydalanilmagan imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi. Bozor munosabatlari sharoitida boshqaruv hisobi o ’z funktsiyasi orqali korxona ichki faoliyati, uning strategiyasi va taktikasi bilan boshqaruvning asosiy axborot poydevori sifatida namoyon bo’ladi. Boshqaruv hisobining strategiyasi istiqbolda korxona taraqqiyotini belgilovchi loyihalar tahlili, taxminlash, byudjetlashtirish, javobgarlik markazlari bo ’yicha segmentar hisobotni tashkil etish, oqilona transfert baholarini o’rnatish va boshqaruv qarorlarini muvofiqlashtirish tizimini o’zida namoyon etadi. Boshqaruv hisobi taktikasi joriy davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, xarajatlar va tannarx kalkulyatsiyasi bo ’yicha hisob yuritish, dalillash, qabul qilingan qarorlarni tahlil va nazorat qilish, shuningdek, uning ijrosi uchun javobgarlik kabilardan iborat. Boshqaruv hisobida hujjatlashtirish va inventarizatsiya, baholash va kalkulyatsiya, schetlar va ikkiyoqlama yozuv, balansda umumlashtirish va hisobot kabi moliyaviy hisob usulining barcha elementlaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, boshqaruv hisobida iqtisodiy tahlil, iqtisodiy matematik va statistik usullar ham keng qo ’llaniladi. Shunday qilib, boshqaruv hisobiga quyidagicha ta ’rif berish mumkin: Boshqaruv hisobi - bu korxona va uning turli bo’g’inlaridagi tarkibiy tuzilmalarining faoliyatlari yuzasidan taktik va strategik boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun xarajatlar va daromadlar to’g’risidagi axborotni taqdim etuvchi ichki xo’jalik hisobining sintetik tizimidir.

Boshqaruv hisobi O ’zbekiston iqtisodiyoti uchun yangilik emas. Sobiq ittifoq davrida yuqoridan markazlashtirilgan rejalashtirish sharoitida reja va moliyaviy bo’limlarining buxgalteriya xizmatidan asta-sekin ajralib chiqishi unga buxgalteriya vakolatining bir qismini berilishiga imkon tug’dirdi. Buxgalter va boshqa iqtisodchi mutaxassislar (reja bo’yicha iqtisodchi, mehnat va ish haqi bo’yicha iqtisodchi, moddiy-texnika ta’minoti bo’yicha iqtisodchi va h.k.) tor doiradagi hisob va rejalashtirish bilan cheklanib qoldilar. Bu jarayon natijasida buxgalteriya hisobining butun tizimi deyarli moliyaviy tizimga aylandi va faqat voqealarni qayd etuvchi xizmat turiga aylanib qoldi. Mustaqillik davrida esa bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqarishning markazlashgan tizimidan voz kechilib, ko ’p ukladlilik, biznes rejalashtirish, erkin narxlarni shakllantirish, istiqbolli loyihalarni tanlash, segmentlarning javobgarligi kabi yangi iqtisodiy kategoriyalar va tushunchalar kirib keldi. Mulk egasiga ko’p sonli xodimlarni saqlab turish samarali bo’lmay qoldi. Natijada, boshqaruv hisobida buxgalter-analitik zimmasiga nafaqat xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish, balki korxona hisob siyosatini shakllantirish, loyihalar tahlili, segmentlar bo’yicha xarajat va daromadlarni hisobga olish, ichki xo’jalik transfert baholarini o’rnatish, hisob tizimini kompyuterlashtirish yuklatildi. Hozirgi vaqtda ham uni qo ’llashda ma’lum qiyinchiliklar mavjud. Aksariyat hollarda buxgalterlar moliyaviy hisob va hisobot, soliqlar hisobi va hisoboti fan sifatida tan olinganligi, uning ob’ektlari va sub’ektlari ma’lum bo’lganligi, rasman tan olinganligiga qaramasdan, buxgalterlarning ko ’p vaqti shu masala bilan band bo’lib, boshqaruv hisobining samarali tizimini tashkil etish uchun vaqt etishmasligini ta’kidlashadi. Shunga qaramasdan, amaliyotning ko’rsatishicha, buxgalterning buxgalter-menejerga aylanishi tendentsiyasi kuchaya boshladi. U tobora ko’proq korxona boshqaruv faoliyatining faol sub’ektiga aylanib bormoqda. Xulosa qilganimizda , boshqaruv hisobi - iqtisodiy bilimlarning yangi sohasidir. Uning katta afzalligi va yutug’i ham shunda, chunki aynan fanlar tutashgan joyda, turli ilmiy usullardan, yangi bilimlar va texnologiyalardan foydalanilganda boshqaruv tizimida jiddiy siljishlarga erishiladi.

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda boshqaruv hisobini tashkil etish tajribasi 2.1. “Standart-kost” tizimi bqyicha boshqaruv hisobini tashkil etish Xorijiy mamlakatlarda buxgalteriya hisobini yuritishning zamonaviy sharoitida strategik va taktik xarakterdagi boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni korxonaning xarajatlari va moliyaviy natijalari haqidagi axborotga tayanadi. Bu vazifani bajarishda “Standart-kost” hisob tizimi korxona xarajatlarini boshqarishda samarali qurollardan biri hisoblanadi. Uning asosida belgilangan normalar doirasida hamda ulardan og’ishishlar bo’yicha hisob yuritish va nazorat qilish tamoyillari yotadi. Xarajatlarni normativ usulda aniqlash XX asr boshlarida AO ’Shda paydo bo’ldi. Bu F. Teylor, G. Emerson va boshqa muhandislar taklif qilgan ilmiy menejment tamoyillaridan biri edi. Ular xarajatlarning normativ hisobi tizimini rivojlantirish uchun turtki berdilar. Ushbu olimlar mehnat va materiallardan foydalanishning yagona, eng yaxshi yo’lini aniqlash uchun standartlar qo’llar edilar. Bu standartlar materiallar va mehnat iste’molini eng kam darajaga keltirishni ta’minlovchi rejani qabul uchun axborot manbai bo’lib xizmat qiladi. “Standart-kost” tizimi, - G. Emersonning fikricha, hisobning haqiqiy maqsadi ehtiyotkorliklar asosida korxona xo’jalik faoliyatining maqbul yo’lini topish uchun kerak. Uning vazifasi normalardan barcha og’ishishlarni qayd etishdan iborat. Hisob kelajakka qaratilgan bo’lishi kerak, zero oldindan ko’rish - bu ogohlantirish demakdir. Binobarin, barcha xo’jalik jarayoni aniq boshlanishigacha jiddiy nazorat ostiga olinishi lozim, biroq o’tmishda erishilgan normalardan o’zga norma yo’q, buxgalteriya hisobi uni belgilab berolmaydi, normalarsiz esa xo’jalik faoliyati maqsaddan mahrum bo’ladi va ma’muriyat hisob yordamida unumdorlik holatini bila olmaydi. Unumdorlik, G. Emersonning fikricha, ishning butun ma’nosini tavsiflaydi, zero qattiq ishlash - ishga butun kuchini sarflash degani, unumli ishlash esa ishga eng kam miqdorda kuch sarflash demakdir. Shuni ta ’kidlash kerakki, ilmiy menejment tarafdorlari standartlarni xarajatlar ustidan moliyaviy nazorat quroli sifatida qarab chiqmaganlar.

Xarajatlarni normativ usul bilan hisobga olishning amaldagi tizimini birinchi marta 1911 yilda AO ’Shda Ch. Garrison ishlab chiqdi va amaliyotga tadbiq etdi. Uning “Tannarx hisobi ishlab chiqarishga yordam bermoqda” (1918 y.) nomli maqolasida oldindan nafaqat “tarixiy” tannarx hisob tizimining uyg’unligiga e’tibor qaratilgan, balki “Standart-kost”ni tashkil etish variantlarining ko’pgina tavsiflari keltirilgan. Ch. Garrisonning “Standart-kost” g’oyasi ikkita qoida bilan ifodalanadi: 1) barcha xarajatlar hisobda standartlar bilan taqqoslangan bo ’lishi kerak; 2) haqiqiy xarajatlar standartlar bilan qiyoslanganda aniqlangan og ’ishishlarning sabablari va javobgarlari bo’yicha hisob yuritilishi kerak. “Standart-kost” atamasi ikki so’zdan tashkil topgan: “standart”-mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun zaruriy bo’lgan moliyaviy, moddiy va mehnat, ishlab chiqarish xarajatlari uchun oldindan hisoblab qo’yilgan xarajatlarni normativini anglatsa, “kost” so’zi esa mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatlarni bildiradi. Shunday qilib, “Standart-kost” so’zi to’liq ma’nosida standart xarajatlarni anglatadi. Standartlar - eng avvalo, ishlab chiqarishning bevosita xarajatlaridan foydalanish ustidan nazoratni o ’rnatishga qaratilgan, bir-biriga bog’liq smetalar esa taqsimlanadigan xarajatlar nazorati uchun mo’ljallangan. “Standart-kost” tizimi ishbilarmonlar talablarini qondiradi va ishlab chiqarish xarajatlarini nazorat qilish uchun qudratli qurol bo’lib xizmat qiladi. Belgilangan standartlar asosida ishlab chiqarilgan va sotishga mo’ljallangan mahsulotlar bo’yicha kutiladigan xarajatlar summasini oldindan belgilash, baholarni aniqlash uchun mahsulot yoki xizmat birligi tannarxini hisoblash, shuningdek, kelgusi hisobot davrida kutiladigan daromadlar bo’yicha normative kalulyatsiyalar tuzish mumkin. Bu tizimda mavjud og ’ishishlar to’g’risidagi axborotlardan rahbarlar tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun foydalanadilar. “Standart-kost” tizimining tarkibi moddalar bo’yicha xarajatlarning quyidagi dastlabki (ishlab chiqarish jarayoni boshlanguncha) normalaridan tashkil topadi: - asosiy materiallar;

- asosiy ishlab chiqarishda band bo ’lgan ishchilarning mehnat haqi; - ishlab chiqarishdagi taqsimlanadigan xarajatlar (yordamchi ishlab chiqarishdagi xodimlar ish haqi, yordamchi materiallar, ijara haqi, jihozlar amortizatsiyasi va h.k.) - sotish xarajatlari (mahsulotni sotish bo ’yicha xarajatlar). “Standart-kost” hisob tizimi bo’yicha foyda quyidagi tartibda aniqlanadi: 1. Mahsulot sotishdan olingan yalpi daromad; 2. Mahsulotning standart tannarxi; 3. Yalpi foyda (1q-2q); 4. Standartlardan og ’ishishlar; 5. Foyda (3q-4q). Standartlar va normalar yordamida hisoblab chiqilgan kalkulyatsiyalar ishlab chiqarish va xarajatlarni tezkor boshqarish uchun asos bo ’lib hisoblanadi. Xarajatlarning belgilangan standart normalaridan og’ishish darajasi mazkur og’ishishlarning kelib chiqish sabablarini aniqlash uchun tahlil qilinadi. Bu esa ma’muriyatga ishlab chiqarishdagi kamchiliklarni tezkor bartaraf etishga, kelajakda ham ularning oldini olishga imkon yaratadi. Shuni ta ’kidlash kerakki, “Standart-kost” tizimi xorij amaliyotida normativ hujjatlar bilan belgilab qo’yilmagan, shu sababli bu tizim standartlarni belgilashni va hisob qaydnomalarini yurgizishning yagona usuliga ega emas, natijada birgina korxona ichida ham turli normalar amal qiladi: bazisli, joriy, mutlaq, taxminiy va engillashtirilgan. Normalarni belgilashda mazkur mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur xomashyo, ishchi kuchi va xizmatlar xarajatini tabiiy holda ifoda etishga imkon beruvchi miqdoriy standartlardan keng foydalaniladi. Taqsimlanadigan xarajatlar . Taqsimlanadigan xarajatlar nazorati uchun mahsulotning taxminiy hajmidan kelib chiqib ma ’lum davr uchun stavkalar belgilanadi. Taqsimlanadigan xarajatlar smetalari doimiy xarakterga ega, biroq ishlab chiqarish hajmining o’zgarishida taqsimlanadigan xarajatlar nazorati uchun o’zgaruvchan standartlar va sirpanchiq smetalar tuziladi.

Taqsimlanadigan xarajatlarning sirpanchiq smetalari mahsulot ishlab chiqarish miqdoriga bog ’liq ravishda doimiy, o’zgaruvchan va yarim o’zgaruvchan xarajatlarga bo’linadi. So’nggilari o’z navbatida, doimiy va o’zgaruvchan tarkibiy unsurlarga bo’lib chiqiladi. Bunday usulda taqsimlanadigan xarajatlarning smeta stavkasi (normasi) mahsulot ishlab chiqarish va doimiy xarajatlar birligiga oldindan belgilangan normalar ulushining o’zgaruvchan qismi sifatida aniqlanadi.

Mahsulotning standart tannarxini aniqlash uchun xomashyoning normativ xarajatlari , ishchi kuchi va taqsimlanadigan xarajatlar umumlashtiriladi . “Standart-kost” hisob tizimidan foydalanadigan korxonalar odatda, quyidagi xarajat moddalari bo’yicha hisobni tashkil etadilar: - xomashyo xarajati bo ’yicha og’ishishlar; - mehnat haqi bo ’yicha og’ishishlar; - umumishlab chiqarish xarajatlari bo ’yicha og’ishishlar; - davr xarajatlari bo ’yicha og’ishishlar. Zarurat tug ’ilganda (masalan, javobgarlik markazlari bo’yicha bo’linmalarda og’ishishlarni aks ettirishda) bu xarajat moddalarining har biri bo’yicha analitik schetlar ochilishi mumkin. “Standart-kost” tizimidagi asosiy talab - bu xarajatlarning belgilangan normalaridan og’ishishlari ustidan nazorat bo’lib, u xarajatlar standartlarini takomillashtirishga imkon beradi . Agar bunday nazorat qo’llanilmasa, u holda “Standart-kost” ning qo’llanishi shartli bo’lib qoladi va ijobiy natija bermaydi. Shu bilan bir qatorda “Standart-kost” tizimining o’ziga xos kamchiliklari ham mavjud:

- xususan , bozordagi raqobat natijasida sodir bo ’ lgan bahoning o ’ zgarishi va inflyatsiyani , ombordagi tayyor mahsulotlar qoldig ’ i va tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini hisoblashni murakkablashtiradi ; - standartlarni barcha ishlab chiqarish xarajatlariga qo ’ llab bo ’ lmaydi , shu sababli ularni nazorat qilish susayadi ; - buning ustiga , korxona qisqa muddat ichida xarakter va tipi bo ’ yicha turli buyurtmalarni katta miqdorda tekshirayotganda standartni har bir buyurtmaga hisoblab chiqish imkoni chegaralangan . Bunday hollarda ilmiy asoslangan standartlar o’rniga har bir mahsulotga o’rtacha qiymat belgilanadi, u mahsulotga baho belgilash uchun asos (bazis) bo’lib hisoblanadi. Ushbu kamchiliklarga qaramay korxonalarning rahbarlari ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash, shuningdek, boshqarish, rejalashtirish va zaruriy qarorlar qabul qilish uchun nazorat o ’rnatishning ishonchli quroli sifatida “Standart-kost” hisob tizimidan foydalanadilar. Buxgalteriya hisobi nazariyasiga “Standart-kost” tizimi 1933 yilda M. Garrisonning “Standart-kost” kitobini chop etilishi munosabati bilan kirib keldi. Boshqa bir amerikalik iqtisodchi T. Dauning bir yildan keyin “Standart-kost tizimida hisob” nomli kitobida bu tizimning soddalashtirilgan varianti qarab chiqilgan, barqaror bahoda buxgalteriya hisobi texnikasi bayon qilingan, hisob natijalarini haqiqiy holatga keltirish uchun ularga keyinchalik tuzatishlar kiritilgan. 1931 yilda Boshqaruv texnikasi instituti “Standart-kost” tizimini amaliyotga qo’llashning imkoniyatlarini batafsil o’rganishga kirishdi. Bu masalalarning hal etilishiga L.I. Liberman, M.X. Jebraklar katta hissa qo’shishdi, mazkur tizimni modifikatsiya qilingan ko’rinishda xarajatlar hisobining normativ usuli sifatida taqdim etishdi. Normativ usul va “Standart-kost” tizimini o’rganish ular o’rtasida umumiyliklar mavjud degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Demak, har ikkala tizim uchun quyidagilar umumiy tamoyil bo’lib hisoblanadi: - xarajatlarni keskin normalashtirish; - xarajatlarni alohida moddalari bo ’yicha normativ kalkulyatsiyani oldindan

(hisobot davri boshlanguncha) tuzish; - og ’ishishlarning paydo bo’lishi va javobgarlik markazlaridagi og’ishishlar va joriy normalar bo’yicha xarajatlarning bo’linish hisobi hamda nazorati; - ishlab chiqarish jarayonida va xarajatlarni boshqarishdagi salbiy hodisalarni bartaraf etish uchun axborotdan foydalanish maqsadida paydo bo ’lgan og’ishishlarni tizimli umumlashtirish va tahlil qilish; - mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish va xarajatlar hisobi usullarining har taraflamaligi va imkoniyatlarini inobatga olish. Shuni ta ’kidlash lozimki, qayd qilingan umumiy tamoyillar o’rtasida ayrim tafovutlar mavjud. Ular quyidagilardan iborat: - normativ usuldan farqli ravishda “Standart-kost” hisob tizimida xarajatlar normalari o’zgarishlarining alohida hisobi olib borilmaydi; - xarajatlarning dastlabki hisoblangan normalari haqiqiy xarajatlarni standartlarga muvofiq holga keltirish uchun qat ’iy belgilangan stavkalar sifatida ko’rib chiqiladi; - og ’ishishlar paydo bo’lganda standart normalari o’zgarmaydi; - ular butun hisobot davriga nisbatan barqaror bo ’lib qoladi; - bundan tashqari “Standart-kost” dan farqli o’laroq normativ hisob ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’lib, sotish jarayoniga mo’ljallanmagan. Bu esa mahsulotning sotish bahosini belgilash va asoslashni qiyinlashtiradi. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib, shunday xulosa qilish mumkinki, xarajatlar hisobining normativ usuli va “Standart-kost” tizimi o’zaro farqli tushunchalardir, biroq har ikkala tizimning g’oyasi bitta - standartlarni belgilash, mahsulot ishlab chiqarish va sotishdagi muammolarni aniqlash hamda bartaraf etish maqsadida og’ishishlar hisobini aniqlashdan iborat. Hozirgi vaqtda O ’zbekistonda buxgalteriya hisobi tizimini isloh qilish jarayoni bormoqda. U bozor iqtisodi va moliyaviy hisobot standartlarining talablariga tobora ko ’proq muvofiqlashtirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining “Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot” nomli 1-

sonli BHMSiga ko’ra korxonalarga ham haqiqiy, ham normativ tannarx bo’yicha buxgalteriya hisobi ob’ektlarini baholash va aks ettirish, buxgalteriya hisobini yuritishning shakl va usullarini mustaqil belgilash huquqi berildi. Masalan, normativ tannarx bo’yicha tayyor mahsulotlarning sintetik hisobini tashkil etgan korxonalar yangi schetlar rejasiga muvofiq (2002y) 28- “Tayyor mahsulotlar hisobi” schetlarini qo’llashlari mumkin. Bu schet hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulot haqidagi axborotni umumlashtirish va uning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining normativ (standart) tannarxidan og’ishishlarini aniqlash uchun mo’ljallangan. Hisobot oyi tugaganda 2010- “Asosiy ishlab chiqarish” schetida qayd etilgan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi shu schet kreditidan 2810-«Ombordagi tayyor mahsulot» scheti debetiga tuzatish provodkalari o’tkazilishi kerak. Bunda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot haqidagi axborot ikki xil bahoda shakllanadi: debet bo’yicha - haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi, kredit bo’yicha - normativ tannarx. Oy oxirida 2810-«Ombordagi tayyor mahsulotlar hisobi» scheti bo’yicha debet va kredit oborotlarini taqqoslash bilan haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining normativ tannarxdan og’ishishi aniqlanadi. Og’ishish summasi 2810-«Ombordagi tayyor mahsulotlar hisobi» scheti kreditidan 91-«Sotilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxi hisobi» schetlarining debetiga hisobdan chiqarilishi lozim. Har chorakda 2810-«Ombordagi tayyor mahsulotlar hisobi» scheti yopiladi va kelasi chorakning boshigacha qoldiqqa ega bo’ladi. Ta ’kidlash zarurki, korxonalarning amaliy faoliyatida normativ tannarx hisoblash tizimi orqali mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish xarajatlar hisobini xalqaro “Standart-kost” hisob tizimiga muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. Shu bilan birga hisob amaliyotida 28-«Tayyor mahsulotlar hisobi» schetlaridan foydalanish ijobiy va salbiy jihatlarga ega. Bu schetdan foydalanish mahsulotning haqiqiy tannarxi ishlab chiqarilgan, yuklab jo ’natilgan va sotilgan mahsulotlar bo’yicha uning normativ tannarxidan og’ishishlari bo’yicha mehnattalab hisob-kitoblarini tuzish zaruriyati qolmaydi, chunki, tayyor mahsulotlar bo’yicha aniqlangan og’ishishlar darhol 91-«Sotilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxi hisobi»

schetlariga yozib qo’yiladi. Biroq bu variant faqatgina mahsulot ishlab chiqarilgan va o’sha chorakning o’zida sotilgan bo’lsagina, sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlashga imkon beradi. Agar, mahsulotning bir qismi chorak boshida omborda qolsa, haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining normativ tannarxdan unga tegishli og’ishishlari mahsulotni sotishga hisobdan chiqarilsa, unda sotilgan mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxini hisobga olishda va sotishdan keladigan moliyaviy natijalarni aniqlashda xatolikka yo’l qo’yilgan bo’lishi mumkin. Amaldagi schetlar rejasi normativ tannarx bo ’yicha korxonalarga 10-“Materiallar hisobi” schetlaridagi materiallar hisobini ikki usul bilan olib borish imkonini yaratadi: - haqiqiy tannarx bo ’yicha; - hisob baholari bo ’yicha. Korxonalar hisob baholari sifatida materiallarni sotib olishning normativ yoki rejadagi qiymatidan, sotib olish yoki o ’rtacha baholar va h.k. dan foydalanishlari mumkin. Birinchi usulga ko ’ra, 10-«Materiallar hisobi» schetlarida materiallarni sotib olish va tayyorlash bo’yicha barcha haqiqiy xarajatlar aks ettiriladi. Ikkinchi usulda, 1510- “Materiallarni tayyorlash va sotib olish hisobi” hamda 1610- “Materiallar qiymatidagi og’ishishlar hisobi” schetlaridan foydalaniladi. Ushbu usullardan birontasini qo’llashni korxona mustaqil belgilaydi va uni o’z hisob siyosatida ko’rsatadi. Materiallarning sintetik hisobi normativ usul bilan olib borilganda materiallar kirimi haqiqiy tannarxi bo ’yicha 1510-«Materiallarni tayyorlash va sotib olish hisobi» schetining debetida olib boriladi. Bunda kirim daftariga yozilgan materiallarning normativ qiymati 10- «Materiallar hisobi» schyotlari va sotib olingan mahsulotlarning haqiqiy tannarxining normativ tannarxidan og’ishishlari 1610-«Materiallar qiymatidagi og’ishishlar hisobi» schetining debetida hamda 1510-«Materiallarni tayyorlash va sotib olish hisobi» schetining kreditida aks ettiriladi.

Material va boshqa ishlab chiqarish zahiralarining cchetlar rejasida aks ettirilishidagi vaqt o ’rtasidagi tafovut “Standart-kost” hisob tizimini qo’llashga salbiy ta’sir ko’rsatadi, chunki bir tomondan tayyor mahsulotlar zahiralari va jo’natilgan tovarlar normativ tannarx bo’yicha har hisobot kunining oxirida aks ettirilsa, ikkinchidan material zahiralari va tugallanmagan ishlab chiqarish haqiqiy tannarxi bo’yicha hisobot davrining oxirida qayd qilinadi. Shu maqsadda schetlar rejasida normativ xarajatlarning haqiqiy xarajatlardan og’ishishlarini ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqarish uchun maxsus sintetik schetlar ajratish zarur. Ishlab chiqarish korxonalari uchun schetlar rejasida har bir kalkulyatsiya moddasi bo’yicha normativ xarajatlarning haqiqiy xarajatlardan og’ishishlarini hisobga olib borish uchun maxsus konversion schetlar ajratish lozim deb hisoblaymiz. Masalan, og’ishishlarni hisobga olish uchun 6730-«Mehnatga haq to’lash bo’yicha og’ishishlar» scheti, 6590-«Sug’urta va byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar bo’yicha og’ishishlar» scheti, 0290-«Asosiy vositalarning eskirishi bo’yicha og’ishishlar» scheti qo’llash lozim. Shuningdek, aniqlangan og’ishishlarni har bir javobgarlik markaziga ochilgan analitik schetlarga olib borish va bevosita ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shish lozim. Bu esa o’z navbatida og’ishishlarni har bir javobgarlik markazi va kalkulyatsiya moddasi bo’yicha tezkor nazorat qilib borishni hamda normativ hisob tizimini “Standart-kost” hisob tizimiga uyg’unlashtirishga xizmat qiladi. 2.2. “Direkt-kosting” tizimi bqyicha boshqaruv hisobini tashkil etishning mohiyati “Direkt-kosting” hisob tizimi bugungi kunda AO’Sh va barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda keng qo’llanilmoqda. Germaniya va Avstraliyada mazkur usul “qisman xarajatlar hisobi” deb ataladi. Britaniyada u “marjinal xarajatlar hisobi”, Frantsiyada - “marjinal buxgalteriya” yoki “marjinal hisob” degan nomlarni olgan. O’zbekistonda esa “cheklangan, to’liq bo’lmagan yoki qisqartirilgan tannarx hisobi” tushunchalari qo’llanilib kelmoqda. Bizning nazarimizda, bu iqtisodiy atamani “buxgalteriya hisobining marjinal usuli” deb

nomlash o’rinli hisoblanadi. Biz bunday yondashuvni “Direkt-kosting” tizimida asosiy ko’rsatkich marjinal daromad bo’lganligi bilan bog’laymiz. Uning yordamida ishlab chiqarish rentabelligi darajasi aniqlanadi, mahsulotni zararsiz sotish bahosi belgilanadi, korxonaning assortiment siyosati tuziladi va h.k. Marjinal daromad usulidan g ’arb mamlakatlarida ishlab chiqarishni (ekstensiv) rivojlantirish modeli o’rniga yangi model - intensiv rivojlanish modeli sifatida foydalanila boshlandi. Bunday modeldan foydalanish, o’z navbatida, xarajatlarni bevosita va bilvosita, asosiy va qo’shimcha, doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga aniq bo’lishni va shu asosda boshqarishning strategik vazifalarini hal etishni talab qiladi. Xarajatlarni bunday tasnif etishning nazariy asoslarini rivojlantirib, amerikalik iqtisodchi J. Garrison 1936 yilda “Direkt-kosting” ta’limotini yaratdi va unga ko’ra tannarx tarkibida faqat bevosita xarajatlarni hisobga olishni taklif etdi. Bu tizimning asosiy g’oyalari 1936 yilda “Sanoat hisobi milliy assotsiatsiyasi” byulletenida chop etilgan edi. Avvaliga bu g’oya unchalik qo’llab-quvvatlanmadi, u to’liq tannarx tarafdorlarining tanqidiga uchradi. Ularning fikricha, to’liq tannarx aktsionerlar, investorlar va hatto boshqaruvchilar uchun ham kerak. Faqat keyinchalikkina “Direkt-kosting” tizimi xarajatlar hisobining ustuvor usuli bo’lib qoldi. Shuni nazarda tutish kerakki, “Direkt-kosting” tizimining paydo bo’lishi sof buxgalteriya hisobi bilan bog ’liq edi. Hisob xodimlari o’sha davrda shunday xulosaga kelishdiki, barcha xarajatlar mazkur hisobot davriga va shu davrdagi ishlab chiqarilgan mahsulot bilan bog’liq ya’ni ular mahsulot sotilgandagi hisobot davriga tegishli bo’lishi lozim. Agar bu yondashuv to ’g’ri bo’lsa, tabiiyki, tannarx tarkibiga vaqt bilan bog’liq bo’lgan bevosita xarajatlarni kiritish mumkin. Biroq, hisobot davri balansidagi tugallanmagan ishlab chiqarish bahosi bilan tayyor mahsulotni sotish davridagi bahosining vaqt o’rtasidagi tafovuti yuqoridagi fikrlarga qarshi asosiy e’tiroz hisoblanadi.

“Direkt-kosting” g’oyasini rivojlantirishga “Xarajatlar va ishlab chiqarish hajmi mutanosibliklari asosida xarajatlar hisobining yagona tizimi” nomli kitobini chop etgan K. Rumel talaygina hissa qo’shgan. Bu kitobda xarajatlar hisobining amaliy yo’l-yo’riqlari mavjud. Xususan, unda “Bloklar bo’yicha xarajatlar hisobi” tushunchasi berilgan. K. Rumelning fikricha, agar doimiy xarajatlar blokini mutanosib ravishda o’zgaruvchan xarajatlar blokiga qarama-qarshi qo’yilsa va mahsulot tannarxiga sarflangan xarajatlar emas, faqat mutanosib xarajatlar kiritilsa, bunday tizimni “Bloklar bo’yicha xarajatlar hisobi” deb aytish lozim bo’ladi. K. Rumel g’oyasiga binoan mahsulot hajmiga hamda hisobot davri davomiyligiga mos xarajatlar bevosita xarajatlar sifatida aks ettiriladi. Bunda hisobot davri davomiyligiga tegishli bo’lmagan xarajatlar bir blokda taqsimlanmagan xarajatlar kabi yig’iladi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda “Direkt-kosting” tizimi birmuncha rivojlana boshladi. Ishlab chiqarish xarajatlari sohasida nazoratning kuchaytirilishi tannarx sohasida bundan keyingi tadqiqotlarni rag’batlantirishga olib keldi. Bunda ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasini topish bilan bog’liq hisob-kitoblar keng tarqaldi. Natijada, N.G. Chumachenkoning ta’kidlashicha, o’tgan asrning 50- yillarida AO’Shda faqat bevosita xarajatlarni emas, balki bilvosita ma’muriy xarajatlarga doir materiallar, mehnat haqi va boshqa o ’zgaruvchan xarajatlarni ham tannarxga qo’shib yuborishga sabab bo’ldi. Shuni ta ’kidlash lozimki, O’zbekiston hisob nazariyasiga “Direkt-kosting” atamasi yaqinda kirib keldi va keng ommalashib ketdi. Ilmiy muloqotda “Direkt- kosting” tizimi tavsifi bilan bog’liq masalalarni ko’tarib chiqqan olim- iqtisodchilarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin. Masalan, A.S. Sotivoldiev, A. Djumanov, A.K. Ibragimovlarning risolalarida “Direkt-kosting” haqidagi mavjud hisob amaliyoti ta’rif tartibida bayon etiladi. Prof. N. Toshmamatov, I. Nosirov maqolalarida esa bu tizimning «Direkt-kosting» va «Abzorpshen-kosting» usullarini O’zbekiston amaliyotida bugundanoq qo’llanish imkoniyati haqidagi masala ko’ndalang qo’yilgan. Shu munosabat bilan A.X. Pardaevning risolasi diqqatga sazovor. Unda “Direkt-kosting” tizimining mohiyati,

uning aynan g’arb mamlakatlarida paydo bo’lganligi va rivojlanganligi, boshqaruv va ishlab chiqarish hisobi tizimlari va O’zbekiston korxonalarida amaliy qo’llanish imkoniyatlari bilan o’zaro munosabatlariga bog’liq masalalar tizimini bayon etishga birinchi marta jiddiy urinib ko’rilgan. Shu o ’rinda, «Abzorpshen-kosting» usulini «Direkt-kosting» usulining takomillashtirilgan ko’rinishi deb baholash zarurligini ta’kidlash lozim. Buning sababi, «Abzorpshen-kosting» usuli nafaqat umumishlab chiqarish xarajatlarini, balki davr xarajatlarini ham doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’lib mahsulot tannarxiga va moliyaviy natijalarga olib borishga mo’ljallangan. Biroq, bu usulni qo’llash ancha mehnattalab jarayon bo’lib, u qo’shimcha hisob-kitoblarni talab qilganligi boisidan uni hisobning avtomatlashtirilgan shakllarida qo’llanilsa, ijobiy natija beradi. Nemis iqtisodchisi D. Berner shartli o ’zgaruvchan xarajatlar hisobi usuli haqida quyidagilarni yozgan: “Direkt-kosting” tizimi - bu korxonani jami xarajatlarini vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori bilan bevosita bog’liq bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlarga asoslanuvchi tannarx hisobi tizimidir. Xarajatlarning faqat so ’nggi guruhi: bevosita xarajatlar, o’zgaruvchan xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritiladi. Bunda asosan hisobot davrida sotilgan mahsulotlarga taalluqli xarajatlarning yakuniy yillik balansini tuzish va yarim tayyor hamda tayyor mahsulotlar zahiralarini baholash zarurdir. Yuqorida keltirilgan tavsiyalardan ko ’rinib turibdiki, “Direkt-kosting” tizimining asosiy maqsadi korxona xarajatlarini ishlab chiqarish hajmi o’zgarishiga bog’liq holda doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’lishdan iborat. Dastlabki bosqichda tannarxga faqat o ’zgaruvchan xarajatlar kiritilar edi, doimiy xarajatlar esa korxonaning moliyaviy natijalariga hisobdan chiqarilar edi. Direct-Costing-System (bevosita xarajatlar hisobi tizimi) ning nomi ham shundan kelib chiqqan. Keyinroq “Direkt-kosting” tizimi shunday hisob tizimiga aylandiki, unda tannarx faqat bevosita o’zgaruvchan xarajatlar qismida hisob qilinadigan bo’ldi. Mazkur nomdagi bir qator shartliliklar ana shundan kelib chiqqan.

Tkach V.I va Tkach M.V.lar ta ’kidlaydiki, “Direkt-kosting” usulining ikki varianti bor: 1) Hisobda faqat o ’zgaruvchan xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlarga asoslangan oddiy “Direkt-kosting”; 2) Rivojlangan “Direkt-kosting”. Bunda o’zgaruvchan xarajatlar bilan bir qatorda mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq o’zgaruvchan xarajatlar ham tannarxga kiritiladi. Ch.T. Xorngren va Dj. Fosterlarning fikrlariga binoan, hozirgi vaqtda “Direkt- kosting” atamasi mazkur tizim tavsifini to’liq aks ettirmaydi va uni boshqa atama bilan atashni taklif etishadi. “Buxgalterlik hisobi: boshqaruv aspekti” kitobida ular e’tiborini shu narsaga tortadilarki, hozirgi vaqtda doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yordamida kalkulyatsiyalash usulini belgilash uchun ikkita: “Direkt- kosting” va “Veraybl-kosting” atamasidan foydalanilmoqda. Ularning fikricha, “Veraybl-kosting” atamasi usul mohiyatini aniqroq aks ettiradi, chunki zahiralar nafaqat bevosita materiallar va mehnat xarajatlariga tegishli, balki o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlariga ham tegishlidir. Tasavvurimizda, “Direkt-kosting” tizimi tavsifi uchun nafaqat nom, balki u ko’zlagan maqsad ham muhim ahamiyat kasb etadi. 1965 yilda R. Entoni shunday yozgan edi: “Hisob-kitoblar uchun ko’pgina kompaniyalar tannarx haqidagi uch turdagi ma’lumotdan foydalanadilar: -javobgarlik markazlari bo ’yicha mahsulot tannarxi to’g’risida (mas’ul ijrochilar faoliyatini rejalashtirish va nazorat qilish uchun); -to ’liq ishlab chiqarish tannarxi to’g’risida (qulay holatlarda baho belgilash va boshqa tezkor qarorlar qabul qilish uchun); -bevosita ishlab chiqarish tannarxi haqida (maxsus holatlarda, masalan, foydalanilmayotgan quvvatlarni ishga solish zarur bo ’lgan hollarda baholarni belgilash va boshqa tezkor qarorlar qabul qilish uchun)”. “Direkt-kosting”ni turli variantlarda qo’llash imkoniyati mavjud. «Bevosita xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiyalashni ko’zda tutuvchi klassik “Direkt-kosting” tizimida xarajatlarni kalkulyatsiyalash o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha amalga

oshiriladi. Ishlab chiqarish quvvatlaridan oqilona va to’liq quvvati bo’yicha foydalanish xarajatlarini kalkulyatsiyalash jarayoniga barcha o’zgaruvchan xarajatlar hamda umumishlab chiqarish xarajatlarining bir qismi kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsientiga muvofiq aniqlanadi. Ulardagi umumiy jihat shuki, tannarx qisman kalkulyatsiya qilinadi”. “Direkt-kosting” tizimida moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot tizimi quyidagi ko’rinishda aks ettiriladi (3-jadval). Shunday qilib, “Direkt-kosting” hisob tizimi quyidagi xususiyatlarga ega: 1) hisobni birinchi navbatda marjinal daromad ya ’ni oraliq moliyaviy natijani aniqlashga yo’naltirilishi; 2) mahsulotni faqat o ’zgaruvchan xarajatlar nuqtai-nazaridan hisobga olish va ishlab chiqarish tannarxini aniqlash; 3) korxona bo ’yicha doimiy xarajatlar hisobi va ularni yakuniy moliyaviy natijani aniqlash uchun operatsion foydani kamaytirishga qaratish; 4) bahoni tezkor boshqarish jarayoni bazasi sifatida marjinal daromadni aniqlash; 5) sotish hajmi, tannarx va foyda o ’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va

munosabatni aniqlash; 6) zararsizlik nuqtasini belgilash. “Direkt-kosting” hisobi tizimining asosiy afzalliklari quyidagilar: 1) Mahsulot tannarxini hisoblashdagi soddalashtirish va aniqlik (chunki, tannarx faqat o ’zgaruvchan xarajatlar qismidagina rejalashtiriladi va hisobga olinadi); 2) Mahsulot turlari o ’ rtasida doimiy xarajatlarni shartli taqsimlash uchun murakkab hisob - kitoblar qilinmasligi ( ular mahsulot tannarxi tarkibiga kiritilmaydi va moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi ); 3) Rentabellik darajasi ( zararsizlik nuqtasi , sotish hajmi ), mahsulot bahosining quyi chegarasini aniqlash imkoniyati ; 4) Mahsulotning xilma - xil turlari bo ’ yicha rentabellik darajasini qiyosiy tahlil qilish imkoniyati ; 5) Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning qulay dasturini aniqlash imkoniyati; 6) O ’zi ishlab chiqargan mahsulot yoki xizmatlar hamda ularni chetdan sotib olishdagi tanlov imkoniyati. “Direkt-kosting” hisob tizimi rahbarlarga korxona bo’yicha ham, turli mahsulotlar bo’yicha ham marjinal daromadning o’zgarishiga e’tiborni kuchaytirishga imkon beradi, bunda yuqori rentabelli mahsulotni aniqlashda sotish bahosi va o’zgaruvchan xarajatlar summasi o’rtasidagi tafovut alohida mahsulotlar tannarxiga doimiy xarajatlarni kiritish natijasida yashirinib qolmaydi, mazkur tizim bozor sharoiti o’zgarishiga javoban xaridorgir mahsulotlarni tez ilg’ab olish imkonini beradi. Erkin bozor raqobati sharoitida “Direkt-kosting” usuli korxonani boshqarish tizimi - marketingning tarkibiy qismiga aylanadi. Bundan tashqari, “Direkt-kosting” hisob tizimi doimiy xarajatlar ustidan tezkor nazorat o’rnatishga ham imkon beradi, chunki tannarxni nazorat qilish jarayonida standart (normativ) xarajatlar (“Direkt-kosting” hisob tizimi «Standart- kost» tizimi bilan birgalikda tashkil etiladi) yoki moslashuvchan smetalardan foydalaniladi. Modomiki, “Direkt-kosting” tizimida standartlar qo’llanilar ekan,

bunda o’zgaruvchan va doimiy xarajatlarga normalar belgilanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, to’la tannarx hisobi tizimida qo’shimcha xarajatlar taqsimlanmagan summasining bir qismi bir davrdan boshqasiga o’tadi, shu bois, ularni nazorat qilish sustlashadi. Bunday holda “Direkt-kosting” tizimi qo’shimcha xarajatlar taqsimlanishining mehnattalabligini kamaytirishga yordam beradi. Shuningdek, “Direkt-kosting” tizimining nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish unga xos bo’lgan quyidagi kamchiliklarni aniqlashga imkon beradi: 1) raqobat kurashida demping (alohida mahsulotlar bo ’yicha bozorda imtiyozli holatga erishish uchun ataylab pasaytirilgan baholar bo’yicha tovarlar sotish) qo’llanilganda shunday xatar paydo bo’ladiki, doimiy xarajatlar marjinal daromad hisobidan qoplanishi mumkin bo’lmaydi ya’ni korxona zarar ko’ra boshlaydi. 2) “Direkt-kosting” tizimini muxoliflarining fikricha, amaliy faoliyatda xarajatlarni doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga taqsimlashda birmuncha qiyinchiliklar tug’iladi. Ularning fikricha, “Direkt-kosting” tizimi ishlab chiqarilgan mahsulot qancha turadi va uning to’liq tannarxi qanaqa degan savollarga javob bermaydi. Shu bois, tayyor mahsulot yoki tugallanmagan ishlab chiqirishning to’liq tannarxini aniqlash zarur bo’lganda shartli-doimiy xarajatlarni qo’shimcha tarzda taqsimlash talab etiladi. Aks holda ular qiymati pasayib ketadi. 3) faqat ishlab chiqarish tannarxi ya ’ni moddalarni qisqartirilgan nomenklatura nuqtai-nazaridan hisob olib borish hisob talablariga javob bermaydi, chunki bunda zaruriy mahsulotning to’la tannarxi hisob-kitob qilinmaydi. “Direkt-kosting” tizimini O’zbekiston korxonalarini boshqarishda qo’llashning imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini tahlil etish tadqiqotning navbatdagi bosqichi hisoblanadi. Ma ’lumki, mustaqillik yillarigacha mahsulotning to’liq tannarxini kalkulyatsiya qilish O’zbekiston buxgalteriya hisobi uchun an’anaviy hisoblangan. Undagi hisob mahsulotning to’liq tannarxi haqida ma’lumotlar olishga qaratilgan. Bu variantda mahsulot tannarxi doimiy va o’zgaruvchan, asosiy va

qo’shimchalarga, bevosita va bilvosita, uzluksiz ishlab chiqariladigan va davriyga bo’linishidan qat’iy nazar, unga korxonaning barcha xarajatlari kiradi. Bevosita mahsulotga taalluqli bo’lmaydigan xarajatlar hisobot davri mobaynida yig’ib- taqsimlovchi schetlarda to’planadi, so’ngra hisob siyosati bo’yicha tasdiqlangan bazaga mutanosib ravishda mahsulot tannarxiga o ’tkaziladi, biroq bu variantda mahsulot birligi tannarxi mahsulotni ishlab chiqarish hajmi o’zgarganda o’zgarishi hisobga olinmaydi. Agar korxona mahsulot ishlab chiqarish va sotishni kengaytirsa mahsulot birligi tannarxi pasayadi, agar korxona mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartirsa, tannarx o ’sadi. Bunday sharoitda O’zbekiston korxonalarida “Direkt- kosting” tizimini qo’llash zarurligi va maqsadga muvofiqligi dolzarb bo’lib qoladi. Bu borada 1994 yil burilish davri bo ’ldi. Bunda korxonalar asta-sekin cheklangan tannarxni kalkulyatsiya qilishning O’zbekiston hisobi uchun noan’anaviy bo’lgan usulini o’zlashtira boshladilar. Bu usul “Direkt-kosting” tizimi asosida joriy qilina boshladi. O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 26 martda 164- sonli «O’zbekistonda buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash va buxgalteriya hisobi schetlar tizimini takomillashtirish to’g’risida»gi qarori asosida buxgalteriya hisobini rivojlantirish bo’yicha bir necha qadamlar qo’yildi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va BMTning xalqaro ekspertlari ishtirokida ishlab chiqilgan «Mahsulot (ish, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risida»gi Nizom (1995 yil 27 yanvar) qabul qilindi. Shundan so ’ng, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1995 yil 4 apreldagi 17-02/28-sonli Yo’riqnomasi tasdiqlanib, unda ma’muriy boshqaruvga oid xarajatlar «Davr xarajatlari» deb atalishi va ular «Foyda va zararlar» schetiga hisobdan chiqarilishi belgilab qo’yilgan edi. Albatta, bu tarixga aylangan haqiqat, biroq shu davrdan boshlab O’zbekistonda «Direkt-kosting» tizimi va marjinal daromad kontseptsiyasiga asos solindi desak, mubolag’a bo’lmaydi. Mazkur qoida

21-BHMSga asosan, buxgalteriya hisobida qo’shimcha xarajatlar 90- “Asosiy (operatsion) faoliyatdan olingan daromadlar hisobi” schetlarining debeti va 94-“Davr xarajatlari hisobi” schetlarining krediti bo’yicha qayd etilishini nazarda tutgan. Xulosa qilib ta ’kidlamoqchimizki, “Direkt-kosting” tizimi bo’yicha O’zbekiston korxonalari hisob amaliyotini tashkil etish korxonalarni ishlab chiqarish va tijorat faoliyati samaradorligini oshirishga, sanab o’tilgan ko’rsatkichlar nazoratini, tahliliyligi va ishonchlililigini kuchaytirishga, mahsulot tannarxini pasaytirishning rezervlarini aniqlash va ulardan foydalanishga imkon beradi. 2.4. « AVS » va « SCA » tizimlari bqyicha boshqaruv hisobini tashkil etishni xususiyatlari Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan usullardan biri AVS ( “Activity-Based Costing”) Evropa va Amerika korxonalarida keng qo’llaniladi. Bu usul javobgarlik markazlari bo ’yicha tannarx hisob-kitobini “Direkt- kosting” usulidagi kabi doimiy (fixed costing) va o’zgaruvchan (veriable costing) xarajatlarga bo’lib hisobga olishni, ammo asosiy e’tiborni faoliyat turlari va funktsional xizmatlarga qaratishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Tom ma ’noda bu usul faoliyat turlari bo’yicha xarajatlar hisobini (xarajatlarning funktsional hisobi) anglatadi. (5- chizma).

O ’zgaruvchan xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritiladi, ular ishlab chiqarish xarajatlarini aks ettiradi. Doimiy xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilmaydi, balki ma’muriy-boshqaruv xarajatlari sifatida moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi, biroq amalda korxona faoliyatini yurgizish uchun resurslarni uzoq muddat bilan ishlab chiqarishga, bozorni tadqiq etishga, sotishga va xizmat ko ’rsatishga jalb etish talab etiladi. Shu bois, hisob-kitoblarda marjinal xarajatlar va daromadlar yaxshi samara berishiga qaramay, “Direkt-kosting” usulini qo’llash faqat ma’lum sharoitlardagina samara berishi ma’lum bo’ldi. Birinchidan, korxonaning bevosita xarajatlari umumiy xarajatlarning asosiy qismini tashkil etishi zarur. Ikkinchidan, korxonada ishlab chiqariladigan mahsulotni assortimenti va buyurtmalarning sonini oshirib yuborilmasligini nazorat qilish lozim. Bunday talablar qo ’yilganda xarajatlar hisobining avvalgi tizimi korxonaning yangi strategik boshqaruv siyosatiga javob bera olmay qoldi. Bozor talabi va raqobat muhitiga moslashish uchun mahsulot assortimenti va sifatini keskin oshirish lozim bo ’ladi. Natijada, korxonada ustama xarajatlarning ikkita turi: yordamchi ishlab chiqarishlar va boshqaruv bo’linmalarini asrash bilan bog’liq xarajatlar asosiy o’rinni egallaydi.

AVS usuli ustama xarajatlar dinamikasini va mazkur xarajatlar turlarining kelib chiqish sabablarini, shuningdek ularni tayyor mahsulot qiymatiga kiritish tartibini hisobga olishga imkon beradi. Bunda buyurtmalarni va maxsus komponentlarni ishlab chiqarish xarajatlariga e ’tibor qaratiladi. Buyurtmalarni ishlab chiqarish xarajatlari shartnomalar tuzish bo’yicha muzokaralar olib borish, buyurtmalar qabul qilish, schetlar yozib berish, yuklarni jo’natish va qayta ishlash kabi xarajatlarni o’z ichiga oladi. Maxsus komponentlar ishlab chiqarish xarajatlariga mahsulotning yangi turini ishlab chiqarish uchun xarid qilinadigan yordamchi materiallar, butlovchi qismlar, yarim tayyor mahsulotlarni keltirish bo ’yicha shartnomalar tuzish, ishlab chiqarishni nazorat va ekspertiza qilish, naryadlar yozish xarajatlari kiritiladi. AQShning EMW kompaniyasi misolida ko’radigan bo’lsak, maxsus komponentlarni ishlab chiqarish jarayonida har gal har bir komponent uchun alohida naryad to’lg’azish talab qilingan. Natijada yil davomida o’ndan ortiq ishlab chiqarish tsiklida 30000ta turli xil maxsus komponentga 325000 dollarlik naryadlar to ’lg’azilgan. Agar korxona bunday sharoitda bozorni chuqur o ’rganmasa, tannarx va baho ko’rsatkichlarining nomutanosibligi muqarrar tusni oladi ya’ni mayda turkumli mahsulotga past baho, yirik turkumlilarga yuqori baho belgilanadi, natijada texnologik jihatdan oddiy mahsulotga qaraganda murakkab va innovatsiya talab qiladigan mahsulotlarning foydaliligi yuqori bo’lib ko’rinadi. Binobarin, boshqaruv hisobining asosiy vazifalarini hal etish uchun xarajatlarni doimiy va o ’zgaruvchanga bo’lish usulini qo’llash hamma sohada ham samara beravermagach, xarajatlar haqida ishonchli axborotni olishning yangi usullarini qidirib topish AVS usulining paydo bo’lishiga olib keldi. (5-jadval). AVS usulida korxona ishchi operatsiyalar to ’plami deb qaraladi. Ish jarayonida resurslar iste’mol qilinadi (materiallar, ish haqi, jihozlar) va muayyan natija yuzaga keladi. Resurslardan foydalanishni hisobga olgan holda parallel ravishda murakkab ishchi operatsiyalarini eng oddiy qismlarga bo’lib chiqish yo’li

bilan korxonadagi ishlar miqdori va ketma-ketligini aniqlash “AVS”ni qo’llashning boshlang’ich bosqichi hisoblanadi. “AVS” doirasida mahsulot ishlab chiqarishdagi ishtirokiga qarab ishlar to’rtta tarkibiy qismga ajratiladi: Unit Level (donali ish), Batch Level (to’plamli ish), Product Level (mahsulotli ish) va Facility Level (umumishlab chiqarish xarajatlari). Bunday tasnif xarajatlar va turli ishlab chiqarish jarayonlari o’rtasidagi quyidagi bog’liqlikni o’rganishga asoslanadi: mahsulot birligini ishlab chiqarish, buyurtmani ishlab chiqarish, mahsulotni ishlab chiqarish. Bunda xarajatlarning ishlab chiqarish jarayoniga bog ’liq bo’lgan yana bir muhim kategoriyasi hisobga olinmaydi - bu butun korxona faoliyatini ta’minlovchi xarajatlardir. Bunday xarajatlarni hisobga olish uchun ishlarning to ’rtinchi toifasi -Facility Level (umumishlab chiqarish xarajatlari) kiritiladi. (5 - chizma). Dastlabki uch toifa, aniqrog ’i, ularga sarflangan xarajatlar bevosita ma’lum bir mahsulotga tegishli bo’lishi mumkin, biroq umumishlab chiqarish xarajatlari natijalarini biron-bir mahsulot turiga tegishli qilib ko’rsatib bo’lmaydi, shu bois, ularni taqsimlash uchun turli arifmetik hisob-kitoblardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu masalaga tadqiqotning Qo’shimcha xarajatlar taqsimoti uslubiyoti nomli paragrafida batafsil to’xtab o’tilgan. Faoliyat turiga sarflangan hamma resurslar uning qiymatini tashkil etadi. Korxonaning barcha faoliyat turlari ularni boshqarish uchun sarflangan xarajatlar bilan solishtirib chiqilishi kerak. Ko ’pincha xarajatlar moddasi qaysidir bir faoliyat turiga mos keladi. Masalan, “Ta’minot bo’limi ish haqi” “Ta’minot” ishi jarayoni qiymatiga kiradi. Shu bilan birga “Boshqaruv binosi ijarasi” xarajat moddasi mutanosib ravishda “Ta’minot”, “Ishlab chiqarish”, “Marketing” va h.k xarajatlar moddalari bo’yicha taqsimlab chiqilishi kerak. Biron-bir resurs faoliyat jarayonlariga kiritilmay qolishi va binobarin, bekorga sarf bo’lib ketishi ham mumkin. AVSga ko ’ra faoliyat turining natijasi - kost-drayver indeks o’lchamiga ya’ni taqsimot bazasiga ega bo’lishi muhimdir.

Masalan, «Ta’minot xarajatlari moddasi uchun» “Sotib olishlar miqdori” kost-drayver bo’la oladi, “Sozlash” moddasi uchun - “Sozlashlar miqdori”.

- hisob ma ’lumotlari asosida ishlab chiqarishni operativ bosh-qarish imkoniyati; - mahsulot tannarxini aniq-lashning oddiy va soddaligi; - mahsulot ishlab chiqarish-ning kritik hajmini, ishlab chiqarish va moliyaviy dastaklar samarasini, moliyaviy chidam-lilik zahirasini aniqlash im-koniyati; - baholarni quyi chegarasini belgilash imkoniyati. -mahsulotlar to ’liq tannar-xini aniqlashning zaruriya-tini saqlanib qolishi; -soliqlar hisobi bilan bevo-sita aloqa va bog ’lanishning mavjud emasligi. qo ’llash imkoniyati mavjud. AVSni qo ’ llashning ikkinchi bosqichi kost - drayver hisob - kitobi va ularning har bir resurslarini iste ’ mol qilish ko ’ rsatkichlaridan iborat . Bu ko ’ rsatkich ish bajarilishi birligi qiymatiga ko ’ paytiriladi . Natijada , ma ’ lum mahsulotni tayyorlashga ketgan mehnat xarajatlari summasi hosil bo ’ ladi . Mahsulot tannarxini hisoblash jarayoni - AVS usulini amaliyotga qo ’ llashning uchinchi bosqichini tashkil etadi . Korxonani faoliyat turlari va funktsional xizmatlarini AVS usulida hisobga olish , shuningdek investitsiyalash , xodimlar hisobi , kadrlarni boshqarish kabi sohalar faoliyatini sifatli baholashga ham imkon beradi .

Ivanova E . V . va Kerimov V . E . lar boshqaruv hisobida amal qilayotgan « Direkt - kosting » usulini takomillashtirib , boshqaruv hisobining umumiy nazariyasida 90- yillarda yaratilgan yangi usul Strategic Cost Analysis ( SCA - xarajatlarni strategik tahlil qilish ) usulidan foydalanishni tavsiya etadilar . Bu usulning muhim tarkibiy qismi va markaziy ob ’ ekti - iste ’ mol qiymatini shakllantirish zanjiri ( value chain ) hisoblanadi . Iste ’ mol qiymatini shakllantirish zanjiri usulida har bir tarkibiy bo ’ linma oldiga iste ’ mol qiymatini hozirgi darajada saqlagan holda xarajatlarni kamaytirish yoki xarajatlarni ko ’ paytirmagan holda iste ’ mol qiymati ( daromad ) ni oshirish imkoniyatini qidirish vazifasi qo ’ yiladi . Zanjirning har bir xalqasi ishlab chiqarish jarayonida zarurligi , shuningdek iste ’ mol qilinadigan resurslar nuqtai - nazaridan tahlil qilinadi , shundan so ’ ng konkret operatsiyani bajarish qiymatini tavsiflovchi o ’ lcham - Cost Driver ( kost - drayver ) aniqlanadi . Kost - drayver va qiymatni shakllantirish zanjirini qayta qurish natijasida raqobatchilar ustidan barqaror mavqega ega bo ’ lishga harakat qilinadi . Bundan tashqari boshqaruv hisobi korxonani keskin raqobat sharoitida marketing maqsadlariga bo ’ ysunishiga olib keladi . An ’ anaviy boshqaruv hisobida yagona kost - drayver bo ’ lib mahsulot hajmi hisoblansa , xarajatlarni strategik tahlil ( SCA ) qilish usulida ikkita : tarkibiy va operatsion kost - drayverlar ko ’ rib chiqiladi . Tarkibiy kost-drayverning beshta mezoni mavjud: 1) ishlab chiqarishning ko ’ lami ( ishlab chiqarishga , ilmiy - tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari ( ITTKI ) va marketingga yo ’ naltirilgan investitsiyalar hajmi ); 2) ta ’sir doirasi (vertikal integratsiya darajasi); 3) tajriba (kutilayotgan muomalalarni amalga oshirishning avvalgi iqtisodiy tajribasi natijasi qanday bo ’lgan?); 4) texnologiyalar va ularning xususiyatlari; 5) murakkablik (mahsulot (ish, xizmatlar) nomenklaturasining kengligi). Operatsion kost-drayverlar korxonaning tarkibiy siyosatini muvaffaqiyatli amalga

oshirishga ko ’maklashishi bilan tavsiflanadi. U ham o’z navbatida quyidagi bo’laklarga bo’linadi: 1) xodimlarni jalb etish - korxonaning umumiy maqsadiga erishish uchun xodimlar qay darajada bu ishga jalb etilgan; 2) umumiy sifat nazorati (TQM - Total Quality Management); 3) quvvatlardan to ’liq foydalanish darajasi; 4) mahsulotlarning konstruktsiyasi; 5) mol yuboruvchi va xaridorlar bilan aloqalar. Agar an ’anaviy bahoni shakllanishini asosi qilib, mahsulot tannarxi olinsa, korxonaning mahsulot hajmi va chakana bahosi bazasida - «maqsadli tannarx» nomli bizga notanish bo’lgan yangi kategoriya tug’iladi. Shunday qilib, xarajatlarni strategik boshqarishga raqobatchilarga qarshi ishlab chiqarish hajmini nazorat qilish, xarajatlarni iqtisod qilish, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari, sotish va reklama xarajatlarini minimallashtirish orqali erishiladi. Misol. Kompaniya videotexnika ishlab chiqarish jarayonida videomagnitofonlarni takomillashtirib, o ’z-o’zini tozalab boruvchi qalpoqchalar bilan jihozlashi uchun 10 dollar qo’shimcha mablag’ sarflaydi. Bu an’anaviy boshqaruv hisobi nazariyasi bo’yicha ortiqcha xarajatdir. Agar xaridor qalpoqchani o’zi sotib olsa, bu unga yiliga 20 dollarga tushadi. Videomagnitofon 5 yil xizmat qilsa, demak xaridor 100 dollar qo’shimcha mablag’ sarflaydi. Ishlab chiqaruvchi shuni inobatga olib, iste’mol qiymatini shakllantirish zanjiri qoidasiga binoan (100-10=90) 90 dollar iqtisod qilinadigan mablag’ hisobidan bahoni 10 dollarga oshirishi mumkin. Demak, korporativ strategiya korxona erishishni maqsad qilib qo ’ygan strategik maqsadlar to’plami bo’lib, ularni amalga oshirish natijasida korxonada bajariladigan ishlar modelini tuzish, korporativ strategiyani ro’yobga chiqarishda korxona biznes jarayonining qayta tashkil qilinishini ta’minlaydi. Pirovard natijada AVSdan foydalanish korxonani raqobatbardoshliligini oshiradi, chunki bunda barcha darajadagi tezkor axborotlarni to’plash ta’minlanadi.

2.5. Funktsional - qiymat tahlil usuli – boshqaruv hisobining samarali vositasi Funktsional-qiymat tahlili iqtisodiy tahlilning istiqbolli usuli sifatida boshqaruv hisobining muhim tarkibiy qismi va vositasi hisoblanadi. Amaliyot ko ’rsatishicha, funktsional-qiymat tahlilidan maqsadga muvofiq foydalanish ishlab chiqarish xarajatlarining o’rtacha 20-25%ga pasayishini ta’minlaydi. Funktsional-qiymat tahlil usuli - bu ob ’ekt (mahsulot, jarayon, tuzilma) ni tizimli tadqiq qilishning sifat va foydaliligini oshirgan holda uni loyihalash, ishlab chiqish va foydalanish sohalarida xarajatlarning eng kichik miqdorini ta’minlovchi usuldir. Funktsional-qiymat tahlili usuli 1947 yilda AO ’Shdagi “Jeneral elektrik” kompaniyasida L. Mays boshchiligidagi muhimliklar guruhi tomonidan ishlab chiqildi va hozirgi vaqtda ko’plab sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarda qo’llanilmoqda. Xorij amaliyotida funktsional-qiymat tahlilidan “qiymat tahlili” va “muhandislik qiymat tahlili” nomi ostida foydalanilmoqda. Birinchi atamada so’z mavjud mahsulotlar tahlili haqida borsa, ikkinchisi - yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish loyihalashtirilayotganda qo’llaniladi. Biroq, har ikki turdagi tahlilning maqsadi, mo’ljali bir xil: unisi ham, bunisi ham oz miqdordagi xarajatlar hisobiga mahsulotlarning muqobil tavsiflarini ta’minlash uchun mo’ljallangan. Ushbu usulni izohlash uchun xorij adabiyotida “boylikka rahbarlik qilish” yoki “boylikni boshqarish” degan atamalar tobora ko’proq qo’llanilmoqda. Dastlab funktsional-qiymat tahlili usuliga faqat ortiqcha xarajatlarni qidirib topish quroligina deb qaralgan. Biroq, undan amaliyotda mahsulotlarni loyihalashtirish va mahsulot ishlab chiqish bosqichlarida turli tadbirlarni tashkil etish va boshqarish sohasida samarasiz qarorlar qabul qilinishining oldini olish maqsadida keng qo ’llanila boshlandi. Funktsional-qiymat tahlili usuli mahsulot ishlab chiqarish va undan foydalanish xarajatlarini pasaytirishda qo ’llaniladigan odatdagi usullardan keskin farq qiladi, chunki, funktsional-qiymat tahlili usuli funktsional yondashuvni ko ’zda

tutadi. Bunday yondashuvning mohiyati - ob’ektni uning muayyan shaklda emas, balki u bajarishi lozim bo’lgan funktsiyalar nuqtai-nazaridan qarab chiqishdir. Funktsional yondashuv nafaqat buyurtmachilarning muayyan ehtiyojlarini o ’rganishga, balki bu ehtiyojlarni miqdor va sifat jihatlarini chuqurroq tahlil etishga, ularni ishlab chiqarishga muvofiqlashtirishga majbur etadi. Funktsiya keng ma ’noda - bu faoliyat, majburiyat, ish, vazifa, rol degan ma’noni anglatadi. Funktsional-qiymat tahlilida funktsiya deyilganda, munosabatlarning ayni tizimida biron-bir ob’ekt xususiyatining tashqi tomondan namoyon bo’lishi tushuniladi. Funktsional qiymat tahlilining asosiy ob ’ekti bo’lib, uning funktsiyalari (mahsulotlar va jarayonlarning iste’mol xususiyatlari), ya’ni, iste’mol qiymati, nafliligi bilan bu funktsiyalarni yaratishga ketgan jonli va buyumlashgan mehnat xarajatlari (qiymat) o’rtasidagi munosabat tushuniladi. FQTning predmeti bo ’lib aniq mehnat mahsuli (mahsulotlar va jarayonlar) ning iste’mol qiymati va qiymati o’rtasidagi sabab-oqibat aloqasi hisoblanadi. Funktsiyalar ob ’ektiga qarab asosiy, yordamchi va keraksizlarga bo’linadi. Asosiy funktsiyalar xarajatlarni ularning qiymati va iste’mol qiymati nuqtai- nazaridan tahlil etishdan iborat. g’rdamchi funktsiyalar deyilganda asosiy funktsiyalarni bajarishga yoki ularni to’ldirishga imkon, yordam beruvchi funktsiyalar tushuniladi. Keraksiz funktsiyalar tuzilmaning asosiy vazifasini bajarishga hamkorlik qilolmaydi, aksincha, ob’ektning texnik jihatlari va iqtisodiy ko’rsatkichlarini yomonlashtiradi. FQTning asosiy maqsadi mahsulotning qiymati (xarajatlari) va iste ’mol qiymati o’rtasidagi oqilona va maqbul nisbatni aniqlashdan iborat. Prof.Petrishche F.A. uni quyidagi formula orqali hisoblashni taklif etadi: Z=>mi n yoki PC Bunda, PC-ob ’ektning iste’mol xususiyatlarini yig’indisi; Z-zarur iste ’mol xususiyatlariga sarflangan xarajatlar.

Prof.Sheremet A.D. ning ta ’riflashicha: «FQT-ob’ektni iste’mol xususiyatlari va uni yaratish (loyiha-texnik moliyalashtirish jarayoni - B.X.), ishlab chiqish va foydalanish o’rtasidagi mutanosiblikni optimal nisbati orqali moddiy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan ob’ektni (buyum, jarayon, tashkiliy tuzilmani) tizimli tadqiq etish usulidir». Afsuski, hozirgi vaqtda O ’zbekiston korxonalarida boy nazariy va amaliy tajriba mavjudligiga qaramay, funktsional-qiymat tahlili usuliga zaruriy darajada e’tibor berilmayapti. Bunga asosiy sabablar quyidagilar: - korxona rahbariyatining funktsional - qiymat tahliliga etarli darajada qiziqish bilan qaramayotganligi ; - ko ’ plab korxonalarda marketing xizmatlarining etarli darajada rivojlanmaganligi va ular o ’ z funktsiyalarini talablar darajasida bajarmayotganligi ; - funktsional-qiymat tahlilini o ’tkazish uchun moliyaviy zahiralarning etishmasligi; - funktsional-qiymat tahlilini o ’tkazish uchun ko’p mehnat talab etilishi. Toshkent, Jizzax va Samarqand viloyatlari sutni qayta ishlash korxonalarida funktsional-qiymat tahlili usuli sinab ko ’rildi. Bizning fikrimizcha, funktsional-qiymat tahlili usulini samarali qo ’llash uchun tarkibiga quyidagi: muhandislar, konstruktorlar, texnologlar, dizaynerlar, ishlab chiqaruvchilar, moliyachilar, tovarshunos-ekspertlar, marketologlar, shuningdek buyurtmachilar, xaridorlar, pudratchilar va hamkorlarning vakillari kabi turli kasb mutaxassislari kiritilgan ishchi guruhini tuzish lozim. Guruh ixtiyoriga mahsulot haqidagi barcha axborotlarni, xususan, standartlar, texnik sharoitlar, konstruktorlik va texnologik hujjatlar, prospektlar, namunalar, reklamatsiyalar va yaroqsiz mahsulotlar bo ’yicha ma’lumotlar, ishlab chiqarilgan mahsulot sifati bo’yicha xaridorlarning fikrlari va boshqalarni taqdim etish zarur. Ko ’p yillar davomida asosiy moddiy ob’ektlar qiymatini tadqiq etishda predmetli (moddiy) yondashuv qo’llanilgan. Xarajatlarni kamaytirish muammosi bilan band bo’lgan mutaxassislar mahsulot xarajatlarini pasaytirish yo’llarini oldindan ishlab chiqilgan va qabul qilingan konstruktorlik echimlari doirasidan

qidirib topishga ko’proq e’tiborni qaratganlar, biroq ko’rilgan choralar har doim ham kutilganidek natija beravermagan. Ayrim hollarda bunday yondashuv mahsulot tavsifini yomonlashishiga olib kelgan, buning sababi oshib ketgan xarajatlarning katta qismi tadqiqot doirasidan chetga chiqib qolgan va shu holda qolib ketgan. Funktsional-qiymat tahlili bir qancha bosqichlarda o ’tkaziladi. Birinchi, tayyorgarlik bosqichida tahlil ob ’ekti - xarajatlar manbai aniqlanadi. Bu ayniqsa, ishlab chiqaruvchining resurslari cheklanganda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, ko’p miqdorda ishlab chiqariladigan mahsulotni takomillashtirish yoki tanlash, unga ishlov berish korxonaga kam miqdorda ishlab chiqariladigan boshqa qimmatroq mahsulotga qaraganda ko’proq foydali bo’lishi mumkin. Boshqalariga nisbatan tannarxi past va yuqori sifatli variant topilsa mazkur bosqich tugallanadi. Ikkinchi, axborot bosqichida tadqiq qilinayotgan ob ’ekt (vazifasi, texnik- iqtisodiy tavsifi) va uni tashkil etuvchi qismlar (funktsiyalar, materiallar, tannarx) haqidagi ma’lumotlar to’planadi. Ular ochiq axborot tarmog’i bo’yicha korxonaning konstruktorlik, iqtisodiy bo’linmalar va iste’molchilardan tegishli xizmatlarning rahbarlariga bir necha yo’nalishlar bo’yicha kelib tushadi. Iste’molchining baholari va talablari marketing bo’limida jamlanadi. Ish jarayonida dastlabki ma’lumotlar qayta ishlab chiqilib, barcha manfaatdor bo’linmalardan o’tgandan so’ng, sifat va xarajatlarning tegishli ko’rsatkichlari loyiha rahbariga taqdim qilinadi. Uchinchi, tahliliy bosqichida mahsulot funktsiyasini (uning tarkibi, foydalilik darajasi), qiymati va ikkinchi darajali foydasiz funktsiyalarni chetlab o ’tish yo’lini kamaytirish imkoniyati batafsil o’rganiladi. Mazkur bosqichda mahsulotning qismlari nafaqat texnik, balki tarkibiy, estetik va boshqa jihatdan tahlil qilinadi. Bunday tahlilni Eyzenxauerning - AVS tamoyilidan ham foydalanib amalga oshirish mumkin. Bunga ko ’ra funktsiyalar: -bosh, asosiy va foydalilarga (A); - ikkinchi darajali, yordamchi va foydalilarga (V); -ikkinchi darajali, yordamchi va foydasizlarga (S) bo’linadi. Bunda funktsiyalarni amalga oshirishda taqsimlash

jadvalidan foydalaniladi. Unga asoslanib, ikkinchi darajali va foydasiz funktsiyalar hamda xarajatlar olib tashlanadi. (6-jadval). Yakuniy jadvalga ikkinchi darajali yordamchi, foydasiz funktsiyalar, ularning tarkibiy qismlari kiritiladi. Bu ularning zarurligi to ’ g ’ risida dastlabki xulosa qilishga imkon beradi . Shundan keyin smeta yoki undan muhimroq moddalarni tashkil etuvchi bo ’ linmalar xarajatlari bo ’ yicha jadval tuziladi va har bir bo ’ linmaning funktsiyalarini ta ’ minlashga sarflanadigan xarajatlar rejalashtiriladi . Bu mahsulot konstruktsiyasiga, ishlab chiqarish texnologiyasiga o’zgarishlar, o’z mahsuloti qism va bo’linmalaridan olingan butlovchi qismlarni almashtirish, bir materialni qayta ishlashda ancha arzon va tejamli boshqasi bilan almashtirish, mol etkazib beruvchini almashtirish yo’li bilan xarajatlarni kamaytirishning yo’nalishlari, ularni etkazib berish miqdorlarini aniqlash imkonini beradi va h.k. Ishlab chiqarish omillari bo ’yicha funktsiyalarga ketgan xarajatlarning guruhlashtirilishi mahsulot qiymatini pasaytirish yo’nalishlarini aniqlash imkonini beradi. Bunday yo’nalishlarni ekspert yo’li bilan aniqlashda xarajatlarni zanjirli bog’lanish usuli bilan qiyoslagan holda tartiblashtirish, mahsulotni arzonlashtirish yo’lini tanlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun quyidagi jadvalni tuzish lozim. (7-jadval).

Umumiy xarajatlardagi funktsiyalarga ketgan barcha xarajatlarning oqilona salmog ’i va unga mos keluvchi funktsiya ahamiyatliligini taqqoslab, funktsiyalar bo’yicha xarajatlar koeffitsientini aniqlash mumkin. (4-ustun). K 2,1 ≥1 ga qaraganda K 3,4 ≤1 foydaliroq deb tanlanadi. Mazkur koeffitsientning birdan katta bo’lishi ushbu funktsiyani samaradorligini oshirish zaruratini bildiradi. Bizning misolimizda ahamiyati jihatidan 30% bo’lgan funktsiya shunday funktsiya hisoblanadi. FQTning iqtisodiy samaradorligini quyidagi formula yordamida hisoblab, xarajatlar imkoniyat darajasida kichik hajmga ega bo ’lgan sharoitda, ularni pasaytirish qanday miqdorga egaligini aniqlaymiz: Z -Z PM K FKT =, Z M Bunda, K FQT - FQTning iqtisodiy samaradorligi (joriy xarajatlarni pasayish koeffitsienti); Z P - haqiqatda qilingan xarajatlar yig ’indisi; Z M - mahsulotning loyiha bo ’yicha sarflanadigan minimal xarajatlari. To ’rtinchi bosqich tadqiqot bosqichi hisoblanib, unda ishlab chiqarilgan mahsulotning taklif etilayotgan variantlari baholanadi. Beshinchi bosqich xulosa va tavsiyalar bosqichi bo ’lib, unda mahsulotni ishlab chiqarish va takomillashtirishning mazkur ishlab chiqarish uchun maqbul bo’lgan variantlari ajratib olinadi. Shu maqsadda biz quyidagi jadvalni tuzishni tavsiya etamiz.

8-jadvalda keltirilgan ma ’lumotlardan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish variantlarini tanlashda A, V, S va D mahsulotlarni ishlab chiqarishga e’tibor berish zarur. Ularda funktsiyalarning ahamiyati va ishlab chiqarish rentabelligi ko’rsatkichlari yuqori va qo’yilgan talablarga javob beradi. Mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlari past bo ’lgan sharoitda funktsiyalarning faoliyati yuqori bo’lganda rentabellik darajasi baland bo’ladi. Bularning barchasi ishlab chiqarishga muayyan mahsulotni yoki yo ’nalishlarni va ularni qiyoslash miqyosini tanlash haqida qaror qabul qilishga xizmat qiladi. Akad. M. Sharifxo ’jaev, prof. G’. Abdullaevlar tomonidan yaratilgan «Menejment» darsligida yuqori foyda olish uchun xarajatlar, baho, rentabellik kabi iqtisodiy kategoriyalardan tashqari bozor iqtisodiyoti sharoitida biz uchun butunlay yangi bo’lgan naf (Interest) kategoriyasining zaruriyati va mohiyatini asoslab berganlar: «Naf-bu mahsulot (xizmat)ning iste’molchilarga qanchalik ijobiy natija keltirishidir. Xaridor xarid qobiliyati doirasida eng nafli molni tanlashga intiladi . Shundagina u qoniqadi . Ammo tovarning nafliligi qancha yuqori bo’lsa, uning narxi ham shuncha baland bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida, xaridorning sotib olish qobiliyatini pasaytiradi».

FQTning so ’nggi bosqichi, tahlil natijalarini amaliyotga qo’llash hisoblanadi. Bunda: - mahsulotning tajriba namunalarini tayyorlash uchun chizmalar ishlab chiqish; - maxsus moslama va asbob-uskunalarni tayyorlash hamda loyihalashtirish; - tajriba nusxalarini tayyorlash va sinovdan o ’tkazish; - konstruktsiyalarni o ’zgartirish uchun texnik hujjatlarni ishlab chiqish; - buyurtmachi, muallif va ixtirochilar bilan amaliyotdagi o ’zgarishlarni kelishib olish. Xulosa qilganimizda, funktsional-qiymat tahlilini o ’tkazish mahsulot sifatini boshqarishning muhim quroli sifatida foydali va samarali bo’lib, u mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarni kamaytirishga, mahsulotning iste’mol xususiyatlari va sifatini yaxshilashga, uning texnik o’lchamlarini funktsional zaruriy darajasigacha ko’tarishga xizmat qiladi.

Adabiyotlar: 1. Abdurahmonov Q. va boshq. Personalni boshqarish: (o ’quv qo’llanma). - T.: Sharq, 1998.-272 b. 2. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari: 100 savol va javob. - T.: Mehnat, 1997.-432 b. 3. Abchuk V.A. Ekonomiko-ekonomicheskie metodi: elementarnaya matematika i logika. Metodi issledovaniya operatsiy.-Spb.: Soyuz, 1999.-320 s. 4. Alborov R.A. Vibor uchetnoy politiki predpriyatiya.-M.: AO “Dis”, 1995.-80 s. 5. Akramov E.A., Ishmuxamedov Sh. Uzbekistan na puti k rinku: teoreticheskie osnovi, usloviya i praktika perexoda.-T.: Uzbekistan, 1993.-147 s. 6. Akramov E.A. Analiz finansovogo sostoyaniya predpriyatiya. Uchebnoe posobie.-T.: izd. TGEU, 2000.-168 s. 7. Aksenenko A.F. Sebestoimost v sisteme upravleniya otraslyu: Uchet i analiz.- M.: Ekonomika, 1984.-168 s. 8. Aksenenko A.F., Sheremet A.D. Uchet, kalkulirovanie i analiz sebestoimosti produktsii.-M.: MGU, 1984.-264 s. 9. Aksenenko A.F. Normativniy metod ucheta v promishlennosti: teoriya, praktika i perspektivi razvitiya. Monografiya.-M.: Finansi i statistika., 1983.-224 s . 10. Anankina E.A., Danilochkina N.G. Upravlenie zatratami. Konspekt lektsiy.- M.:PRIOR, 1948.-64 s. 11. Bakanov M.I., Sheremet A.D. Teoriya ekonomicheskogo analiza.-M.: Finansi i statistika, 1994.-228 s.

Похожие

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Boshqaruv hisobining prinsiplari

Boshqaruv hisobining maqsadi va vazifalari

Menejmentning nazariy asoslari

Marketingni nazariy asoslari