Бошқарув услуби ва услубиёти - Экономика - Рефераты

Бошқарув услуби ва услубиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

234.5 KB

Бошқарув услуби ва услубиёти Режа: 1. Бошқарув услублари тушунчаси ва уларнинг таснифи 2. Бошқарувнинг иқтисодий услублари 3. Бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари 4. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик услублари 5. Бошқарув услуби тушунчаси ва унинг тавсифи 6. ГРИД бошқариш панжараси

1. Бошқарув услублари тушунчаси ва уларнинг таснифи Бошқарув услуби – муайян мақсадларга эришиш мақсадида бошқарилувчи объектга таъсир кўрсатиш усуллари ва воситалари мажмуи. Менежер муайян вазифани ҳал қилаётганида турли услублар унинг ихтиёрига мақсадлар қўйиш ва уларни амалга ошириш учун зарур вақт ва бошқа ресурслар сарфини камайтирувчи қоидалар, усуллар ва ёндашувлар тизимини беради. Биз кўриб чиқаётган бошқарув услублари меҳнат жамоаларига, шу жумладан, алоҳида ходимларга нисбатан қўлланилади. Мазкур ёндашув бошқарувнинг бошқарилувчи объектларга изчил таъсир кўрсатишни назарда тутувчи умумий концепцияси билан боғлиқ. Меҳмонхона корхоналари, ташкилотлар, бирлашмалар ва меҳнаткашларнинг жамоалари бошқарувнинг бошқарилувчи объектларидир. Бошқарув услубларининг кўплиги ва уларни таснифлашга нисбатан ёндашувларнинг ҳар хиллиги муайян бошқарув вазифаларини ҳал қилишда уларнинг орасидан кўпроқ самара берадиган услубларни танлаб олиш вазифасини оғирлаштиради. Бошқарув услубларининг ранг-баранглиги маълум мезонларга кўра таснифлаш ёрдамида уларнинг бутун мажмуини тартибга солишни тақозо этади. Бошқарув услубларини тавсифлашда уларнинг мўлжали, мазмуни ва ташкилий шаклини очиб бериш лозим. Бошқарув услубларининг мўлжали улар муайян бошқарув объекти (фирма, бўлим, бўлинма, компания ва ҳ.к.)га йўналтирилганлигини англатади. Бошқарув услубларининг мазмуни деганда объектга таъсир кўрсатиш ўзига хос усулларининг мажмуи тушунилади. Бошқарув услубларининг ташкилий шакли – юзага келган муайян вазиятга таъсир кўрсатиш усуллари. Таъсир тўғри (бевосита) ёки эгри (билвосита, яъни вазифани қўйиш ва уни ҳал қилишга рағбатлантирувчи шарт-шароитлар яратиш) бўлиши мумкин.

Меҳмонхона корхоналарини бошқариш амалиётида турли услублар ва уларнинг ҳар хил уйғунликлари бирваракай қўлланади. Шуни қайд этиш керакки, иқтисодий адабиётларда бошқарув услублари мазмуни, таъсир объекти ва уларнинг таснифи тушунчаларининг ягона талқини мавжуд эмас. Бироқ, таснифлаш усулидан қатъи назар, бошқарув услубларининг барчаси бир-бирини тўлдиради. Зеро, уларнинг мўлжали битта – турли меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи одамларга ёрдам бериш. Бошқарувнинг муайян услубида мазмун ҳам, мўлжал ҳам, ташкилий шакл ҳам муайян тарзда мужассамлашади. Шундан келиб чиқиб, бошқарувнинг қуйидаги услубларини ажратиш мумкин: 1) иқтисодий услублар; 2) ташкилий-маъмурий услублар; 3) ижтимоий-психологик услублар. 2. Бошқарувнинг иқтисодий услублари Бошқарув муносабатлари , биринчи навбатда , иқтисодий муносабатлар ҳамда уларнинг замирида ётувчи одамларнинг объектив эҳтиёжлари ва манфаатлари билан белгиланади. Шу боис иқтисодий услублар бошқарувда марказий ўринни эгаллайди. Қўйилган мақсадга бошқарилувчи объектнинг иқтисодий манфаатларига таъсир кўрсатиш орқали эришилган тақдирда бошқарувнинг иқтисодий услублари қўлланганлиги тўғрисида сўз юритиш мумкин. Бошқарувнинг иқтисодий услублари самара бериши учун ҳеч бўлмаса ташкилотнинг иқтисодий стимулларга «ҳозиржавоблиги» таъминланиши лозим. Фақат асослантирилган мустақиллик шароитида бошқарувнинг иқтисодий услубларига ўтиш мумкин. Бунда меҳнат жамоаси моддий фондлар, олинган даромад (фойда) ва меҳнат ҳақини тасарруф этади ва ўз иқтисодий манфаатларини рўёбга чиқаради. Иқтисодий услублар янги имкониятлар ва захираларни аниқлашга кўмаклашадики, бу бозор

муносабатларига ўтиш даврида айниқса муҳимдир. Бу ерда ишлаб чиқариш жараёни барча иштирокчиларининг иқтисодий манфаатларидан келиб чиқиб, моддий рағбатлантириш тизимини ўзгартириш тўғрисида сўз юритилмоқда. Режалаштириш, рағбатлантириш ва бошқаришни такомиллаштириш иқтисодий механизмини қайта қуриш бозор иқтисодиёти шароитида ишлашга ўтиш дастурини амалга оширишнинг зарур ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитларини таъминлаши лозим. Бунинг учун замирида норматив услуб ётувчи режалаштириш методологияси ва технологиясини тубдан ўзгартириш зарур. Нормативлардан келиб чиқиб, ташкилотнинг юқори бошқарув органлари ва бюджет билан ўзаро муносабатлари шаклланади. Барқарор нормативларни қўллаш ташкилот ихтиёрида қолувчи маблағларни аниқроқ ҳисобга олиш имконини беради. Мажбурий тўловлар амалга оширилганидан кейин ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланиш ва меҳнатга ҳақ тўлаш фондлари таркиб топтирилади. Айрим бозор тузилмаларида мазкур фондлар ажратилмайди, ҳосил бўлган даромад меҳнат жамоасининг қарорига биноан ишлаб чиқариш ва моддий соҳаларни ривожлантиришга йўналтирилади. Бошқариш амалиётида раҳбарликнинг иқтисодий услублари кўпинча қуйидаги шаклларда амал қилади: режалаштириш, таҳлил, хўжалик ҳисоби, маҳсулотга нарх белгилаш ва молиялаштириш. Бошқарувнинг ташкилий- маъмурий услубларидан фарқли ўлароқ, иқтисодий услублар умумий иқтисодий-режа кўрсаткичларини ва уларга эришиш воситаларини ишлаб чиқишни назарда тутади. Иқтисодий воситалар ва стимуллар самарадорлигининг оширилиши натижасида шундай шарт-шароит юзага келадики, унда меҳнат жамоаси ва унинг аъзолари маъмурий таъсир кўрсатиш (буйруқлар, директивалар, кўрсатмалар ва ш.к.) билан эмас, балки иқтисодий рағбатлантириш билан самарали ишлашга даъват этилади. Бошқарувнинг иқтисодий услублари замирида ташкилий-маъмурий ва ижтимоий-психологик услублар ривожланиши ва мустаҳкамланиши, уларни амалда қўллаш маҳорати ва маданияти ошиб бориши лозим.

3. Бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари Бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари бевосита директив кўрсатмаларга асосланади. Бошқарув механизмининг таркибий қисмини ташкил этувчи ташкилий муносабатлар мазкур услублардан фойдаланишнинг объектив негизидир. Ташкилий-маъмурий фаолиятнинг вазифаси қўл остидагилар фаолиятини мувофиқлаштиришдан иборат. Иқтисодий услублар жамоада меҳнатнинг изчиллиги, интизомлилиги ва батартиблигини таъминлайдиган ташкилий-маъмурий таъсирсиз мавжуд бўла олмайди. Ташкилий-маъмурий ва иқтисодий услубларнинг оқилона нисбати ва уйғунлигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий услубларнинг таъсир доирасини фақат бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услубларини сиқиб чиқариш ҳисобига кенгайтиришни назарда тутувчи ёндашувни илмий нуқтаи назардан ҳам, амалий нуқтаи назардан ҳам тўғри деб бўлмайди. Бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари асосан раҳбар ҳокимиятига, унинг ҳуқуқларига таянади. Аммо маъмурий услублар раҳбарликнинг иродавий ва субъектив услублари, яъни маъмуриятчилик билан бир эмас. Бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари бошқарилувчи объектга ёзма ёки оғзаки тарзда бериладиган буйруқлар, фармойишлар, кўрсатмалар, уларнинг бажарилиши устидан назорат, меҳнат интизомини сақлашнинг маъмурий воситалари тизими ва ҳ.к. орқали бевосита таъсир кўрсатади. Уларнинг вазифаси ташкилий изчиллик ва меҳнат интизомини таъминлашдан иборат. Бу услублар меҳнат ва хўжалик қонун ҳужжатлари, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Ташкилий-маъмурий услублар уч шаклда намоён бўлиши мумкин:  мажбурий кўрсатма (буйруқ, тақиқ ва ш.к.);  келишув шакллари (маслаҳатлашиш, муросага келиш);  тавсия, истак (маслаҳат, тушунтириш, таклиф ва ш.к.).

Ташкилий-маъмурий услубларнинг барча шакллари, моҳият эътибори билан, ишлаб чиқариш жараёнларини оқилоналаштириш мақсадида юқори бошқарув органларининг қонунлар ва қарорлар, раҳбарларнинг буйруқлари ва фармойишларига риоя этишга йўналтирилган бевосита топшириқлари ва кўрсатмаларидир. Ташкилий-маъмурий услублар бошқа услублардан директиваларнинг аниқ адреслилиги, фармойиш ва кўрсатмаларни бажаришнинг мажбурийлиги билан фарқ қилади. Мазкур фармойиш ва кўрсатмаларни бажармаслик ижро интизомини тўғридан-тўғри бузиш деб қаралади ва муайян жавобгарликка тортишга сабаб бўлади. Моҳият эътибори билан, ташкилий-маъмурий услублар мажбурлов услублари бўлиб, улар токи меҳнат инсоннинг энг муҳим ҳаётий эҳтиёжига айланмагунича ўз кучини сақлаб қолади. Бошқарув фаолияти амалиётида маъмурий таъсир кўрсатиш, қоида тариқасида, тобеликнинг қуйидаги уч тури билан боғлиқ:  мажбурий ва сиртдан юкланган тобелик. У нохуш қарамлик туйғусини уйғотади ва қўл остидагилар томонидан «юқоридан» тазйиқ деб тушунилади;  пассив тобелик. Унга мустақил қарорлар қабул қилишдан холос бўлганлик билан боғлиқ қониқиш туйғуси хос;  онгли, ички асосланган, раҳбарни ҳам, ходимни ҳам қаноатлантирувчи тобелик. Бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари бошқарилувчи тизим фаолияти ва унинг ривожланиши учун қулай шарт-шароит яратади, бошқарув объектига изчил таъсир кўрсатади. Раҳбар ва ходимнинг бевосита алоқаси тўғридан-тўғри таъсир кўрсатишнинг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Бироқ, тўғридан-тўғри таъсир кўрсатиш пировард натижада ходимлар пассивлигининг кучайишига, баъзан эса ҳатто яширин бўйсунмасликка олиб келади. Билвосита таъсир кўрсатиш услублари, агар улар муайян вазифалар қўйиш ва уларни бажаришга рағбатлантирувчи шарт- шароит яратиш орқали амалга оширилган бўлса, кўпроқ самара беради.

Шундай қилиб, бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари қонун ҳужжатлари (норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар) тизимига ва менежер ҳокимиятининг кучига таянади, бошқарувнинг бошқа услублари билан бир хил вазифаларни бажаради, аммо бошқарилувчи тизимга ташкилий ва буйруқ билан таъсир кўрсатиш шаклида амалга оширилади. 4. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик услублари Меҳнат натижалари психологик омилларга кўп жиҳатдан боғлиқ. Мазкур омилларни ҳисобга олиш ва уларнинг ёрдамида муайян ходимларга изчил таъсир кўрсатиш раҳбарга ягона мақсад ва вазифаларга эга жамоани шакллантириш имконини беради. Социологик тадқиқотлар хўжалик раҳбари фаолиятининг муваффақияти 15% га унинг профессионал билимларига ва 85% га – одамлар билан ишлаш кўникмасига боғлиқ эканлигидан далолат беради. Ҳар бир одамнинг хулқ-атвор хусусиятлари, феъл-атворини билган ҳолда унинг хулқ-атворини жамоа учун зарур йўналишда прогноз қилиш мумкин. Ҳар бир гуруҳга муайян психологик муҳит хосдир. Шу боис психофизиологик мувофиқлик принципига риоя қилиш меҳнат жамоалари ташкил топиши ва ривожланишининг муҳим шарти ҳисобланади. Япон социологлари инсоннинг кайфияти, ишлашга рағбати ва жамоадаги маънавий-психологик муҳитга қараб, меҳнат унумдорлиги тахминан 1,5 баравар кўпайиши ёки бир неча баравар камайиши мумкинлигини қайд этадилар. Бошқарувнинг ижтимоий ва психологик жиҳатларига етарли даражада эътибор бермаслик жамоада носоғлом муносабатларни шакллантирадики, бу меҳнат унумдорлигини пасайтиради. Жамоага оқилона таъсир кўрсатиш учун муайян ижрочиларнинг маънавий ва психологик ўзига хосликлари, алоҳида гуруҳлар ва жамоаларнинг ижтимоий-психологик хусусиятларини билибгина қолмасдан,

балки уларга бошқарувчи таъсир кўрсатиш ҳам керак. Шу мақсадда ижтимоий-психологик услублар қўлланилади. Ижтимоий-психологик услублар меҳнат жамоасида юзага келувчи шахсий муносабатлар ва алоқаларга, шунингдек, уларда содир бўлувчи ижтимоий жараёнларга таъсир кўрсатиш усуллари мажмуидир. Улар меҳнатга маънавий рағбат бериш усулларидан фойдаланишга асосланган бўлиб, маъмурий топшириқни инсоннинг онгли бурчи, ички эҳтиёжига айлантириш мақсадида психологик усуллар ёрдамида шахсга таъсир кўрсатади. Жамоада ижобий ижтимоий-психологик муҳитни шакллантириш ижтимоий-психологик услубларни қўллашнинг бош мақсадидир. Ижтимоий- психологик услублар тарбиявий, ташкилий ва иқтисодий вазифаларни ҳал қилишга имконият яратади. Раҳбар шахснинг биологик табиати ва ички дунёсини тушуниши унга жамоани жипслаштириш ва фаоллаштиришнинг энг оқилона шаклларини танлашга ёрдам беради. Меҳнат жамоасида ходимларнинг ўзаро муносабатлари, уларнинг меҳнат воситалари ва атроф-муҳитга муносабати ижтимоий-психологик раҳбарлик объектини ташкил этади. Меҳмонхонани бошқариш амалиётида раҳбарликнинг ижтимоий- психологик услубларини қўллаш муҳим аҳамиятга эга, чунки улар фаолият мотивларини ва ходимларнинг эҳтиёжларини ўз вақтида ҳисобга олиш, муайян вазиятнинг ўзгариш истиқболларини кўриш, оқилона бошқарув қарорлари қабул қилиш имконини беради. Ижтимоий-психологик таъсир кўрсатиш усуллари кўп жиҳатдан раҳбарнинг тайёргарлик даражаси, омилкорлиги, ташкилотчилик қобилияти ва ижтимоий психология соҳасидаги билимлари билан белгиланади. Раҳбарликнинг ижтимоий-психологик услублари жамоага вазиятга мослашувчан, бошқарувнинг турли-туман усулларидан фойдалана оладиган одамлар раҳбарлик қилишини тақозо этади. Ишонтириш жамоага таъсир кўрсатишнинг асосий воситасидир. Ходимларни ишонтирар экан, раҳбар

биргаликда ишлаш жараёнида инсон хулқ-атворининг ва одамлар ўртасидаги муносабатларнинг табиатини мумкин қадар тўла ҳисобга олиши лозим. Меҳнат жамоаларининг ижтимоий ривожланишини режалаштиришни, шахсни тарбиялаш ва шакллантириш усули – ишонтиришни, иқтисодий беллашувни, танқид ва ўз-ўзини танқидни, мунтазам равишда ўтказиладиган ишлаб чиқариш йиғилишларини ижтимоий-психологик таъсир кўрсатиш шакллари сифатида таклиф қилиш мумкин. 5. Бошқарув услуби тушунчаси ва унинг тавсифи Меҳмонхона ва ресторанлар саноатида менежернинг иши «инсон- инсон» тизимида бошқарув функцияларини бажаришдан иборат деб қаралади. Бу меҳмонхона корхонасига раҳбарлик услубини танлашга ўз таъсирини кўрсатади. Бошқарув услуби – менежер амалий фаолияти усуллари, услублари ва шаклларининг нисбатан барқарор тизими. Бундан ташқари, бошқарув услуби деганда бошқарув қарорларини тайёрлаш ва амалга оширишда менежернинг хулқ-атвор тарзи ва усули тушунилади. Кўриб турганимиздек, бошқарув услуби ва услуби бир-бири билан муайян даражада боғлиқ. Услуб муайян менежер ўз шахсий субъектив- психологик хусусиятларига мувофиқ қабул қилган раҳбарлик услубларини амалга ошириш шаклидир. Раҳбарликнинг ҳар бир услубига бошқарувнинг муайян услуби мос келади. Бу ҳар бир услубни амалга ошириш учун муайян фазилатларга эга шахслар зарур деган маънони англатади. Ўзига хос раҳбарлик услубига эга бўлган менежер ўз фаолиятида турли бошқарув услублари (иқтисодий, ташкилий-маъмурий, ижтимоий- психологик услублар)дан фойдаланиши мумкин. Хуллас, раҳбарлик услуби ўта индивидуал ҳодисадир, чунки у муайян шахснинг ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади ва айнан мана шу

шахснинг одамлар билан ишлаш хусусиятларини ва қарорлар қабул қилиш технологиясини акс эттиради. Иккита бир хил бармоқ изи бўлмаганидек, раҳбарлик услуби бир хил бўлган иккита менежер ҳам мавжуд эмас. Айни вақтда, ҳаётдаги барча ҳолатлар учун яроқли бўлган идеал раҳбарлик услуби мавжуд эмаслигини назарда тутиш керак. Менежер ўз фаолиятида қўлловчи бошқарув услуби ёки услублар мажмуи нафақат менежер шахсига, балки тегишли вазиятга ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. «Тўғри» раҳбарлик услубини олдиндан белгилаб бўлмайди, чунки ҳаётда учрайдиган бошқарув ҳолатлари стандарт эмас, менежер ва унинг қўл остидагиларнинг шахсий фазилатлари эса бошқарилувчи муҳитнинг ўзгаришига қараб ўзгаришга мойилдир. Раҳбарлик услубини танлаш менежер ўз олдига қандай вазифа қўйишига кўп жиҳатдан боғлиқ:  бошқариш – раҳбар қўл остидаги ходимларига аниқ кўрсатмалар беради ва ўз топшириқларининг бажарилишини диққат билан кузатади;  йўналтириш – менежер қўл остидаги ходимларни бошқаради ва топшириқларининг бажарилишини кузатади, бироқ қарорларни ходимлар билан муҳокама қилади, улардан таклифлар киритишни сўрайди ва ходимларининг ташаббусларини қўллаб-қувватлайди;  қўллаб-қувватлаш – менежер ходимлари топшириқларни бажараётганида уларга ёрдам кўрсатади, тўғри қарорлар қабул қилиш учун жавобгарликни улар билан баҳам кўради;  ваколатларни ўтказиш – менежер ўз ваколатларининг бир қисмини ижрочиларга ўтказади, муайян қарорлар қабул қилиш ва корхона мақсадларига эришиш учун жавобгарликни уларнинг зиммасига юклайди. Раҳбарлик услуби ҳақидаги масала биринчи марта К. Левин томонидан кўриб чиқилган. У раҳбарликнинг авторитар, демократик ва анархик услубларини 1 қайд этади. Раҳбарлик услубларининг қуйидаги таснифи замирида мана шу ёндашув ётади. 1 Бошқарув амалиётида анархик услуб либерал услуб деб аталади.

Авторитар (автократик) услубга ҳокимиятнинг бир раҳбар қўлида жамланиши хосдир. Бундай раҳбар барча ишлар юзасидан фақат ўзига маълумот беришни талаб қилади. Мазкур услубга маъмуриятчиликка таяниш, қўл остидагилар билан кам алоқа қилиш хосдир. Бундай менежер қарорларни шахсан ўзи қабул қилади (ёки бекор қилади), қўл остидагилар ташаббус кўрсатишига имкон бермайди. У доим буйруқ, кўрсатма беради, йўл-йўриқ кўрсатади, лекин ҳеч қачон илтимос қилмайди. Бошқача қилиб айтганда, авторитар раҳбар бошқарув фаолиятининг асосий мазмуни буйруқ ва кўрсатма беришдан иборат. Автократ-раҳбарга догматизм ва бир қолипда фикрлаш хосдир. Янгиликларни у жуда эҳтиёткорлик билан қабул қилади ёки умуман қабул қилмайди, чунки бошқарув фаолиятида у айни бир усуллардан фойдаланади. Бу ҳолда бутун ҳокимият автократ-раҳбар қўлида жамланади. Раҳбар ўз фазилатларига кўра қўл остидаги ходимлардан пастда турса ёки унинг қўл остидагилар умумий ва касбий маданияти даражаси ҳаддан ташқари паст бўлса, у автократга айланади. Мазкур раҳбарлик услуби қўл остидагиларнинг ташаббусини рағбатлантирмайди: аксинча, автократ ташаббус кўрсатган ходимларни кўпинча жазолайди, бу эса ташкилотнинг иш самарадорлигини ошириш имконини бермайди. Автократ раҳбарнинг қўл остида ишлаш жуда оғир, чунки «номақбул» ходимларни ишдан бўшатиш унинг бошқарув фаолияти мақсади ҳисобланади. Бирон-бир ходим билан ўртада баҳс чиққудек бўлса, автократ-раҳбар кўпинча: «Сиз билан ишлаб кетолмасак керак», деган сўзлар билан баҳсга нуқта қўяди. Табиийки, бундай шароитда ходимлар ўз меҳнатидан қаноатланмайди, чунки автократ раҳбарнинг қўл остидаги ходимлар ўз ижодий имкониятларини лозим даражада намоён эта олмайдилар. Ўз фаолиятида асосан демократик раҳбарлик услубига таянадиган менежер барча масалаларни мумкин қадар коллегиал тарзда ҳал қилишга, жамоадаги ишларнинг ҳолати ҳақида қўл остидагиларга сурункали ахборот

бериб боришга ҳаракат қилади, танқидни ижобий қабул қилади. Қўл остидагилар билан у жуда яхши муомалада бўлади, улар билан муттасил алоқа қилади, бошқарув функцияларининг бир қисмини бошқа мутахассисларга ўтказади, одамларга ишонади. У талабчан, лекин одил раҳбар. Мазкур бошқарув услубида бошқарув қарорларини тайёрлаш ва қабул қилишда жамоанинг барча аъзолари иштирок этади. Либерал раҳбарлик услубига таянувчи менежер жамоа ишларига деярли аралашмайди, ходимларга тўла эркинлик берилади, шахсий ва жамоавий ижодий меҳнат билан шуғулланиш учун кенг имкониятлар яратилади. Бундай раҳбар одатда қўл остидагилар билан хушмуомала, ўзи илгари қабул қилган қарорни бекор қилишга тайёр бўлади. Либераллар ташаббуссизлиги, юқори бошқарув органларининг кўрсатмаларини кўр-кўрона бажариши билан ажралиб туради. Жамоага таъсир кўрсатишнинг турли-туман усуллари орасидан либерал раҳбар одатда илтимос қилиш ва кўндиришни танлайди. Бошқарув функцияларини бажаришда у жуда сусткаш. Либерал раҳбар жамоада низо чиқишидан қўрқади, қўл остидагиларнинг фикрига асосан қўшилади. Одамлар билан муомалада ҳаддан ташқари юмшоқлик унга жамоа обрўсини қозонишга халақит беради, чунки айрим ходимлар ундан ўзига муайян имтиёзлар берилишини талаб қилади, либерал раҳбар эса улар билан орани совитишни истамай, қўйилган талабларни бажаради. Либерал раҳбарда ёрқин ташкилотчилик қобилиятига эга бўлмайди, қўл остидагиларни яхши назорат қилмайди. Бунинг натижаси ўлароқ, унинг бошқарув фаолияти яхши самара бермайди. Бошқариш услуби бошқарув қарорлари қабул қилиш технологиясида ўз аксини топади. Хусусан, менежер:  яккабошчилик асосида қарорлар қабул қилади ва уларни эълон қилади («соф» актократ);  муайян қарорни қабул қилиш зарурлигини «сингдиради»;  ўз фикрини билдиради ва саволлар беришни таклиф қилади;

 қарорнинг синов намунаси (модель) тарзидаги ечимини таклиф қилади;  муаммонинг моҳиятини очиб беради, кўрсатмалар беради, таклифларни баҳолайди, қарорлар қабул қилади («соф» демократ);  чеклашлар белгилайди ва ходимларидан қарор қабул қилишни сўрайди;  қўл остидагиларга тўла эркинлик беради («соф» либерал). Юқорида зикр этилган раҳбарлик услублари соф ҳолда жуда кам учрайди. Раҳбарнинг омилкорлиги ҳар бир услубнинг афзалликларидан фойдаланиш ва уни вазиятга қараб қўллашда намоён бўлади. ГРИД тизими мана шу қоидага асосланади. 6. ГРИД бошқариш панжараси ГРИД бошқариш панжарасида раҳбар ваколатларини амалга оширишнинг турли-туман усуллари келтирилган. Менежер икки асосий йўналишда фаолият кўрсатади (7.1-расм):  ишлаб чиқариш ҳақида қайғуриш ( Х ўқи) – ишлаб чиқаришда ижобий натижаларга эришишга интилиш;  одамлар ҳақида қайғуриш ( Y ўқи) – ходимлар ҳурматига сазовор бўлиш, ўзаро симпатия, тил топиш ва бир-бирини қўллаб-қувватлаш асосида пировард натижаларга эришишга интилиш. Бу икки йўналишнинг ўзаро алоқасини жадвал кўринишида ифодалаш мумкин. Бунда кўрсаткичлар тўққиз балли шкала бўйича баҳоланади. Бир балл - энг паст, тўққиз балл – энг юқори даража. Қолган кўрсаткичлар у ёки бу йўналишнинг оралиқ даражаларини ифода этади. расм. Бошқариш типларини аниқлашга мўлжалланган ГРИД жадвали а-«шаҳардан ташқари» клубни бошқариш б-жамоавий бошқариш в-бошқаришнинг қашшоқлиги» г-раҳбарга тобелик муҳитиОдамлар ҳақида қайғуришИшлаб чиқариш ҳақида қайғуриш

Раҳбарлик типлари мажмуи орасидан раҳбар хулқ-атворининг ўзига хос хусусиятлари билан тавсифланувчи беш типни танлаш мумкин: 9.1 – ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги ҳақида қайғуришнинг максимал даражаси (тўққиз балл) қўл остидагилар ҳақида қайғуришнинг минимал даражаси (бир балл) билан уйғунликда қўлланади. Бу типга мансуб раҳбар ишлаб чиқариш унумдорлигини мумкин қадар оширишни устун қўяди ва қўл остидагиларга нимани қандай бажариш кераклиги ҳақида йўл- йўриқ кўрсатади; 1.9 - ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги ҳақида қайғуришнинг минимал даражаси (бир балл) қўл остидагилар ҳақида қайғуришнинг максимал даражаси (тўққиз балл) билан уйғунликда қўлланади. Бу типга мансуб раҳбар ишлаб чиқариш натижалари ҳисобига бўлса ҳам қўл остидагилар билан дўстона муносабатларни сақлашни устун қўяди; 1.1 – ишлаб чиқариш ва қўл остидагилар ҳақида қайғуришнинг минимал даражалари. Мазкур типга мансуб раҳбар ташкилотда ўз ўрнини сақлаб қолишга жуда кам ҳаракат қилади; 5.5 – бу типга мансуб раҳбар ҳамма нарсанинг меъёрда бўлишини маъқул кўради. Мазкур раҳбарлик услуби бошлиқ билан ходимлар ўзаро тинч фаолият кўрсатишини таъминлайди; 9.9 – одамлар ва ишлаб чиқариш ҳақида қайғуришнинг энг юқори даражаси. Мазкур типга мансуб раҳбар фаолиятида ишлаб чиқариш вазифалари ва шахсий муаммоларни ҳал қилишнинг демократик усуллари етакчилик қилади. ГРИД тизимига асосан юқорида зикр этилган бошқариш типлари асосий типлардир. Бироқ, бошқарув амалиётида раҳбарликнинг қўшимча уч типи ҳам фарқланади. Уларга юқорида зикр этилган беш «соф» типларнинг уйғунликдаги шакллари деб қаралади:  патернализм (матернализм) (9  9) – ишлаб чиқариш ҳақида қайғуриш билан ходимлар ҳақида қайғуриш энг юқори даражаларининг уйғунлиги,

яъни бошқарувнинг мазкур типи интеграцион эмас, балки тўлдирувчи хусусиятга эга;  оппортунизм – раҳбар мавқеини мустаҳкамлаш ёки унга муайян шахсий устунликлар беришга қодир бўлган ҳар қандай ёки барча бошқариш усулларининг уйғунлиги;  фасадизм («фасад» сўзидан) – юза томони сохта, яъни амалдаги ҳолатни кўздан яшириши мумкин 1 . 1 ГРИД тизими ҳақида муфассалроқ маълумот олиш учун қаранг: Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. М., 2000. С. 146-274.

Хулоса Бошқарув услуби – муайян мақсадларга эришиш мақсадида бошқарилувчи объектга таъсир кўрсатиш усуллари ва воситалари мажмуи. Менежер муайян вазифани ҳал қилаётганида турли услублар унинг ихтиёрига мақсадлар қўйиш ва уларни амалга ошириш учун зарур вақт ва бошқа ресурслар сарфини камайтирувчи қоидалар, усуллар ва ёндашувлар тизимини беради. Бошқарув муносабатлари биринчи навбатда иқтисодий муносабатлар ҳамда уларнинг замирида ётувчи одамларнинг объектив эҳтиёжлари ва манфаатлари билан белгиланади. Шу боис иқтисодий услублар бошқарувда марказий ўринни эгаллайди. Бошқарувнинг ташкилий-маъмурий услублари бевосита директив кўрсатмаларга асосланади. Бошқарув механизмининг таркибий қисмини ташкил этувчи ташкилий муносабатлар мазкур услублардан фойдаланишнинг объектив негизидир. Ижтимоий-психологик услублар меҳнат жамоасида юзага келувчи шахсий муносабатлар ва алоқаларга, шунингдек, уларда содир бўлувчи ижтимоий жараёнларга таъсир кўрсатиш усуллари мажмуидир.

Адаби ё тлар: 1. Шматько Л.П. Туризм и гостиничное хозяйство. Учебное пособие, (ГРИФ) 352стр. 2004г. 2. Зайцева Н.А. Менеджмент в социально-культурном сервисе и туризме. Учебник ,224 стр, 2003 г. 3. Жукова М.А. Менеджмент в туристическом бизнесе: учеб. пособ. – М:2005 4. Котлер Ф., Боуэн Дж., Мейкенз Дж. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм: учебник. 2-е изд., перараб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002. 5. Сенин В.С. Организация международного туризма: Учебник. 2-е изд., перераб. и доп. –М.: ФиС, 2004. 6. Управление индустрией туризма: Учебное пособ. / Чудновский А.Д., Жукова М.А., Сенин В.С. –М.: КНОРУС, 2004. -448с. 7.Чудновский А.Д. Туризм и гостиничное хозяйство. Учебник. М.:ФиС, 2004. 8.Филлиповский Е.Е., Шмарова Л.В. Экономика и организация гостиничного хозяйства. М.: ФиС, 2005 9 . Организация и управление гостиничн ы м бизнесом. Под ред. А.Л.Лесника, Ą.В. Чернышова. М. Интел Универсал, 2001 10. Волков Ю.Ф. Экономика гостиничного бизнеса. Учебник, - Д.: Финск, 2003 г.

Похожие

Бошқарув маданияти ва услуби

Бошқарув маданияти ва услуби

Макроиқтисодий таҳлилнинг услубиёти ва усуллари

Cтатистика предмети ва услуби

Менежмент услуби ва маданияти