Бизнесда бозор конъюнктурасини ўрганишнинг асосий йўналишлари - Экономика - Рефераты

Бизнесда бозор конъюнктурасини ўрганишнинг асосий йўналишлари

Загружено в:

16.10.2022

Скачано:

0

Размер:

71.4248046875 KB

Бизнесда бозор конъюнктурасини ўрганишнинг асосий йўналишлари Режа: 1. Бозор конъюнктурасининг моҳияти ва аҳамияти. 2. Конъюнктурани ташкил қилувчи омиллар, асосий кўрсаткичлар ва уларни таҳлил қилиш ва истиқболлаш усуллари. 3. Ташқи бозор конъюнктурасини тадқиқ қилишнинг кўрсаткичлар тизими ва уларни танлаш мезонлари. 4. Турли хил бозорлар конъюнктурасини тадқиқ қилишнинг ўзига хос хусусиятлари. 5. Хом-ашё маҳсулотлари бозори, машина-ускуналар бозори, тайёр маҳсулотлар бозорини тадқиқ қилиш. 6. Товарлар бозорини истиқболлашда қўлланиладиган асосий ёндашувлар ва тамойиллар. 7. Конъюнктура истиқболларини амалга оширишда ахборот- статистик таъминотнинг аҳамияти.

1. Бозор конъюнктурасининг моҳияти ва аҳамияти Бозор — бу сотувчилар ва харидорларнинг товарларни пул воситасида айирбошлаш юзасидан келиб чиққан иқтисодий муносабатлари, уларнинг ўзаро алоқаларидир. Бозорда сотувчилар ва харидорлар бир-бирларини топадилар, бозор уларни боғлаб турувчи механизм ҳисобланади. Бозорнинг субъектлари — иштирокчилари ҳам бир хил эмас. Улар икки гуруҳга бўлинадилар: сотувчи ва харидорлар, улар бозор муносабатларида турли вазифани бажарадилар. Сотувчилар бозордаги товар ва хизматларни таклиф этувчи фирма, корхона ёки хусусий тадбиркорлардан иборат бўлиб улар ўз товарларини сотадилар ёки ижарага берадилар. Харидорлар — кенг қатлам истеъмолчилардан иборат бўлиб, улар бозорга ўз талаб-эҳтиёжларини қондириш учун чиқадилар. Харидорлар оддий истеъмолчи фуқаролар, бизнесменлар, хусусий тадбиркорлар, давлат ташкилотлари, жамоат ташкилотлари ва ҳоказолардан иборат бўлади. Маркетинг фаолиятида бозорни тадқиқ қилиш асосан икки йўналишда амалга оширилади (9.1- чизма): 1. Бозор конъюнктурасини тадқиқ қилиш. 2. Тижорат фаолияти хусусиятларини таҳлил қилиш. Расмдан кўриниб турганидек, бозор конъюнктурасини тадқиқ қилиш ҳам ўз навбатида икки асосий блокни ўз ичига олади, булар: Маркетинг тадқиқотларини амалга оширишда бозорни тадқиқ қилиш қуйидаги босқичлардан иборат бўлади: • ахборотларни йиғиш, уларни тартибга солиш ва қайта ишлаш; • ўрганилаётган объектнинг хусусиятларини аниқлаш; • яқин режалаштирилаётган давр учун объектнинг ўзгаришини истиқболлаш; • истиқболлаш натижаларидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш. Бозорни тадқиқ қилиш

1-чизма. Бозорни тадқиқ қилишни амалга оширишнингтартиби Маркетинг тадқиқотларини амалга оширишда ахборотларни йиғиш босқичи ўта муҳим ҳисобланади. Бозор конъюнктурасини тадқиқ қилишда турли манбалардан олинган ахборотлар таҳлил қилинади. Шу жиҳатдан ахборотлар умумий, тижорат ва махсус ахборотлар туркумига ажратилади. Бозор ҳолатини ва ишлаб чиқаришни умумий жиҳатларини ифодалайдиган ахборотлар умумий ҳисобланади, ҳамда уларни йиғиш манбалари давлат ва тармоқ статистикасига топшириладиган махсус ҳисобот ҳужжатларидир. Бозор конъюктурасини тадқиқ қилиш жараёнини ўзаро боғлиқ бўлган уч босқичга бўлиш мумкин. Бу босқичларни алоҳида-алоҳида кўриб ўтамиз.Биринчи босқич — бозор конъюктурасини тадқиқ қилиш.ґар бир тадқиқотда, изланишда, ривожланишда бўлгани каби бозор конъюктурасини тадқиқ қилишда ҳам ўзига хос тамойиллар мавжуддир. Бу тамойиллардан асосийлари учта бўлиб, улар мақсадга қаратилганлик, комплекслик ва доимийликдир.Мақсадга қаратилганлик тамойили бозор конъюктурасини тадқиқ қилиш ва унинг ривожланиш жараёнларини аниқлашни корхонанинг келгусидаги режалари билан узвий боғлиқликда амалга оширишни ўз ичига олади.Комплекс ёндашув эса: Тижорат фаолияти хусусиятларининг тавсифномаси Умумхўжалик коньюктурасини тад қ и қ қ илиш Ра қ обатчи фирма фаолиятини та ҳ лил қ илиш Товарлар бозори коньюктурасини тадљиљ љилиш Талабни тад қ и қ қ илиш Товар сотиб олувчиларни тад қ и ққ ил иш Таклифни тад қ и ққ илиш Фирманинг тижорат фаолиятидаги ўзига хос хусусиятларини ба ҳ олаш Бозорнинг ривожланиш жараёнини ани қ лаш

 биринчидан, бозорнинг барча асосий элементларини таҳлил қилишни;  иккинчидан, бозорни тадқиқ қилишда умумиқтисодий ўзгаришлар ва бошқа товарлар бозорида бўладиган ўзгаришлар билан ўзаро алоқадорликда таҳлил қилишни;  учинчидан, бозорга таъсир кўрсатувчи барча омилларни ўрганишни ўз ичига олади. Бозор конъюктурасини тадқиққилиш 2-чизма. Бозор конъюктурасини тадқиқ қилиш жараёни Кузатув ва таҳлилнинг доимийлик тамойили тадқиқ қилиш фаолиятига маълум шартлар қўяди. ґақиқатан ҳам, шундай шартлар қўйилган тақдирдагина бозорда содир бўладиган ўзгаришларни аниқлашга ва уларни амалий фаолиятда ҳисобга олишга имкон яратилади. Бy демак, бозорни тадқиқ қилишдан олдин таҳлил қилиш даври (ой, квартал, ярим йил, йил) аниқланиши лозим. Бундан ташқари мўлжалланаётган таҳлил ва истиқболларнинг даражаси аниқланиб олиниши керак, чунки шунга кўра керакли маълумотлар ҳажми ва характери белгиланади.Ахборотлар йиғиш босқичида бозор конъюнктурасининг асосий кўрсаткичлари аниқланади, ахборотлар манбаи танланади ва конъюнктура тўғрисида маълумотлар Конъюктурани та ҳ лил қ илиш Конъюктурани исти қ боллаш Конъюктурадан фойдаланиш самарадорлигини ба ҳ олаш

тўпланади.Юқоридаги тадбирлар амалга оширилгандан сўнг, бевосита таҳлил қилишга киришилади. 2. Конъюнктурани ташкил қилувчи омиллар, асосий кўрсаткичлар ва уларни таҳлил қилиш ва истиқболлаш усуллари Бозор конъюнктурасини таҳлил қилиш ва истеъмолчилар талабини ўрганиш жараёни қуйидаги босқичлардан иборат бўлади:  биринчи босқич, жами аниқланган омиллар ва кўрсаткичлардан энг муҳимлари танлаб олинади, алоҳида баҳолар, статистик кўрсаткичлар ажратилади;  иккинчи босқич, ҳар бир кўрсаткич бўйича динамик қаторлар тузилади, бу ўрганилаётган омилнинг конъюнктурани ўтган, бугунги ва келгусидаги ўзгаришига таъсирини кўрсатиш имкониятини беради;  учинчи босқич, конъюктурага таъсир кўрсатувчи омиллар ичидан таъсир доираси бўйича муҳимлари аниқланади. Бу вазифа динамик қаторлар асосида омилларнинг ўтган давр мобайнида конъюнктурага кўрсатган таъсири доирасига қараб танланади. Масалан, ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришини тадқиқ қилганда унга таъсир кўрсатувчи омиллар аниқланади, яъни булар янги ишлаб чиқариш қувватларининг фойдаланишга туширилиши, автоматлаштириш даражасининг оширилиши, талабнинг ошиши ёки камайиши ва бошқалар бўлиши мумкин;  тўртинчи босқич, барча омилларнинг ўзаро таъсирини бир бутун сифатида кўриб чиқиш. Бунинг натижасида, авваламбор, таъсирнинг умумий натижаси аниқланади ва конъюктуранинг ҳолати белгиланади;  иккинчидан эса, ҳар бир алоҳида олинган омилнинг контъюктурани шаклланишидаги ўрни ва таьсири ўрганилади.

3. Ташқи бозор конъюнктурасини тадқиқ қилишнинг кўрсаткичлар тизими ва уларни танлаш мезонлари Бозор конъюнктурасини таҳлил қилиш жараёнида муҳим бўлган асосий кўрсаткичларни қуйидаги гуруҳларга ажратишимиз мумкин:  ишлаб чиқариш кўрсаткичлари;  ички товар айланиш кўрсаткичлари;  ташқи савдо кўрсаткичлари;  баҳолар даражаси кўрсаткичлари;  молиявий кўрсаткичлар. 1. Ишлаб чиқариш кўрсаткичлари таҳлил қилинганда асосий вазифалар қуйидагилардан иборат бўлади: • маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича белгиланган режа топшириқларининг бажарилиш тиғизлигини текшириш; • корхона маҳсулот ишлаб чиқариш режасининг бажарилиши ва ўзгаришининг ҳажми, таркиби, ассортименти, сифати ва бир текисда ишлаб чиқаришга баҳо бериши; • ўтган ой, квартал, ярим йил, йилга нисбатан режанинг бажарилишидаги фарқни ва унинг сабабларини аниқлаш; • маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича имкониятларни аниқлаш ва унинг таркиби ҳамда сифатини яхшилаш; • маҳсулотларни янгилаш даражасини баҳолаш, уларнинг истеъмолчиларнинг хоҳиш ва истақларига кўра такомиллаштириш даражасини таҳлил қилиш; • ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш кўpcaткичларини таҳлил қилиш ва бошқалар. 2. Ички товар айланиш кўрсаткичлари бозор конъюктурасининг ўзгариш йўналишини кўрсатади ва ўз таркибига қуйидагиларни олади: • тузилган шартнома бўйича истеъмолчиларга товар етказиб бериш режасининг бажарилиши кўрсаткичлари;

• маҳсулот сотиш режасининг бажарилишига таъсир қилувчи омилларни таҳлил қилиш кўрсаткичлари; • улгуржи ва чакана савдо корхоналарининг маҳсулот сотиш ҳажми кўрсаткичлари; • истеъмол харажатлари кўрсаткичлари; • товар заҳиралари кўрсаткичлари; 3. Ташқи савдо кўрсаткичларига қуйидагилар киради: • ташқи савдо айланишининг натура ва қиймат ҳажми; • экспорт ва импортнинг натура ва қиймат ҳажми; • экспорт ва импортнинг жуғрофий тақсимланиши; • савдо баланси қолдиғи ёки соф экспорт; • тармоқнинг ёки мамлакатнинг жаҳон экспорти ёки импортидаги солиштирма салмоғи; • маҳсулот ишлаб чиқаришда ва истеъмол қилишда экспорт ҳамда импортнинг улуши. 4. Баҳолар даражаси ва динамикасини аниқловчи кўрсаткичларига қуйидагилар киради: • улгуржи ва чакана баҳолар индекси; • маҳсулот таннархини таҳлил қилиш кўрсаткичлари; • бир сўмлик маҳсулотга кетган харажатларни аниқлаш; • ишлаб чиқаришни бошқариш, хизмат кўрсатиш ва сотишни ташкил қилиш бўйича харажатларни баҳолаш; • аукцион, биржа, ярмарка ва кўргазмаларда амалга ошириладиган олди-сотди операцияларининг баҳолари. 5. Молиявий кўрсаткичларга эса қуйидагилар киради: • корхона (фирма)нинг фойдаси, фойда баланси таҳлили; • рентабеллик даражаси; - қимматбаҳо қоғозлар эмиссияси; • корхонанинг акциялари курсини таҳлил қилиш кўрсаткичлари;

• инфляция даражаси ва муомаладаги пул массаси; • валюта курси ва банк депозитлари; • ссуда фоизи. Корхонанинг фойдаси устида тўхталиб ўтайлик. Бозор иқтисодиёти ишлаб чиқаришни бошқариш жараёнида иқтисодий дастақлардан кенг кўламда фойдаланишни тақозо қилади. Улар жумласига фойда, соф даромад, баҳо рентабеллик даражаси, кредит фоиз ставкалари киради. Уларнинг ичида фойда кўрсаткичи корхона хўжалик фаолиятининг белгиловчи сифат кўрсаткичларидан энг муҳимидир.Мисол, «Зебонур» очиқ турдаги хиссадорлик жамияти республикамизнинг барча истеъмолчилари учун таниш бўлган фирма. Фирманинг асосий фаолияти эркақлар ва аёллар учун кастюм шимлар тикишдан иборат. 4. Турли хил бозорлар конъюнктурасини тадқиқ қилишнинг ўзига хос хусусиятлари Маркетинг тадқиқотларида бозор конъюнктурасини истиқболлаш ўзига хос тамойилларга асосланади, булар қуйидагилардан иборатдир:  комплекслик тамойили маркетинг тадқиқотларида бозорни ҳар томонлама таҳлил ва истиқболлашни англатади;  мунтазам ёндашиш тамойили асосида амалий жиҳатдан комплекс истиқболлашни амалга ошириш имнонини берадиган усул ва иқтисодий математик моделларни яратиш ётади;  истиқболлашнинг узлуксизлик тамойили, бу бозор конъюктурасининг хусусиятларидан келиб чиқади ва у доимий равишда ҳисоблалади. Узлуксизлик тамойилининг моҳияти шундан иборатки, истиқболлаш фирманинг оператив, ойлик, квартал, ярим йиллик, йиллик ва келажакдаги режалари орасида тўғридан-тўғри алоқа бўлиши тақозо қилинади;

 истиқболлашнииг муқобиллилик тамойили, турли йўналишлар бўйича турли хил ўзapo алоқадорлик ва структурали нисбатлар, бозор конъюктураси имкониятлари билан боғлиқдир;  истиқболлашнинг эҳтимоллилик характери, тасодифий жараёнларнинг мавжудлигини ҳамда истиқболлаштириладиган жараёнларнинг миқдор жиҳатидан бир турлиги ва барқарорлигини сақлашдаги фарқларни акс эттиради, муқобиллилик эса бозор конъюктурасини таҳлил қилишнинг сифат жиҳатдан турли хил вариантлари,имкониятлари ҳақидаги тахминлардан келиб чиқади. Маркетинг фаолиятида бозорни тадқиқ қилиш ва истиқболлаш усулларини 4 та катта синфга бўлишимиз мумкин. Фактографик усуллар. Бу истиқболлашнинг шундай усулики, унда ўтган даврда бўлиб ўтган ҳақикий омиллардан ахборотли асос сифатида фойдаланилади. Бу маълумотлар миқдор ва сифат характерига эгадир. Бозор конъюнктурасини истиқболлашнинг фактографик усуллари ўз навбатида 3 турга бўлинади. Биринчи тури экстраполяция ва интерполяция усулларининг йиғиндисидан иборат бўлиб, бу турдаги моделлар учун чизиқли функцияларни тузишда бошланғич ахборотдан фойдаланиш характерлидир. Фактографик методларнинг иккинчи тури иккита ва ундан ортиқ ўзгарувчан истиқболлаш объектларининг ўзаро алоқаларини тадқиқ қилишда қўлланилади. Кўп ўлчовли статистик усуллар бундай моделларга асос бўла олади. Усулларнинг учинчи тури мазкур объектларнинг келгусидаги ривожланишини шунгa ўхшаш объектларнинг ривожланиш қонуниятлари бўйича тадқиқ қилишга асосланади. Эксперт усуллар у ёки бу соҳадаги мутахассис-экспертларнинг фикр ва мулоҳазаларини қайта ишлашга асосланади. Истиқболлашнинг эксперт баҳолаш усули интуитив ва аналитик услубни ўз ичига олади. Интуитив усулларга экспертларни жалб қилишга, амалда истиқболлаш объектини ривожлантириш жараёнларини аниқлаш ҳамда шахсий эрудиция ва туйғу воситасида келгусидаги ўзгаришини баҳолашга асосланган усуллар киради.

Аналитик усулларга истиқболлаш объектини тадқиқ қилиш жараёни моделини мантиқан таҳлил қилишга асосланган усуллар киради. Экстраполяция усули. Экстраполяция усули математик статистикани кенг қўллашга асосланади, Математикада экстраполяция қуйидагича тушунилади: агар функциянинг аҳамияти бирор интервал ичида [Xo, Xn] ётган нуқталарда х0х1<х2 ... хn маълум бўлса, функциянинг f (x) қийматини интервалдан ташқарида [Х о , Хn] ётган х нуқталарда белгилаш экстраполяция дейилади. Лекин истиқболлаш шу соҳа ичида амалга оширилса, бунга интерполяция дейилади. Эконометрик моделлар. Эконометрик моделлар иқтисодий жараёнлар параметрларининг стахастикларини назарда тутган ҳолда бозор конъюктурасиннг турли кўрсаткичлари ўртасидаги ўзаро алоқалар ва пропорцияларни миқдорий баён қиладиган регрессион ва баланс тенгламалари тизими орқали ифодаланади. Регрессион ва корреляцион таҳлил усулида боғланишнинг регрессия тенгламаси аниқланади ва у маълум эҳтимоллик (ишончлилик даражаси) билан баҳоланади, кейин иқтисодий-статистик таҳлил қилинади. Регрессия тенгламасининг умумий кўриниши: у = f (x 1 , x 2 , …, x n ) бу ерда у - натижавий кўрсаткич, f - функция х - натижавий кўрсаткичга таъсир кўрсатувчи омиллар. Масалан. аҳолининг маиший хизматларга бўлган талабини истиқболлаш моделининг тўғри чизиқли регрессия модели қуйидагича бўлади: у = а о + а1Х1+ а2Х2 + а3Х3 бу ерда: у - аҳолининг маиший хизматлар учун қиладиган ўртача сарфи; X1- аҳолининг ўртача пул даромади; Х2- маиший хизмат нархларининг ўртача индекси; Х3 — аҳоли умумий сонида шаҳар аҳолисининг салмоғи. а0, а1, а2 ва а3 — дастлабки маълумотлар асосида ҳисобланадиган регрессия параметрлари.

Бир омилли регрессия тенгламасининг параметрлари қуйидаги нормал чизиқли тенгламалар системаси ёрдамида аниқланади: na 0 + a 1  x =  y a 0  x + a 1  x 2 =  yx Буерда n – тўпламнинг миқдори ёки кузатувлар сони x – омилнингҳақиқий қийматлари y – натижавий кўрсаткичнингҳақиқий қийматлари Регрессия ва корреляция кўрсаткичлари миқдор жиҳатдан чегараланган тўплам маълумотларига асосан аниқланганлиги учун тасодифий хатолар таъсирида бузилган бўлиши мумкин. Агар кўрсаткичларда тасодифий хатоларнинг таъсири айтарли даражада катта бўлмаса, бу кўрсаткичлар аҳамиятли (моҳиятли) деб аталади. Аниқланган регрессия ва корреляция кўрсаткичлари ҳар доим ҳам моҳиятли бўлвермайди. Шунинг учун уларнинг моҳиятли эканлигини текшириб кўриш зарур. Бунинг учун математик статистиканинг Стьюдент (t), Фишер (F), Дарбин-Уотсон (DW), Нейман (N) ва бошқа меъзонлардан фойдаланиш мумкин. Регрессия тенгламасини таҳлил ва истиқболлашда натижавий кўрсаткичнинг омилга нисбатан эластиклик коэффицентидан ҳам фойдаланилади. Эластиклик коэффициенти (Э) омилнинг 1% га ўзгариши билан натижавий кўрсаткичнинг ўртача неча фоизга ўзгаришини ифодалайди: Э = ϑ y  x ϑ xy ϑ y Бу ерда ϑ xрегрессия тенгламасининг х бўйича хусусий ҳосиласи. Демак, шундай хулосага келишимиз мумкин. Маркетинг тадқиқотларида корреляцион-регрессион моделлашни қўллаб таҳлил ва истиқболлашни амалга оширишда юқорида келтирилган меъзонлар ҳисобга олинса шак- шубҳасиз илмий асосланган натижаларга эришилади. Шу билан бирга

бозорнинг ўзгаришига кўра фирманинг ҳолатини белгилаш бўйича тузилган маркетинг тадбирлари кўзланган самарани беради. Бозор конъюктурасини таҳлил ва истиқболлаш натижалари фирманинг бизнес режа тузишда ёки фирманинг бозордаги бутун фаолиятини тартибга солишда ва бошқаришда кенг қўлланилади.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // Халқ сўзи. 2017 й., 23-декабр. 2. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни “Рақобат тўғрисида”. Қонунчилик палатаси томонидан 2011 йил 14 ноябрда қабул қилинган, Сенат томонидан 2011 йил 5 декабрда маъқулланган. 2012 йил 6 январ,ЎРҚ-319-сон. (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 1-сон, 5- модда; 2013 й., 41-сон, 543-модда; 2014 й., 4-сон, 45-модда; 2015 й., 33-сон, 439-модда; 2017 й., 16-сон, 265-модда, Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.01.2018 й., 03/18/456/0512-сон; 03/18/459/0536-сон) 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги №ПФ-4947 сонли Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 феврал. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожланишининг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясини келгусида амалга ошириш чора- тадбирлари тўғрисида" ги 2017 йил 15 августдаги №3-5024 сонли Қарори. 5. Zikmund Babin, Carr Griffin. Business Research methods, 8th Edition, Tata Mc Graw Hill, New Delhi, 2014. 6. Paul W. Farris, Neil T. Bendle, Phillip E. Pfeifer, David J. Reibstein. Marketing Metrics. Second edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 650. 7. John E. Hanke, Arthur G. Reitsch, Dean W. Wechern. Business forecasting. Seventh edition. 2010 by Pearson Education, Inc.p. 656 8. Хотамов И., Садуллоев Ҳ. Маркетинг фаолиятини таҳлил қилиш ва истиқболлаш. Дарслик. ТДИУ, 2012 йил. 287 б. 9. Клейнер Г.Б. Стратегия предприятия. Учебник. – М.: «Дело», 2008. – 561 стр.

Похожие

Республикада бозор инфратузилмасининг асосий йўналишлари

Макроиқтисодий вазият ва унинг асосий йўналишлари

Солиқ сиёсати ва унинг асосий йўналишлари

Ишлаб чиқариш менежментини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари

Кичик бизнесда маркетинг