Бошқариш назариясининг ривожланиши. Бошқаришга асосий муносабатлар - Экономика - Рефераты

Бошқариш назариясининг ривожланиши. Бошқаришга асосий муносабатлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

203.5 KB

Бошқариш назариясининг ривожланиши. Бошқаришга асосий муносабатлар Режа: 1. Қадимги амалиёт - янги фан. 2. Бошқарувнинг фан соҳаси каби эволюцияси. 3. Турли мактабларни ажратиш асосидаги ёндашувлар. 4. Ахлоқ фанларининг ривожланиш мактаби. 5. Операциялар тадқиқоти ва моделлар. 6. Бошқарув назарияси асосчилари.

1. Қадимги амалиёт - янги фан Бу боб бошқарув тафаккури эволюциясининг таърифини уз ичига олган: бошқарув тизимланган илм-фан ва касб-ҳунарга шаклланишидан аввал, у кандай ривожланганлиги курсатилган. Бошқарувни самарали килиш учун, ҳеч қандай универсал усуллар ёки қатъий тамойиллар йўқлигини билиш, ҳали олдимизда турибди. Аммо, шундай ёндашувлар мавжудки, улар рахбарларга ташкилот мақсадларини самарали равишда амалга ошириш эҳтимолини орттиришга ёрдам бераяпти. Кейинчалик баён килинган ёндашувларнинг ҳар бири бизнинг бошкарув ва ташкилотни тушуниб етишимизга сезиларли даражада уз ҳиссасини қушган. Шундай қилиб, бу бобни кейинчалик катор масалаларни анча жиддий ва батафсил равишда куриб чикишнинг кириш қисми ва шунингдек, бошкарувга булган карашларнинг кискача тушунчаси деб хисоблаш мумкин. Агар ташкилот муваффақиятга эришмоқчи бўлса, бошқарув функциялари бажарилиши шарт. Бошқарув амалиёти ташкилотларга ўхшаш эски, бу эса, унинг хакиқатан ҳам қадимлигини англатади. Санаси эрамиздан аввалги уч мингинчи йилларни кўрсатувчи лойдан қилинган тахтачаларда, қадимги Шумериянинг савдо-сотикка оид битимлари ва конунлари тўғрисида маълумотлар ёзилган, бу эса, у ерда бошқарув амалиёти мавжуд бўлганлигининг аниқ исботидир. Археологик қазилмаларга караб, бундан хам қадимрок ташкилотлар борлигини кўрса бўлади: ҳатто тарихдан илгариги инсонлар ташкилланган гурухлар бўлиб яшаганлар. Аммо, қадимги бошқарув каби қадимги ташкилотлар ҳам, бизнинг китобимизда ёритилганлардан жуда ҳам фарқланади. Бошқарув фаолиятнинг мустакил соҳаси деб, фақатгина йигирманчи асрда тан олинган. Кейинроқ, биз қисман бўлсада, бунинг сабабларини ёритишга ҳаракат киламиз. Ҳозир эса, ташкилотларнинг ривожланиши ва уларни бошқариш тарихида, улар қадимда қандай бўлганликларини кўрсатиш учун, қискача тўхталиб ўтамиз.

Қадимда йирик ташкилотларнинг рўёбга келиши улар бошқарув даражаларини ажрата олиш мумкин бўлган расмий тузилмага эга бўлганликларини аниқ кўрсатади. Вавилон осма боғлари, Мачу Пикчу инк шаҳри ва Миср пирамидалари фақат мувофиқлаштирилган, ташкилланган тиришишлар натижасидагина оламда пайдо бўлган. Исо туғилишидан анча олдин йирик сиёсий ташкилотлар ҳам мавжуд булган. Александр Великий давридаги Македония, Форсия ва кейинроқ Рим Осиёдан Европагача ёйилган. Бу ташкилотлар раҳбарлари - қироллар ва генераллар эди. Албатта, мавжуд бўлган ташкилотлар фаолиятини таъминлашга ёрдам берган лейтенантлар, ғалла омборлари асровчилари, подачилар ва иш назоратчилари, худудлар губернаторлари ва ғазначилар ҳам бўлган. Йиллар ўтди, баъзи бир ташкилотларни бошқариш анча аниқ бўла бошлади ва мураккаблашди, ташкилотларнинг ўзи эса, борган сари кучли ва борган сари барқарор бўла бошлади. Бунга юзлаб йиллар мавжуд бўлган Рим империяси яхши мисол бўлади. Генерал ва офицерлардан иборат аниқ бошқарув тузилмасига, армияларининг дивизияларга бўлинишига, режалаштиришга ва интизомга эга бўлган Рим легионлари, ёмон ташкилланган Европа мамлакатлари, Ўрта Шарқ давлатлари устидан ғалаба марши билан ўтишди. Босиб олинган ҳудудлар, Римга бўйсинган генераллар бошқарувига берилган, Рим билан алоқани тезлаштириш учун йўллар қурилган. Алоқа, биз буни хали кўрамиз, - бу ташкилот муваффақиятининг энг муҳим таркибий қисмидир. Ҳозир хам, айрим жойларда ишлатилаётган машҳур йўллар император фойдасига солиқ ва тўловлар йиғишга ёрдам берган. Ва ундан ҳам муҳими, агар махаллий аҳоли ёки махаллий маъмурият рим бошқарувига қарши бош кўтарса, яхши йўллар мамлакат ичида жойлашган легионларга, четда жойлашган провинциялар билан тезда боғланишга имкон берган. Замонавий бошқарув кўринишларининг деярли ҳамма турлари шакллларини шуғуллаган йирик қадимги ташкилотларда кўришимиз мумкин, аммо, умуман олганда, у вақтдаги бошқарув характери ва тузилмаси

бугунгидан фарқланади. Масалан, рахбарлар ва нораҳбарлар орасидаги мутаносиблик анча камроқ бўлган, ўрта бўғиндаги рахбарлар камроқ бўлган. Олдинги ташкилотлар муҳим қарорларнинг деярли барчасини ўзлари қабул қиладиган юқори бўғиндаги раҳбарларнинг кам сонли гурухларига эга булишга интилганлар. Рахбарлик кўпинча бир одам томонидан амалга оширилар эди, бу эса бир актёр театрига ўхшар эди. Агар бошқарувнинг юқори даражасидаги шахс (бу эса деярли ҳар вақт эркак киши бўлган) Юлий Цезарь ёки Адриан каби яхши лидер ва хукмдор бўлса, унда ҳамма нарса бирмунча силлиқ ўтар эди. Ҳокимиятга Неронга ўхшаш ношуд раҳбар келганда, ҳаёт зим-зиёга айланиши мумкин эди. Тарихда бизнинг вақтимизда бошқарилаётган ташкилотлар каби бошкарилган ташкилотларга мисоллар бўлган. Бунга Рим католик черкови ёрқин мисол бўлади. Оддий тузилма: папа, кардинал, архиепископ, епископ ва приходской священник. Бу христианлик асосчилари томонидан белгилаб берилган тузилма хозирги пайтда ҳам муваффакиятли равишда ишлаб турибди ва бугун пайдо булган кўп ташкилотлар тузилмасига Караганда анча «замонавийдир». Балким бу - айрим амалий ташкилотлар хам, бутун халқлар ҳам пайдо бўлиб йўқ бўлаётган бир пайтда Рим католик черковининг кўп асрлар давомида гуллаганининг муҳим сабаби бўлса керак. Замонавий харбий ташкилотлар ҳам кўп томонлама жуда ҳам қадимги Рим ташкилотларига ўхшайди. Аммо, умуман, кадимдаги бошқарув ва ташкилотлар сезиларли даражада замонавийлардан фарқ қилади. Эски ва замонавий ташкилотларни таққослаш Эски ташкилот Замонавий ташкилот Йирик ташкилотларнинг кам сони, гигант ташкилотларнинг йўқлиги Фавқулодда қудратли ташкилотларнинг кўп сонлилиги, тижорат ва нотижорат Рахбарларнинг нисбатан кўп бўлмаган сони, ўрта бўғинли Рахбарларнинг кўп сонлилиги, ўрта бўғинли

рахбарларнинг амалда йўклиги раҳбарларнинг кўп сонлилиги Бошкарув иши нобошқарув фаолиятидан кўпинча ажралмаган ва бўлинмаган Бошқариш гуруҳлари аниқ тавсифланган. бошқарув иши нобошқарув ишидан аниқ идрок қилинади ва ажратилади Ташкилотда раҳбар лавозимини эгаллаш ва кўпинча туғилиш хуқуқи бўйича ёки куч ишлатиш Ташкилот учун муҳим қарорларни қабул қилиш қобилиятига эга бўлган кўп йўли билан сонли кишилар Буйруқ ва интуицияга эътибор бериш Жамоа ишига ва оқилоналикка эътибор бериш Гарчи ташкилотлар дунё қанча мавжуд бўлса, деярли шунча мавжуд бўлсада, хали ҳеч ким XX асргача ташкилотларни қандай қилиб тартибли равишда бошқариш устида ўйлаб кўрмаганга ўхшайди. Инсонларни ташкилотларни бошқариш эмас, балки улардан фойдаланиб кўпроқ маблағ орттириш, кучли сиёсий хукмронликка эга бўлиш қизиқтирган. Хатто ташкилотни самарали бошқаришдан келиб чиқадиган прагматик кўринишдаги манфаат ҳам бошқарув усулларига ва воситаларига астойдил қизиқиш уйғота олмаган. XX аср бошларида Роберт Оуэн кўп вақтини бошқа инсонлар ёрдамида ташкилот мақсадларига эришиш муаммоларига бағишлади. У ишчиларга дуруст уй-жой берди, ишчиларни очиқ-ойдин ва адолатли баҳолаш тизимини ишлаб чиқди ва яхши иши учун кўшимча иш ҳақи билан моддий рағбатлантиришни ривожлантирди. Бу ўз вақти учун нихоятда зўр бўлган новаторлик ислоҳотлар раҳбарлик ролини ва воқеликни инсон идрок килиши моҳиятига ноёб равишда шиддат билан кириб келиши бўлди. Инсонлар «бу ажойиб ижтимоий тажриба»ни ўз кўзлари билан кўриш учун унинг Шотландиянинг Нью Ланарк шаҳридаги фабрикасига келишар эди. Аммо, фабрика ғоят катта даромад келтиришига қарамай, бошқа ишбилармонлар Оуэннинг ислоҳотларида ақли расолик кўришмаган. Бизнинг билишимизча, ўларнинг хеч бири ундан ўрнак олмаган.

Бошкаришга тизимлаштирилган қараш Бошқарувга биринчи қизиқиш 1911 йилда кузатилган. Худди ўша пайтда Фредерик У. Тейлор ўзининг анъанавий равишда бошқарувни илм ва тадқиқотнинг мустакил соҳаси деб тан олинишининг бошланиши деб ҳисобланган «Илмий бошкарувнинг тамойиллари» деган китобини нашр этди. Албатта, ташкилот максадларига унумли равишда эришиш учун уни тизимлаштирилган ҳолда бошкариш тушунчаси дархол пайдо булмаган. Бу концепция узоқ муддат мобайнида, XIX асрнинг урталаридан бошлаб асримизнинг 20-йилларигача ривожланиб келган. Бошқарувга дастлабки қизиқишнинг асосий кучи булиб Англияда бошланган саноат революцияси бўлган. Аммо, бошқарувнинг ўзи ташкилотнинг ривожланишига ва муваффакиятига жиддий ҳисса қўшади деган ғоя илк бор Америкада пайдо бўлди. Бир неча омиллар замонавий бошқарувнинг ватани бўлиб нимага айнан Америка бўлганини тушунишга ёрдам беради. Хатто XX аср бошида Қўшма Штатлар инсон ўзининг келиб чиқиши, миллати билан боглиқ бўлган кийинчиликларни ўзининг омилкорлигини намоён қилиб енгиб чиққан амалдаги ягона мамлакат эди. Ўз тақдирини яхшилашга интилган миллионлаб европаликлар XIX асрда Америкага кўчиб келишди, бу эса меҳнатсевар инсонлардан иборат бўлган ғоят катта иш кучи бозорини ташкил этди. Қўшма Штатлар пайдо булганидан бошлаб таълим олишни хохлаган барча инсонлар учун таълим ғоясини жиддий равишда қўллаб келган. Таълим бизнесда ҳар хил ролларни , шу жумладан, бошқарувни интеллектуаллик билан бажаришга кобилиятли инсонлар сонининг усишига ёрдам берди. Қурилиши XIX аср охирида тугалланган трансконтинентал темир йуллар Американи дунёдаги энг йирик ягона бозорга айлантирди. Қизиқ, ўша пайтда бизнесда давлат бошқаруви деярли мавжуд эмас эди. Аралашмаслик ўз бизнеси ривожининг бошларида муваффакиятга эришган тадбиркорларга монополистларга айланишларига имкон берар эди. Бу ва бошқа омиллар йирик тармоқлар, йирик корхоналарнинг ташкил топишини

вужудга келтирди, бунинг хаммаси бошқарувнинг расмиятчилик усулларини талаб қиларди. Бошқарувнинг фан, илмий тадқиқот соҳаси сифатида пайдо бўлиши ва шаклланиши, қисман, катта бизнес эҳтиёжларига жавоб, қисман, саноат революцияси даврида яратилган техниканинт афзалликларидан фойдаланишга уриниш, қисман, ишни бажаришнинг энг самарали усулларини топиш иштиёқида бўлган бир нечтагина қизиқувчан инсонларнинг ютуғи эди. 2. Бошқарувнинг фан соҳаси каби эволюцияси Бошқарувнинг илмий фан каби ривожи бирин-кетин олдинга қўйилган қатор қадамлардан иборат бўлмаган. Тўғриси, бу - кўпинча бир-бирига мос бўлган бир неча ёндашувлар эди. Бошқарув объектлари - бу техника ҳам, инсонлар ҳам эди. Демак, бошқарув назариясидаги муваффақиятлар бошқарув билан боғлик бўлган математика, мухандислик фанлари, психология, социология ва антропология каби бошқа соҳалардаги муваффақиятларга боғлиқ эди. Бу билим соҳалари ривожланишига қараб, бошқарув соҳасидаги тадқиқотчилар, назариячилар ва амалиётчилар ташкилотларнинг муваффақиятига таъсир қилган омиллар тўғрисида кўпроқ билиб боришган. Мутахассисларга бу илмлар нега олдинги назариялар амалиётдаги текширувларга бардош бера олмаганлигини тушунишга ҳамда бошқарувга янгича ёндашувлар топишга ёрдам берган. Шу билан бир пайтда дунё тез ўзгаришлар саҳнаси бўлиб қолган. Борган сари илмий-техник янгиликлар тез-тез ва маъноли бўла борди ва ҳукуматлар бизнесга ўз муносабатларини қатъийроқ аниқлашни бошладилар. Шу ва бошқа омиллар бошқарув тафаккури вакилларини ташкилотга нисбатан ташқи алоқалар борлигини чуқурроқ аниқлашга мажбур этди. Шу мақсад учун янги ёндашувлар ишлаб чиқилди. Бошқарувга ёндашувлар. Хозирги пайтда бошқарув назарияси ва амалиёти ривожланишига жиддий ҳисса қўшган тўртта муҳим ёндашув маълум.

Вақтга боғлиқ давр Бошқарувда мактаблар Илмий бошқарув ёндашуви Маъмурий ёндашув Инсоний муносабатлар нуктаи назаридан ёндашув Ахлоқ ҳакида фан нуктаи назаридан ёндашув Миқдорий усуллар нуқтаи назаридан ёндашув Бошқаришга жараён каби ёндашув Тартибли ёндашув Вазиятли ёндашув 1885 1920 1930 1940 1950 1960 ҳозирги пайтда Бошқарувнинг фан каби эволюцияси Бошқарувда хар ҳил мактабларни ажратиш нуқтаи назаридан ёндашув аслида тўртта ҳар хил қарашларни ўз ичига олади. Бу ерда бошқарув тўрт хил нуқтаи назардан кўриб чиқилади. Бу илмий бошқарув, маъмурий бошқарув, инсоний муносабатлар ва аҳлоқ ҳақидаги фан ҳамда бошқарув илми ёки миқдорий усуллар мактабларидир. Жараён каби ёндашув бошқарувни ўзаро боғлиқ бўлган бошқарув функцияларининг узлуксиз қатори сифатида кўриб чиқади.

Тартибли ёндашув да рахбарлар ташкилотни ўзгарувчан ташқи мухит шароитида ҳар хил мақсадларга эришишта қаратилган инсонлар, тузилма, масалалар ва технология каби ўзаро боғлиқ бўлган элементлар мажмуи сифатида кўриб чиқишлари лозимлиги таъкидланади. Вазиятли ёндашув бошқарувнинг ҳар хил усуллари яроқлилиги вазият орқали аниқланишига эътиборни жалб этади. Ташкилотнинг ўзида каби ташқи мухитда хам хар хил омилларнинг жуда ҳам мўллиги сабабли ташкилотни бошқаришнинг ягона « энг яхши» усули мавжуд эмас. Муайян вазиятда энг самарали усул деб ушбу вазиятга кўпроқ мувофиқ бўлган усул ҳисобланади. 3. Турли мактабларни ажратиш асосидаги ёндашувлар XX асрнинг биринчи ярмида тўртта аниқ фарқланадиган бошқарув тафаккури мактаблари ўз ривожини топди. Турли йуналишларнинг ҳиссалари Илмий бошқарув мактаби 1. Вазифани бажаришда яхшироқ усулларни аниқлаш учун илмий таҳлилнинг ишлатилиши. 2. Вазифаларни бажаришда энг яҳши мос келадиган ишчиларни танлаб олиш ва уларнинг ўқишини таъминлаш. 3. Вазифаларни самарадорли бажаришга зарур ресурсалар билан ишчиларни таъминлаш. 4. Унумдорликни ошириш учун моддий рағбатлантиришни систематик ва тўғри ишлатилиши. 5. Режалаштиришни ва мулохаза қилишни ишнинг ўзидан ажратиш. Бошқарувнинг классик мактаби 1. Бошқарув тамойилларини ривожлантириш. 2. Бошқарув функцияларини таърифлаш.

3. Бутун ташкилотнинг бошқарувига тизимлашган ёндашув. Инсоний муносабатлар мактаби ва ахлоқ фанлари мактаби 1. Қониққанлик ва унумдорликни ошириш учун шахслараро муносабатлар бошқаруви усулларини қўллаш. 2. Хар бир ишчи ўз салоҳиятига мувофиқ тўла-тўкис ишлатилиши мумкин бўлган тарзда инсоний аҳлоқ ҳақидаги фанларнинг ташкилотни бошқаришга ва шакллантиришга қўлланилиши. Бошқарув фанининг мактаби 1. Моделларни ишлаб чиқиш ва қўллаш туфайли бошқарувнинг мураккаб муомалаларини тушунишни чуқурлаштириш. 2. Мураккаб вазиятларда қapop қабул қилаётган раҳбарларга ёрдам сифатида миқдорий усулларни ривожлантириш. Хронологик тартибда улар қуйидагича санаб ўтилган: Илмий бошқарув мактаби, маъмурий мактаб, психология ва инсоний муносабатлар мактаби ва бошқарув фани мактаби (ёки миқдорий мактаб). Шу йўналишларнинг ҳар бирининг энг қатъий ишонган тарафдорлари ўз вақтида ташкилотнинг мақсадларига энг самарали равишда эришишига калит топдик деб ўйлаганлар. Кейинроқ ўтказилган тадқиқотлар ва мактабларнинг назарий топилмаларини амалиётда қўллашга муваффакиятсиз уринишлар бошқарув саволларига кўпгина жавоблар озгина вазиятлардагина қисман тўғри бўлганлигини исботлади. Шунга қарамай, бу мактаблардан ҳар бири ушбу сохага муҳим ва сезиларли ҳиссасини қўшди. Шу мактаблар доирасида вужудга келган аниқ концепциялар ва усулларни ҳаттоки энг прогрессив замонавий ташкилотлар ҳам хозиргача ишлатишади. Бизнинг мақсадимиз - бошқарув тафаккурининг эволюцион характерини баҳолашга ёрдам бериш ва айрим усуллар бир аниқ вазиятда муваффақиятли бўлса, бошқа вазиятда эса муваффақиятсиз бўлиши мумкинлигини тушунтириш. Шуни тушуниш керакки, мактаблар назария ва амалиёт масалаларида кесишиб ўтишади ва

бир ташкилот доирасида сиз шу хамма муносабатлар элементларини топа оласиз. Илмий бошқарув (1985 - 1920). Илмий бошқарув Ф.У. Тейлор, Френк ва Лилия Гилбрет хамда Генри Гантт ишлари билан чамбарчас боғлиқ. Бу илмий бошқарув мактабининг ижодкорлари кузатиш, ўлчашлар, мантиқ ва тахлил ишлатиб кўп қўл операцияларини мукаммалаштириш мумкин деб ҳисоблашган, шунингдек, уларни самарали бажаришга эришишга харакат қилганлар. Илмий бошқарувнинг биринчи услубий даври - иш мазмунини тахлил қилиш ва унинг асосий компонентларини аниқлашдир. Масалан, Тейлор инсон турли ўлчовли белкуракда қанча темир руда ёки кўмирни кўтара олишини ғоят синчковлик билан ўлчаган. Гилбретлар эса микрохронометрни ихтиро килишди. Улар уни кинокамера билан бирга ишлатиб, аник операцияларда кандай харакатлар бажарилишини ва бунинг учун канча вақт сарфланишини аниқ билдилар. Олинган маълумотларга асосланиб улар ортиқча ҳаракатларни бартараф қилиш учун иш операцияларини ўзгартиришган ва стандарт процедуралар ва жиҳозларни ишлатиб иш самарадорлигини оширишга интилишган. Масалан, Тейлор шуни аниқладики, агар ишчилар 21 фунт (8,6 кг атрофида) сиғимли белкурак-куракчалардан фойдаланишса. темир руда ва кўмирнинг максимал миқдори ошириб ташланиши мумкин. Олдинги тизимга нисбатан бу феноменал ютуқни берди. Илмий бошқарув инсоний омили эътиборсиз қолдирмасди. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ва ишлаб чиқариш хажмини оширишда ишчиларни қизиқтириш мақсадида рағбатлантиришдан мунтазам равишда фойдаланиш шу мактабнинг мухим хиссаси булди. Шунингдек, ишлаб чиқаришда кисқача дам олишлар ва муқаррар танаффуслар имконияти ҳам кўзда тутилган эди, шу сабабли, белгиланган топшириқларни бажаришга ажратилган вақт миқдори реалистик ва адолатли белгиланган эди. Бу рахбариятга ишлаб чиқаришнинг бажарилиши мумкин бўлган меъёрларини белгилашга имконият берган ва ким белгиланган минимумдан ошган бўлса,

уларга кушимча ҳақ тўланарди. Бу ёндашувда муҳим элемент шуки, ким кўп ишлаб чиқарса,ўша кўп тақдирланарди. Илмий бошъқарувга оид ишлар муаллифлари хам ўзлари бажараётган ишларга жисмоний ва маънавий жиҳатдан мос келадиган инсонларни танлашнинг муҳимлигини тан олардилар ва улар, шунингдек, уқитишнинг улкан ахамиятини таъкидлаб ўтганлар. Илмий бошқарув, шунингдек, режалаштириш ва чуқур мулоҳаза қилиш функцияларини ишларни хақиқатан бажаришдан ажратишни ҳимоя қилган. Тейлор ва унинг замондошлари хақиқатан бошқарув бўйича иш - бу аниқ мутахассислик ва, агар ҳар бир ишчилар гуруҳи ўзи муваффақиятли қиладиган нарсага эътиборини мужассам этса, унда ташкилот умуман ютуққа эришишини тан олганлар. Бу ёндашув ишчилар ўз ишларини ўзлари режалаштирадиган эски тизимга кескин қарама-қарши эди. Илмий бошқарув концепцияси кескин бурилиш босқичи бўлиб қолди, шу туфайли бошқарув илмий тадқиқотларнинг мустақил соҳаси каби кенг тан олинди. Биринчи бор омилкор рахбарлар ва олимлар илм-фан ва техникада фойдаланиладиган усуллар ва ёндашувлар ташкилот мақсадларига эришиш амалиётида хам самарали ишлатилиши мумкинлигини кўрдилар. Бошқарувда классик ёки маъмурий мактаб (1920-1950). Илмий бошкарув тўғрисида ёзган муаллифлар уз тадқиқотларини асосан ишлаб чиқариш бошқарувига бағишлаганлар. Улар бошқарувдан паст даражада самарадорликни ошириш устида ишлашган. Маъмурий мактабнинг вужудга келиши билан мутахассислар ташкилот бошқарувини умуман мукаммаллаштириш учун мунтазам равишда ёндашувлар ишлаб чиқа бошлаганлар. Тейлор ва Гилбрет ўз фаолиятларини оддий ишчидан бошлашган, ва бу шубхасиз, уларнинг ташкилот билан бошқарув тўғрисидаги тасаввурларига таъсир этган эди. Улардан фарқли равишда, кўпрок классик мактаби каби таниш бўлган маъмурий бошқарув мактабининг муаллифлари катта бизнесда бошқарувнинг олий бўғини рахбарлари сифатида бевосита иш тажрибасига

эга эдилар. Исми шу мактабнинг вужудга келиши билан боглиқ бўлган ва баъзан менежментнинг отаси деб аташадиган Анри Файоль кўмир қазиб олувчи катта француз компаниясига раҳбарлик қилган. Урвик Англияда бошқарув масалалари бўйича маслаҳатчи бўлган. А.К. Рейли билан биргаликда илмий ишларни ёзган Джеймс Д. Муни Алфред П. Слоун бошчилигида «Дженерал Моторс» компаниясида ишлаган. Илмий бошқарув назариясини яратувчилар каби классик мактабнинг тарафдорлари ҳам бошқарувнинг ижтимоий жиҳатлари тўғрисида унчалик ташвишланмаганлар. Ундан ташқари, уларнинг ишлари илмий услубиётга асосланмаган ҳолда маълум даражада шахсий кузатишлардан келиб чиқади. «Классиклар» ташкилотларга порлок келажак нуқтаи назаридан қарашга ҳаракат қилардилар, ва шунингдек, улар ташкилотларнинг умумий тавсифларини ва қонунийликларини аниклашга уринар эдилар. Классик мактабнинг мақсади бошқарувнинг универсал тамойилларин, шу билан бирга у бу тамойиларга амал қилиш ташкилотни шубхасиз муваффақиятга олиб келади деган ғояга асосланган эди. Бу тамойиллар иккита асосий жавхаларга тўхталиб утади. Уларнинг бири ташкилот бошқарувининг оқилона тизимини ишлаб чиқиш эди. Бизнеснинг асосий тамойилларини аниқлаб, назариячи«классиклар» ташкилотни бўлинмалар ва ишчи гурухларга бўлишнинг энг яхши усулини топишларига ишонч ҳосил қилганлар. Ананавий бу функциялар бўлиб, молия, ишлаб чиқариш ва маркетинг ҳисобланар эди. Бу билан бошқарувнинг асосий функцияларини аниклаш ҳам чамбарчас боглиқдир. Файольнинг бошқарув назариясига асосий қўшган ҳиссаси - у бошқарувни универсал процесс каби кўриб чиқди, бу процесс ривожлантириш ва ташкил қилиш каби бир нечта бир-бири билан боғланган функциялардан иборат эди. Классик тамойилларининг иккинчи категорияси ташкилот тузилмасининг тузилишига ва ишчиларни бошқаришга тегишли бўлган. Бунга мисол бўлиб яккабошчилик тамойили хизмат қилиши мумкин, шунга мувофиқ инсон фақатгина битта бошлиқ томонидан буйруқ олиши ва

фақатгина унга буйсиниши керак. Мисолда Анри Файольнинг бошқарув бўйича 14 та тамойилларининг қисқача баёни келтирилган, улардан куплари Файоль уларни биринчи бор таърифлаб берган пайтдан бери содир бўлган узгаришларга қарамай хозиргача фойдалидир. Мисол Анри Файольнинг бошқариш тамойиллари 1. Меҳнат тақсимоти. Ихтисослаштириш одатдагидек табиийдир. Мехнат тақсимотининг мақсади шу тиришишда ишни куп ҳажмда ва сифатлирок бажаришдир. Бу эътибор ва кучлар йуналтирилган мақсадлар сони қисқартирилиши ҳисобига эришилади. 2. Ваколат ва жавобгарлик. Ваколат бу буйруқ бериш ҳуқуқи, жавобгарлик эса унинг карама-қаршисининг тузувчисидир. Қаерда ваколат берилса, у ерда жавобгарлик пайдо бўлади. 3. Интизом. Интизом фирма ва унинг ишчилари ўртасида эришилган битимларга бўйсиниш ва хурматни кўзда тутади. Интизомий расмиятчиликни келтириб чиқарадиган фирма ва ишчиларни боғловчи бу битимларни ўрнатиш индустрия рахбарларининг энг муҳим вазифаларидан бири бўлиб қолиши керак. Интизом адолатли қўлланиладиган санкцияларни ҳам кўзда тутади. 4. Яккабошчилик. Ишчи буйруқларни фақат бевосита бир бошлиқдан олиши керак. 5. Йўналишнинг бирлиги. Бир мақсад доирасида амалда бўлган ҳар бир гуруҳ ягона режа билан бирлашган бўлиши ва бир раҳбарга эга булиши керак. 6. Шахсий манфаатларнинг умумийларга буйсиниши. Бир ишчининг ёки ишчилар гуруҳининг манфаатлари катта масштабдаги компания ёки ташкилотнинг манфаатларидан устун келиши мумкин эмас.

7. Ходимларни мукофотлаш. Ишчиларнинг вафодорлигини ва мададини таъминлаш учун улар ўз хизмати учун адолатли иш ҳақи олишлари керак. 8. Марказлаштириш. Мехнат тақсимоти каби марказлаштириш ҳам одатдагидек табиийдир. Бироқ, марказлаштиришнинг тегишли даражаси аниқ шароитга боглиқ холда узгаради. Шунинг учун марказлаштириш ва марказлаштирилмаслик ўртасида тўғри мутаносиблик бўлиши тўғрисида савол туғилади. Бу энг яхши жоиз натижаларни таъминланадиган меъерларни аниқлаш муаммосидир. 9. Скаляр занжир. Скаляр занжир - бу раҳбарлик лавозимларида турган шахслар қатори. Бу занжир энг юқори лавозимдаги шахсдан то паст бўғин раҳбаригача чўзилади. 10. Тартиб. Жой - хамма нарса учун ва ҳамма нарса ўз ўрнида. 11. Адолатлик. Адолатлик - бу яхшилик ва ҳаққониятликнинг бирикувидир. 12. Ходимлар учун иш жойининг барқарорлиги. Кадрларнинг тез қунимсизлиги ташкилотнинг самарадорлигини пасайтиради. Иш жойига ёпишиб олган ўртача рахбар, албатта, ўз иш жойига ёпишиб олмаган ва тезда ишдан кетадиган машҳур, истеъдодли менежердан афзалдир. 13. Ташаббус. Ташаббус режа ишлаб чиқиш ва уни муваффақиятли амалга оширишни таъминлашни англатади. Бу ташкилотга куч ва энергия беради. 14. Корпоратив онг. Иттифоқ - бу куч. Бу эса ходимларнинг уйғунлиги натижасидир. Манба : Henri Fayol. General and Industrial Management (London: Pitman, 1949), pp. 20-41. Инсоний муносабатлар мактаби (1930-1950). Илмий бошқарув мактаби ва классик мактаб психология ҳали бошланғич холатда бўлган

пайтда вужудга келган . Кўпчилик XX асрнинг бошида Фрейднинг ўша пайтдаги янги беихтиёрлик концепциясини жиддий равишда гумон остига олган эди . Бунинг устига психология билан қизиққанлар камдан - кам бошқарув билан қизиқардилар ва уша пайтда инсон онги тўгрисида мавжуд бўлган камчил билимлар мехнат фаолияти муаммолари билан асло боғлиқ бўлмаган эди . Демак , гарчи илмий бошқарув ва классик ёндашув муаллифлари инсон омилининг мохиятини тан олсалар - да , уларнинг бахслари адолатли тўлов , иқтисодий рағбатлантириш ва расмий функционал муносабатларни ўрнатиш билан чегараланарди . Инсоний муносабатлар учун харакат инсоний омилни ташкилот самарадорлигининг асосий элементи сифатида тўла англашга қодир бўлмасликка жавобан туғилди . У классик ёндашув камчиликларига реакция сифатида пайдо бўлгани сабабли инсоний муносабатлар мактаби баъзан неоклассик мактаб деб аталади. Инсоний муносабатлар учун харакат. Бошқарувда инсоний муносабатлар мактабини ривожлантиришда икки олим - Мери Паркер Фоллетт ва Элтон Мэйони энг йирик нуфузли инсонлар деб айтиш мумкин. Айни, мисс Фоллетт биринчи бўлиб менежментни «бошқа шахслар ёрдамида иш бажарилишини таъминлаш» каби аниқлаб берди. Хоторнда жойлашган «Уэстерн Электрик» заводида Элтон Мэйо томонидан ўтказилган машхур синовлар бошқарув назариясида янги йуналишлар очди. Мэйо шуни аниқладики, илмий бошқарув мактабининг вакиллари ўйлаганидек пухта ишлаб чиқилган иш операциялари ва яхши иш хақи хар доим мехнат унумдорлигининг ошишига олиб келмаган. Инсонлар ўртасидаги муомалалар вақтида пайдо бўладиган кучлар рахбарнинг саихаракатларидан устун келиши мумкин бўлган ва тез-тез устун келган ҳам. Баъзан ишчилар рахбарнинг истагига ва моддий рағбатлантиришга қараганда кўпроқ гурухларидаги ҳамкасбларининг таъзийқларига жавоб берардилар. Абрахам Маслоу ва бошқа психологлар томонидан кейинрок ўтказилган тадқиқотлар бу ҳодисанинг сабабларини аниқлашга ёрдам берди. Маслоу кўзлашича инсон ҳаракатининг мотиви бўлиб илмий бошқарув мактабининг

тарафдорлари ва издошлари ҳисоблаганларидек, асосан, иқтисодий кучлар эмас, балки пул ёрдамида фақатгина қисман ва билвосита қониқтирилиши мумкин бўлган турли эхтиёжлар бўлган. Шу хулосаларга асосланиб, психологик мактаб тадқиқотчилари, агар рахбарият уз ишчиларига катта ғамхурлик курсатса, унда иш самарадорлигининг ўсишига олиб келадиган ишчиларнинг кониқарнлик даражаси ҳам ўсиши керак деб тахмин қилганлар. Улар бевосита бошлиқларнинг самаралироқ ҳаракатларини, ишчиларга берадиган маслаҳатлари ва уларга ишда кенгрок мулоқотда бўлиш имкониятларини ўз ичига олган инсоний муносабатларни бошқариш усулларидан фойдаланишни тавсия қилганлар. 4. Ахлоқ фанларининг ривожланиш мактаби Психология ва социология каби фанларнинг ривожланиши ва тадқиқот усулларининг мукаммаллашиши иккинчи жахон урушидан сўнг иш жойидаги ахлоқни ўрганишни юкори даражада жиддий равишда илмийлаштирди. Ахлоқий бехивиористик йўналиш ривожининг кейинги даври энг йирик намояндалари ичида Крис Арджирис, Ленсис Лайкерт, Дуглас МакГрегор ва Фредерик Герцбергни биринчи навбатда эслатиб ўтиш мумкин. Бу ва бошқа тадқиқотчилар ижтимоий ўзаро таъсирнинг, мотивацияларнинг, хокимият характери ва обрўсининг, ташкилий тузилмаларнинг, ташкилотлардаги коммуникацияларнинг, лидерликнинг, иш мазмуни ўзгаришининг ва иш хаёти сифатининг турли жиҳатларини ўрганишди. Биз уларнинг ишлари билан тегишли мавзуларга боғлиқ ҳолда кейинги бобларда танишиб ўтамиз. Ахлоқ фанлари мактаби энг аввало шахслараро муносабатларни йўлга қўйишда мужассамланган инсоний муносабатлар мактабидан сезиларли даражада узоқлашди. Янгича ёндашув юқори даражада ишчига ўз имкониятларини ташкилотларни ташкил қилиш ва уларни бошқаришда ахлоқ фанлари коцепцияларини қўллаш асосида англашга ёрдам беришга интилди.

Умумий қилиб айтганда, бу мактабнинг асосий мақсади бўлиб инсоний ресурсларнинг самарадорлигини ошириш ҳисобига ташкилотнинг самарадорлигини ошириш эди. Ахлоқ ёндашуви шунчалик машхур бўлдики, 60-чи йилларда бошқарув соҳасини у бутунлай қамраб олди. Олдинги мактаблар каби, бу ёндашув бошқарув муаммоларини «ягона энг яхши усул» билан ҳал қилишни ҳимоя қилди. Унинг бош постулати шундан иборат булганки, ахлоқ фанининг тўғри ишлатилиши ҳар доим айрим ишчининг каби, бутун ташкилотнинг ҳам самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Бироқ биз буни китобнинг сўнгги қисмида кўрамиз, иш мазмунини ўзгартириш ва ишчининг корхона бошқарувида иштирок этиши каби усуллар фақат айрим ишчилар учун ва айрим вазиятларда самарали бўлади. Шундай қилиб, бихевиористик ёндашувнинг кўпгина мухим ижобий натижаларига қарамасдан, у баъзан унинг тарафдорлари ўрганиб чиққан вазиятлардан фарқ қилган вазиятларда асоссиз бўлиб қолган эди. Бошқарув фани ёки миқдорий ёндашув (1950-ҳозирги вақтгача). Математика, систематика, мухандислик фанлари ва улар билан боғлик бўлган илм соҳалари бошқарув назариясига жиддий ҳисса қўшган. Уларнинг таъсирини ишни тахлил қилишда Фредерик У. Тейлор томонидан илмий усулнинг қўлланишида кузатиш мумкин. Бироқ, иккинчи жаҳон урушигача бошқарувда миқдорий усуллар етарли даражада қўлланилмаган. Инглизлар немисларнинг ёпирилма хаво ҳужумлари вақтида йўқ қилинишига йўл қўймаслик учун ўзларининг чекланган миқдордаги жанговар қирувчи самолётлари ва хаво хужумига қарши мудофаа воситаларидан энг самарали равишда фойдаланиш усулини қидириб топишлари керак эди. Кейинчалик, иттифоқчилар десантини Европага туширишни таъминлаш бўйича харбий етказиб беришларнинг самарадорлигини максимизациялаш усулини қидиришга тўғри келди. Операциялар тадқиқоти умумий номи остида гуруҳланган миқдорий усуллар шу муаммони ва сувости кемалари уруши

ҳамда япон портларини миналаш каби муоммоларни ечиш учун қўлланилган эди. 5. Операциялар тадқиқоти ва моделлар Ўзининг моҳияти бўйича, операциялар тадқиқоти - бу илмий тадқиқот усулларини ташкилотнинг операциялар бўйича муаммоларига қўллашдир. Муаммо қўйилгандан сўнг, операциялар тадқиқоти бўйича мутахассислар гуруҳи вазият моделини ишлаб чиқади. Модел - бу вокеликни кўрсатиш шаклидир. Одатда, модел воқеликни соддалаштиради ёки уни абстракт равишда кўрсатади. Моделлар мураккаб воқеликни тушунишни осонлаштиради. Масалан, йўл картаси жойларда фазовий ўзаро нисбатларни тушинишни енгиллаштиради. Бу модел сиз керакли жойга етиб бориш анча қийин бўлар эди. Синов ва хатолар усулига таянишга тўғри келарди. Худди шундай операциялар тадқиқотида ишлаб чиқилган моделлар ҳам кўриб чиқиладиган ўзгарувчилар сонини бошқариш имкони бўлган миқдоргача қисқартириб мураккаб муаммоларни соддалаштиради. Моделни ишлаб чиққандан кейин ўзгарувчиларга миқдорий қийматлар берилади. Бу хар бир ўзгарувчини ва улар орасидаги нисбатни объектив ҳолатда таққослашга ва таърифлашга имкон беради. Бошқарув фанининг муҳим тавсифи - бу оғзаки мулоҳазалар ва таърифий таҳлилларни моделлар ва сонли қийматлар билан ўзгартиришдир. Эхтимол, миқдорий усулларнинг бошқарувда қўлланишига компютерларнинг ривожланиши энг кучли туртки бўлди. Компютер, операциялар тадқиқотчиларига воқеликка жуда ҳам яқинлашадиган ва, демак, жуда аниқ бўлган янада мураккаблашиб борадиган математик моделларни яратишга имкон берди. Миқдорий ёндашувнинг таъсири. Бошқарув фанининг ёки миқдорий ёндашувнинг таъсири бихевиористик ёндашув таъсиридан анча камроқ эди, чунки, қисман, раҳбарларнинг кўпчилиги ҳар куни операциялар тадқиқоти предмети бўлган муаммоларга қараганда инсон ахлоқи ва инсоний муносабатлар муаммоларига кўпроқ дуч келади. Бундан ташқари, 60-чи

йилларгача озгина рахбарларнинг мураккаб миқдорий усулларни тушиниш ва уларни қўллаш учун етарли таълими бўлган. Аммо, хозирги вақтда бу вазият тез ўзгараяпти, чунки кўпдан-кўп бизнес мактаблари миқдорий усуллар ва компютерларни қўллаш курсларини таклиф этишаяпти. 6. Бошқарув назарияси асосчилари Бошқарув назариясини асосчилари Тейлор, Форд, Гильберт, Эмерсон, Файоль ва бошқалардир. Бошқарув назариясининг тарихан дастлабки йўналиши “классик” (анъанавий) мактаб номини олган. Бу мактабнинг вужудга келишида америкалик муҳандис ва тадқиқотчи Фредерик Тейлорнинг хизмати катта. Тейлор хизмат поғонасининг барча даражаларини АҚШдаги Бeстлегемдаги йирик металлургия корхонасининг кичик хизматчисидан бошқарувчисигача бўлган лавозимларни эгаллаган. У биринчилар қарорида ишлаб чиқаришнинг айрим жараёнларини ташкил этиш ҳамда бутун корхонани бошқаришга илмий ёндошишни қўллади. Унинг “корхонани илмий бошқариш асослари”, “Бошқаришни илмий ташкил этишнинг тамойил ва усуллари”, “Саноат корхоналарини маъмурий- техникавий ташкил этиш” каби машҳур асарлари хорижда чоп этилган ишлаб чиқаришни бошқаришни илмий ташкил этиш бўйича адабиётларнинг катта тўпламига асос солди. Тейлор меҳнат жараёнларини махсус функционал бошқариш зарурлигини асослаб берди, жисмоний меҳнат билан бир қаторда ишлаб чиқаришни ташкил этишни таркибий унсурларга ажратиб кўрсатишга ҳаракат қилган томонидан ишланган схемада ўлда-жўлда, пала-партиш ишлаш мумкин эмаслиги, ҳар бир нарса олдиндан қилинган, ишнинг барча шартлари ва усуллари олдида аниқ, белгиланган бўлиши акс эттирилган. Тейлор киши ақл-заковатига катта эътибор берган. Масалан, у корхона устаси қуйидаги тўққиз сифатга эга бўлиши кераклигини таъкидлаган: 1. Ақл-заковатга. 2. Маълум маълумотга. 3. Иш тажрибасига.

4. Одобга. 5. Ғайратга. 6. Зийракликка. 7. Халолликка. 8. Тўғри фикр юритишга. 9. Яхши саломатликка. Шу билан бирга Тейлор бу сифатларнинг барчасига эга бўлган кишини топиш жуда мушкул эканлигини айтган. Кўпчилик фақат учта сифатга эга бўлади - улар оддий иш хақи тўланадиган ишга олиниши мумкин. Бу сифатларнинг тўрттасига эга бўлган киши нисбатан кўп хақ тўланадиган ишга олиниши керак. Бешта сифатни ўзида жам этган кишини топиш анча мушкул, олти, етти, саккиз сифатга эга кишини топиб бўлмайди. Агар юқорида санаб ўтилган тўққиз сифатга эга бўлган киши топилса, уни уста лавозимига эмас, бошқарувчи лавозимига қабул қилиш лозим. Тейлор айниқса иш жойларини ташкил этиш. Ишлашнинг мақбул усулларини танлаш, аниқ вазифаларни белгилаш, кишиларни тўғри танлаш ва ишга қўйишга алоҳида аҳамият берарди. У томонидан ишлаб чиқаришни бошқариш бўйича қатор тавсиялар ишланган. Масалан, у бошқариш бўйича фаолиятнинг 8 та вазифасини ажратиб кўрсатган: 1. Ишларни бажариш ва тақсимлаш тартиби. 2. Чизмалар ва қўлланмаларни тузиш. 3. Вақтни меъёрлаш ва меҳнатга хақ тўлаш. 4. Интизомга риоя қилиш. 5. Иш услубларини белгилаш. 6. Ускуналар иш тартибига риоя қилиш. 7. Ускуналарни таъмирлаш ва сақлаш. 8. Сифатни назорат қилиш. Тейлорнинг функционал бошқарув тизими ҳозирги даврда саноатда қўлланмасада, бошқариш жараёнини функционал тақсимлаш ғоясидан

бошқаришнинг тартибли (линейний) тизимидан ҳам фойдаланади. Тейлор маъмурият ва таъминловчи ижтимоий жиҳатларни ҳисобга олиш муҳимлигини таъкидлаб, бу ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришнинг муҳим тамойилларидан бири эканлигини айтган. У ижтимоий демагогия усулларини инкор этмай, улардан фойдаланишни тавсия қилган. У ишчилар ва тадбиркорлар ўртасида “синфий ҳамжиҳатлик”ни таъминлаш, улар ўртасида мунозарага йўл қўймаслик заруриятига таянган ва уни бошқарувнинг энг муҳим вазифаларидан бири деб ҳисоблаган. Тейлор фикрига биноан, бундай вазифани фақат илмий жиҳатдан ташкил этилган бошқарув тизими - бошқарув назариясигина ҳал этиши мумкин. Тейлоризм илмий бошқарув ҳаракатини бошлаб берди. Бу ҳаракат АҚШни қамраб олиб, бошқа капиталистик мамлакатларга ҳам ёйилди. Тейлор тизими илмий бошқарув ривожланиши учун асос бўлиб хизмат қилди. Иқтисодиётни бошқариш соҳасининг яна бир йирик назариётчиси- Гаррингтон Эмерсон (1853-1931) эди. У “Унумдорликнинг ўн икки тамойили” асарини ёзиб, бу асарда у биринчи бўлиб инсон фаолиятини мақбуллаштиришга қарашлар тизимини баён қилиб берди. Эмерсон қуйидаги тамойилларга асосланган максимал меҳнат унумдорлигига эришиш усулини ишлаб чиқди. 1. Аниқ белгиланган ғоя ва мақсадлар. 2. Ақли расолиқ. 3. Асосли маслаҳат. 4. Қатъий интизом. 5. Ходимларга нисбатан адолатли муносабат. 6. Марказлаштириш. 7. Тезкор, ишончли, тўлиқ, аниқ ва доимий ҳисоб. 8. Меъёр ва тартиб. 9. Шароитни нормаллаштириш.

10. Операцияларни меъёрлаш. 11. Ёзма стандарт қўлланмалар. 12. Унумдорлик учун рағбатлантириш. Ўз хулосаларига қўшимча қилиб бошқариш услубини баён қилиш билан муаллиф классик концепцияга салмоқли хисса қўшди. Саноат корхоналарини ташкил этиш ва бошқариш масалаларини ўрганган яна бир америкалик иқтисодчи Гамильтон Черч (1866-1936) ўз диққат эътиборини бошқаришнинг умумий назарий тамойилларига қаратди. Америкалик бошқа назариётчилардан фарқли Г.Черч тайёр қонун - қоидаларни тавсия қилмаган. У барча саноат корхоналарини бошқаришнинг умумий назарий тамойилларини белгилаб берди, бошқарувнинг умумий вазифалари билан уни ташкил этиш тамойилларини кўрсатиб берди. Ўзининг “ишлаб чиқаришни бошқариш асослари” китобида у бошқариш вазифаларининг қуйидаги таснифини баён қилиб берган: лойихалаштириш, ускуна билан таъминлаш, буюрувчилик, ҳисоб ва амалга ошириш. Г.Черч китобининг айрим назарий қоидалар ҳозирги даврда ҳам илмий ва амалий қимматга эгадир. Илмий бошқарув ривожланишига ҳисоб ва режалаштиришнинг чизма усулини ишлаб чиққан Генри Гант (1861-1919) ва ишини мақбуллаштириш учун стандарт ҳаракатларни қўллаб айрим ишларни бажариш усулларини таклиф этган Френк Гильберт (1868-1924) салмоқли хисса қўйганлар. Шунингдек бошқарув назариясига Француз мухандиси Анри Файоль муҳим хисса қўшган, у бошқарув вазифалари мақбуллаштириш - олдиндан кўра олиш, ташкил этиш, буюриш, келишув, назорат қилишга тенглаштирган 1916 йилда унинг “Умумий ва саноат бошқаруви”, 1924 йилда “Меҳнатни илмий ташкил этиш” ва “Ижобий бошқарув” асарлари чоп этилди. Генри Форд ишлаб чиқариш корхоналарини бошқаришнинг ташкилийтехникавий тамойилларини яратган. Фордизм фақат бошқарув техникаси ва ташкил этиш ривожланишида эмас, балки меҳнат унумдорлиги ўсишида ҳам янги босқич бўлди. Форд ҳам Тейлор сингари кам ҳаражат билан юқори меҳнат

унумдорлигига эришишни мақсад қилиб қўйган бўлсада, унга бошқа йўл билан эришишга ҳаракат қилди. Тейлор инсон меҳнатини ташкил этишга алоҳида эътибор берган бўлса, Форд техника, технология, ишлаб чиқаришни такомиллаштиришга эътибор берган. Шундай қилиб, Тейлор ва унинг издошлари буржуа бошқарув назарияси ривожланишининг бошқарув концепцияси вужудга келган ХIХ-XX асрлар чегарасидан асримизнинг 20-йилларигача давом этган даврни қамраб олган биринчи босқичи намоёндаларидир. ХХ асрнинг 20-йилларидан бошқарув ривожланишининг йирик капиталистик ишлаб чиқариш эҳтиёжларига асосланган янги босқичи бошланди. Назариётчилар Тейлоризмни нисбатан мослашувчан тизим билан алмаштиришга ҳаракат қилдилар. Улар бошқаришнинг социологик ва психологик жиҳатларига эътибор бериб, уларни илмий бошқарув таркибига киритдилар. “Классик” мактабга хос бўлган инсон омилини ҳисобга олмаслик, кишилар фаолияти сабабларини соддалаштирилган нуқтаи назаридан ёндашиш америка бошқарув назариясида янги йўналиш – “инсон муносабатлари” мактаби вужудга келишига сабаб бўлди. Бу йўналишнинг асосчилари - америкаликлар Э. Мэйо, Ф. Ротлисбергер, Дж. Лизли ва бошқалардир. Гарвард университети профессори Э. Мэйо “инсон муносабатлари” назариясини илгари сурди. Унинг ғояларининг моҳияти шундаки, меҳнат жараёнида психологик ва ижтимоий омиллар етакчи аҳамиятга эга. Шу сабабли, Мэйо фикрига биноан ишлаб чиқариш ва бошқарувнинг барча муаммоларига инсон муносабатлари нуқтаи назаридан қараш лозим. Бу назария инсоннинг маълум ижтимоий ва психологик эҳтиёжларини қондириш йўли билан уни янада унумли меҳнат қилиши мумкин деган ғояга асосланган. Бу мактабнинг яна бир намоёндаси Д. Мак Грегор бошқарувни ташкил этишга 2 хил ёндашув мавжуд:

• мажбурлаш ва рағбатлантириш усуллари; • ташаббускорлик ва мустақилликни иложи борича намоён қилиш учун шароит яратиш. Лекин бу назариянинг асосий жиҳати шундаки, “инсон муносабатлари” мактаби вакиллари ижтимоий муаммоларни бутун жамият миқёсида эмас, балки алоҳида корхона миқёсида ҳал этадилар. Меҳнаткашлар ижтимоий аҳволига мажмуий равишда ҳал этилиши лозим бўлган ижтимоий-иқтисодий муаммо сифатида эмас, балки кишиларнинг гуруҳий муносабатлари сифатида қаралган. “Эмперик” (прагматик) мактаб бошқарув зарурлигини умуман инкор этиб, очик эмперизмнинг тарғибот килади. У бошқарувнинг мақсади - раҳбарлик қилиш бўйича ижобий тажриба ва аниқ хатоларни ўрганишдан иборат, деб таъкидлайди. Бу мактаб вакиллари камроқ назарий маслаҳатлар бериб, кўпроқ аниқ вазиятларни тахлил этиш билан шуғулланиш керак дейдилар, албатта, тажриба ўрганиш жуда муҳим. Лекин фақат амалиётга асосланиб бошқарув ни шакллантириш мумкин эмас “Эмперик” мактабнинг энг ёрқин намоёндалари - Т. Дракер, Р. Дэвис, Л. Ньюман, Д. Миллер ва бошқалардир. Юқорида санаб ўтган хорижий бошқарув мактабларининг энг асосий камчилиги ҳар томонлама чуқур ўрганилмаганлигидир. Бу янги йўналиш “Ижтимоий тизимлар” мактаби вужудга келишига туртки бўлди. Унинг энг таниқли намоёндалари Д. Марч, Г. Саймон, А. Этциони ва бошқалардир. “Ижтимоий тизимлар” мактаби “инсон муносабатлари” мактаби хулосаларига асосланиб, корхонага ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсир кўрсатувчи омиллар мажмуидан иборат мажмуий тизим сифатида ҳараб, инсон бу омилларни бири деб ҳисоблайди. Социологларнинг катта гуруҳи саноат социологияси соҳасида тақиқот олиб борадилар. “ижтимоий тизим” мактаби ўзидан аввалги мактабларга нисбатан кенг кўламдаги муаммоларни ҳал этишга, бошқарув назариясини яхлит ҳолга келтиришга интилади. Лекин бошқарув назариясини тузишга интилиш уни ҳозирги капиталистик дунё

шароитидан узоқлашиб кетишга ва натижада унинг унчалик кенг ёйилмаслигига олиб келди. Агар “классик” мактаб намоёндалари низоларни моддий рағбатлантириш ёки жихозлаш йўли билан, “инсон муносабатлари” мактаби ишлаб чиқариш жараёнини адолатли қилиш йўли билан ҳал қилишни таклиф этган бўлсалар, “ижтимоий тизимлар” мактаби ташкилотда низоларнинг мавжуд бўлиши унинг табиатидан келиб чиқувчи ҳолат деб ҳисоблаб асосий вазифа низолар ва уларнинг оқибатини юмшатишдан иборат деб таъкидлайдилар. 50-йилларнинг бошида бошқарув назарияси ривожланишига “янги” мактаб катта таъсир кўрсатди. У бошқарувга аниқ фанлар услуб ва усуллари - қарорлар қабул қилишни математик моделлаштириш, математик мантиқ, дастурлаш, иқтисодий жараёнларни математик моделлаштириш усулларини жорий қилиш билан ажралиб туради. “Янги” мактабнинг энг ёрқин намоёндалари - Р.Аккоф, Л.Клейн, В.Люс ва бошқалардир. Бу мактабнинг шаклланиши кибернетика ва жараёнларни ўрганиш ривожланиши билан боғлиқдир. Жараёнларни ўрганиш захиралар, ресурслар тақсимоти, эскирган ускуналарни алмаштириш, мақбул равишда режалаштиришни бошқаришни математик моделлаштириш билан боғлиқдир. Кейинчалик “янги” мактаб таркибида мустақил фан - бошқарув қарорларини қабул қилиш назарияси шаклланди. Хорижий бошқарув ривожланишининг қисқа тавсифи бошқарувни такомиллаштириш янги усуллари ва шаклларини излаш узлуксиз давом этганлигидан далолат беради. “Янги” мактаб - бу “ижтимоий тизимлар” мактабининг мантиқий давомидир. Россияда бошқарув фани ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб шакллана бошлади. Бу даврда меҳнат ва бошқарув муаммоларига бағишланган ўнлаб журналлар, жумладан “бошқарувни ташкил этиш”, “Меҳнатни ташкил этиш”, “Бошқарув техникаси”, “Хўжалик ва бошқарув” каби ойномалар нашр қилинди, хорижий ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқарув бўйича

мутахассислар асарлари рус тилига таржима қилинди. 1921 йилда Марказий меҳнат институти ташкил этилди. Бошқарув назария ва амалиётига катта хисса қўйган таниқли олим - Алексей Капитанович Гастев (1882-1941) эди. Унинг “қандай ишламоқ керак?”, “Меҳнатни меъёрлаш ва ташкил этиш” “Меҳнат қўлланмалари”, “Маданият қўзғолони”, “Ишлаб чиқаришни ММИ усуллари билан тартибга солиш” китоблари нашр этилди. А.К. Гастев раҳбарлиги остида ММИ да меҳнатни ташкил этишнинг янги усулларини ўрганиш, лойихалаш ва жорий қилиш, турли мутахассисликка эга ишчиларни ўқитиш ва малакасини оширишнинг мақбул тизимини яратиш бўйича салмоқли ишлар амалга оширилди. А.К.Гастев асарлари жуда катта илмий ва амалий аҳамиятга эга, у томонидан ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялар хозирги даврда ҳам долзарбдир. Меҳнатни илмий ташкил этиш ва бошқарув фанининг яна бир ташаббускори - Платон Михайлович Корженцев (1881-1940). П.М. Корженцев 1923-1924 йиллар давомида Бутун Иттифоқ меҳнатни ташкил этиш Кенгаши президиуми аъзоси бўлган ва “Правда” газетасида ишлаган. Бу йил давомида у “Меҳнатни илмий ташкил этиш”, “Ташкил этиш тамойиллари”, “Вақт учун кураш”, “Ўзингни ўзинг ташкил эт” сингари асарларини ёзди. П.М.Корженцев томонидан тавсия этилган ишлаб чиқарилаётган махсулотларни стандартлаш, меҳнат шароити, моддий воситалардан тўғри фойдаланиш ҳақидаги таклифлар жуда долзарб эди. Меҳнатни ташкил этиш ва бошқариш назариясига бу муаммо бўйича тадқиқот олиб борган П.А. Попов, О.А. Ерманский ва бошқалар ҳам салмоқли хисса қўшганлар. Давлат ва иқтисодиётни бошқариш назариясининг айрим жиҳатлари шарқнинг иқтисодий ғоя ривжланишига хисса қўйган йирик аллома ва давлат арбоблари - Фаробий, Ибн Сино (IX-X аср), Хос Хожиб (XI-XII аср), Амир Темур, Ибн Холдун (XIII-XIV аср), Бобур, Алишер Навоий асарларида ёритилгандир.

Хулоса • Бошқариш илмининг асосчилари Ф. Тейлор, Г. Эмерсон, Г. Черч ва бошқалар бўлганлар. • Бошқариш назариясининг асосий илмий мактабларидан: “классик бошқарув мактаби”, “инсон муносабатлари мактаби”, “ижтимоий тизим” мактаби, “янги” бошқарув мактаблари ҳисобланади. • Ўзбекистонда бошқарув тизими шаклланиши бошқарув назарияси тажрибасига эга бўлган, қабул қилинган қонунлар ва хуқуқий актлар асосида амалга оширилади. • Бозор инфратузилмасининг ривожланиши бошқарувнинг стратегик вазифаси ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Просветов Г.И. Стратегия предприятии. Учеб. практическое пособ. – М.: «Альфа-Пресс», 2010. – 184 с. 2. Голубев М.П. Методология создания эффективных вертикально интегрированных холдингов. Учеб. пособ. – М.: 3. ИНФРА-М, 2010. – 521 с. 4. .Қосимова Д.С. “Бошқариш назарияси асослари”. Ўқувуслубий мажмуа.Т.: ТДИУ 2011- 428 б. 5. .Қосимова Д.С. «Бошқариш назарияси» Ўқув қўлланма.Т.- «Адолат», 2009.- 219 б. 6. . Қосимова Д.С. Нефт-газ компанияларини самарали бошқариш асослари. Монография. – Т.: “Фан”, 2006. – 146 б. 7. Тўлаганова Д.С. Теоретические подходы к рациональному использованию ресурсного потенциала в компании // “Иқтисодиёт ва таълим” журнали, 2005, 1–сон. 8. Суетенков Е.Н., Паско Н.И. Основы менеджмента: Учебное пособие. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2005. – 240 с. 9. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента: Пер. с англ. – М.: Дело, 2005. – 702 с. 10. Туляганова Д.С. и др. Оценка эффективности управления в экономике. Монография. – Т.: Фан, 2003. – С. 68-79. 11. Туляганова Д.С. Менежмент фанидан практикум. Ўқув қўлланма. – Т.: Фан, 2002. – 135 б. 12. Туляганова Д.С., Акаитдинова М.А. Менежмент социологияси ва психологияси. Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2004. – 90 б.

Похожие

Бошқариш назариясининг ривожланиши. Бошқаришга асосий муносабатлар

Бизнесда бошқарув назариясининг ривожланиши

Менежмент назариясининг шаклланиши ва ривожланиши

Инсон ресурсларини бошқариш функциясининг ривожланиши

Автоматик бошқариш тизимларининг асосий жиҳозлари