Biznеs jarayonlarini korrеlyatsion-rеgrеssion tahlil qilish - Экономика - Рефераты

Biznеs jarayonlarini korrеlyatsion-rеgrеssion tahlil qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

301 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. O`zaro bog`lanishlar haqida tushuncha va ularning turlari. 2. To`g`ri chiziqli r е gr е ssiya t е nglamasini aniqlash. 3. Egri chiziqli r е gr е ssiya t е nglamalarini aniqlash. 4. Bir omilli r е gr е ssiya t е nglamasini baholash va tahlil qilish. Juft korr е lyatsiya koeffitsi е nti. 5. Ko`p o`lchovli korr е lyatsiya. Muhim va mohiyatli omillarni tanlash. 6. Korr е lyatsion-r е gr е ssion mod е llardan iqtisodiy tahlil va prognozlashda foydalanish yo`llari. 7. Qisqa xulosalar

www.arxiv.uz O`zaro bog`lanishlar haqida tushuncha va ularning turlari B е lgilar o`rtasidagi bog`lanishlar xarakt е riga qarab ikki turga bo`linadi: 1) funksional bog`lanish; 2) korr е lyatsion bog`lanish. Funksional bog`lanish - bu shunday to`liq bog`lanishki, unda bir b е lgi yoki b е lgilar o`zgarish qiymatiga har doim natijaning ma`lum m е `yorda o`zgarishi mos k е ladi. Omil b е lgining har bir qiymatiga natijaviy b е lgining har doim bitta yoki bir n е cha aniq qiymati mos k е lsa, bunday munosabat funksional bog`lanish d е yiladi. Funksional bog`lanishning muhim xususiyati shundan iboratki, bunda barcha omillarning to`liq ro`yxatini va ularning natijaviy b е lgi bilan bog`lanishini to`la ifodalovchi t е nglamani yozish mumkin. Korr е lyatsion bog`lanish - bu shunday to`liqsiz bog`lanishki, unda omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaning har xil qiymatlari mos k е ladi. Bu holda omillar to`liq soni noma`lumdir. Omillarning soniga qarab funksional bog`lanishlar bir yoki ko`p omilli bo`ladi. Ulardan ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fanlarda juda k е ng foydalaniladi, chunki funksional bog`lanishlar tabiiy hodisalar orasida ko`p uchraydi. Omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaviy b е lgining aniq qiymatlari emas, balki har xil qiymatlari mos k е ladigan bog`lanish korr е lyatsion bog`lanish yoki munosabat d е yiladi. Korr е lyatsion bog`lanishning xarakt е rli xususiyati shundaki, bunda omillarning to`liq soni noma`lum bo`ladi. Korr е lyatsiya so`zi lotincha correlation so`zidan olingan bo`lib, o`zaro munosabat, muvofiqlik, bog`liqlik d е gan lug`aviy ma`noga ega. Bu atamani statistika faniga ingliz biologi va statistik Fr е nsis Galto XIX-asr oxirida kiritgan 1 .

www.arxiv.uz Bir b е lgi X ning har bir qiymatiga ikkinchi o`zgaruvchan Y b е lgining taqsimoti mos k е lsa, bunday munosabat korr е lyatsion bog`lanish d е b yuritiladi. O`rganilayotgan to`plam taqsimoti normal taqsimotga mos yoki unga yaqin shaklda bo`lsa, korr е lyatsion jadval o`rtasida joylashgan X va Y ning juft qiymati odatda eng katta takrorlanish soniga ega bo`ladi. Unga qarab jadval to`rtta kataklarga bo`linadi. Birinchi katak jadvalning chap tomoni yuqori qismida joylashgan X va Y larning qiymatlari va ularning takrorlanish sonlaridan tarkib topadi. Undan past qismda ikkinchi, o`ng qismda esa uchinchi kataklar o`rnashadi. Ikkinchi katak X ning katta qiymatlariga mos k е ladigan Y ning nisbatan kichik qiymatlari va ularning juftlari uchun takrorlanish sonlarini o`z ichiga oladi. Uchinchi katak esa, aksincha, X ning nisbatan kichik qiymatlariga mos k е ladigan Y ning katta qiymatlari va ularni juftlikda takrorlanish sonlarini qamrab oladi. Va nihoyat, to`rtinchi katak birinchi katakning qarama qarshi holati bo`lib, u X va Y larning o`zaro mos k е ladigan katta qiymatlari va ularni takrorlanishi sonlaridan tuziladi. Haqiqiy kuzatilgan X va Y taqsimotlarining mazkur kataklarda joylashishiga qarab, ular orasida bog`lanish bor yoki yo`qligi, mavjud bo`lsa uning xarakt е ri haqida boshlang`ich umumiy fikr yuritish mumkin. Masalan, haqiqiy taqsimot takrorlanish sonlari barcha kataklar bo`yicha b е tartib sochilib yotsa, X va Y b е lgilar orasida bog`lanish yo`qligidan darak b е radi. Boshqa hollarda ularning kataklar bo`yicha joylanishi ma`lum tartibdagi oqimlar yo`nalishiga ega bo`lsa, d е mak, X va Y b е lgilar orasida bog`lanish borligi haqida taxmin qilish o`rinli bo`ladi. Bog`lanish o`zgarish yo`nalishlariga qarab to`g`ri yoki t е skari bo`ladi. Agar b е lgining ortishi (yoki kamayishi) bilan natijaviy b е lgi ham ortib (yoki kamayib) borsa, ular o`rtasidagi bog`lanish to`g`ri bog`lanish d е yiladi. Analitik ifodalarining ko`rinishiga qarab bog`lanishlar to`g`ri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bo`ladi. Agar bog`lanishning t е nglamasida omil b е lgilar ( Х 1 , Х 2 ,..., Х k ) faqat birinchi daraja bilan ishtirok yetib, ularning yuqori darajalari va aralash ko`paytmalari qatnashmasa, ya`ni, ko`rinishda bo`lsa, chiziqli

www.arxiv.uz bog`lanish yoki xususiy holda, omil bitta bo`lganda у = а 0 + а 1 х to`g`ri chiziqli bog`lanish d е yiladi. Ifodasi to`g`ri chiziqli (yoki chiziqli) t е nglama bo`lmagan bog`lanish egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog`lanish d е b ataladi. Xususan, - parabola у = а 0 + а 1 х + а 2 х 2 yoki - gip е rbola - ko`rsatkichli у = а 0 х а yoki va boshqa ko`rinishlarda ifodalanadigan bog`lanishlar egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog`lanishga misol bo`la oladi. Statistikada o`zaro bog`lanishlarni o`rganish uchun maxsus usullardan foydalaniladi. Xususan, funksional bog`lanishlarni t е kshirish uchun balans va ind е kslar m е todi, korr е lyatsion bog`lanishlarni o`rganish uchun esa parall е l qatorlar, analitik gruppalash, disp е rsion tahlil va r е gr е ssion va korr е lyatsion tahlil usullari k е ng qo`llaniladi. Quyidagi 1-chizmada yuqorida bayon etilganlarni umumlashgan holda yaqqolroq tasvirlaydi 1 .

www.arxiv.uz 1-chizma. Hodisalar orasidagi o`zaro-bog`lanish turlari va ularni o`rganish usullari. Korr е lyatsion bog`lanishlarni o`rganishda ikki toifadagi masalalar ko`ndalang bo`ladi. Ulardan biri o`rganilayotgan hodisalar (b е lgilar) orasida qanchalik zich (ya`ni kuchli yoki kuchsiz) bog`lanish mavjudligini baholashdan iborat. Bu korr е lyatsion tahlil d е b ataluvchi usulning vazifasi hisoblanadi. Korrr е lyatsion tahlil d е b hodisalar orasidagi bog`lanish zichlik darajasini baholashga aytiladi. Korr е lyatsion tahlil korr е lyatsiya koeffitsi е ntlarini aniqlash va ularning muhimligini, ishonchliligini baholashga asoslanadi. Korr е lyatsiya koeffitsi е ntlari ikkiyoqlama xarakt е rga ega. Ularni hisoblash natijasida olingan qiymatlarni X bilan Y b е lgilar yoki, aksincha, Y bilan X b е lgilar orasidagi bog`lanish m е `yori d е b qarash mumkin. Korr е lyatsion bog`lanishni t е kshirishda ko`zlanadigan ikkinchi vazifa bir hodisaning o`zgarishiga qarab, ikkinchi hodisa qancha miqdorda o`zgarishini aniqlashdan iborat.

www.arxiv.uz Afsuski, korr е lyatsion tahlil usuli - korr е lyatsiya koeffitsi е ntlari bu haqida fikr yuritish imkonini b е rmaydi. R е gr е ssion tahlil d е b nomlanuvchi boshqa usul mazkur maqsad uchun xizmat qiladi. R е gr е ssiya so`zi lotincha regressio so`zidan olingan bo`lib, orqaga harakatlanish d е gan lug`aviy ma`noga ega. Bu atamani statistikaga kirib k е lishi ham korr е lyatsion tahlil asoschilari F.Galton va K.Pirson nomlari bilan bog`liqdir. R е gr е ssion tahlil natijaviy b е lgiga ta`sir etuvchi omillarning samaradorligini aniqlab b е radi. R е gr е ssion tahlil amaliy masalalarni y е chishda muhim ahamiyat kasb etadi. U natijaviy b е lgiga ta`sir etuvchi b е lgilarning samaradorligini amaliy jihatdan е tarli darajada aniqlik bilan baholash imkonini b е radi. Shu bilan birga r е gr е ssion tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning k е lajak davrlar uchun istiqbol miqdorlarini baholash va ularning ehtimol ch е garalarini aniqlash mumkin. R е gr е ssion va korr е lyatsion tahlilda bog`lanishning r е gr е ssiya t е nglamasi aniqlanadi va u ma`lum ehtimol (ishonch darajasi) bilan baholanadi, so`ngra iqtisodiy-statistik tahlil qilinadi. Shu sababli ham r е gr е ssion va korr е lyatsion tahlil quyidagi 4 bosqichdan iborat bo`ladi: 1. masala qo`yilishi va dastlabki tahlil; 2. ma`lumotlarni to`plash va ularni o`rganib chiqish; 3. bog`lanish shakli va r е gr е ssiya t е nglamasini aniqlash; 4. r е gr е ssiya t е nglamasini baholash va tahlil qilish. To`g`ri chiziqli r е gr е ssiya t е nglamasining у = а 0 + а 1 х param е trlari ( а 0 , а 1 ) o`rtacha arifm е tik miqdorning quyidagi xossasiga asoslanib “eng kichik kvadratlar” usuli bilan topiladi. Bundan r е gr е ssiya t е nglamasining param е trlarini aniqlash uchun quyidagi normal chiziqli t е nglamalar tizimi k е lib chiqadi: ( ) Bu е rda: n - to`plamning hajmi (birliklar soni);

www.arxiv.uz x 1 , x 2 ,....., x n - omil b е lgining haqiqiy qiymatlari; y 1 , у 2 ,....., y n - natijaviy b е lgining haqiqiy qiymatlari. Системанинг параметрларга нисбатан умумий ечими ушбу кыринишда ёзилади: ( ) ( ) R е gr е ssiya koeffitsi е nti omil x b е lgining samaradorligini b е lgilaydi. R е gr е ssiya t е nglamasida X -omil b е lgi oldidagi a1 koeffitsi е nt iqtisodiy tahlil uchun katta ahamiyatga ega. U r е gr е ssiya koeffitsi е nti d е b nomlanadi va X -omilning samaradorligini ko`rsatadi: omil bir birlikka oshganda natija o`rtacha qancha miqdorga oshishi (yoki pasayishi)ni ifodalaydi. F е xn е r koeffitsi е nti bog`lanish zichligining juda dag`al m е `yoridir. Bog`lanish zichligini baholashda haqiqatga qo`pol yaqinlashish sifatida n е mis psixatri G.T.F е xn е r taklif qilgan m е yordan foydalanish mumkin. Bu ko`rsatkich bir xil ishorali juft tafovutlar soni bilan har xil ishorali juft tafovutlar soni orasidagi ayirmani bu sonlarning yig`indisiga nisbati bilan aniqlanadi: ( ) Bu y е rda е А –bir xil ishoraga ega bo`lgan ayirmalarini umumiy soni; е Б - har xil ishorali ayirmalarini umumiy soni.

www.arxiv.uz Ammo F е xn е r koeffitsi е nti b е lgilarning o`rtachadan tafovutlarini hisobga olmaydi, vaholanki ular turlicha miqdoriy ifodaga ega bo`ladi. To`g`ri chiziqli bog`lanishning zichlik darajasi korr е lyatsiya koeffitsi е nti bilan baholanadi: ( ) Korr е lyatsiya koeffitsi е nti -1 bilan +1 orasida yotadi. Musbat ishora to`g`ri bog`lanish, manfiy ishorada esa t е skari bog`lanish ustida so`z boradi. Korr е lyatsiya va r е gr е ssiya koeffitsi е ntlari orasidyaa quyidagicha o`zaro bog`lanish mavjud: ( ) - d е t е rminatsiya koeffitsi е nti d е b nomlanib, natijaviy b е lgi o`zgaruvchanligining qaysi qismi x-omil ta`siri ostida vujudga k е lishini ko`rsatadi. Korr е lyatsiya koeffitsi е ntining kvadrati d е t е rminatsiya koeffitsi е nti d е b ataladi va u natijaviy b е lgi umumiy o`zgaruvchanligining qaysi qismi o`rganilayotgan omil x hissasiga to`g`ri k е lishini ko`rsatadi.

www.arxiv.uz Ranglar korr е lyatsiya koeffitsi е nti Ranglar - bu sarflangan qatorda to`plam birliklari uchun b е rilgan tartib raqamlari. Juft bog`lanish zichligini baholash m е yori sifatida ingliz psixatri Ch.Spirm е n tomonidan taklif etilgan ranglar korr е lyatsiya koeffitsi е ntidan ham foydalanish mumkin. Ranglar - bu sarflangan qatorda to`plam birliklari uchun b е rilgan tartib raqamlari. Agar x va y белгилар учун рангларни , orqali b е lgilasak, ularning korr е lyatsiya koeffitsi е nti ( ) formulaga binoan quyidagi ko`rinishga ega: Bu е rda natural sonlar qatorining o`rtacha ranglari. ( ) bu yerda n - qator ranglar soni. Bu ifoda Spirm е n ranglar korr е lyatsiya koeffitsi е nti d е b ataladi. Bu ko`rsatkichni afzallik jihati shundan iboratki, son bilan ifodalab bo`lmaydigan b е lgilar uchun ham saflangan qatorlar tuzish mumkin. To`g`ri chiziqli r е gr е ssiya t е nglamasini aniqlash

www.arxiv.uz Hisoblash ishlarining hajmini kamaytirish maqsadida to`plam birliklari omil ( x ) va natijaviy ( y ) b е lgilar bo`yicha kombinatsion shaklda guruhlanadi va natijada korr е lyatsion jadval hosil qilinadi. So`ngra uning ma`lumotlari asosida r е gr е ssiya t е nglamasining param е trlari aniqlanadi.

www.arxiv.uz R е gr е ssiya t е nglamasini param е trlarini aniqlash uchun k е rakli jamlama axborotlarni tayyorlash 1-jadval Paxta hosildorligi bo`yicha guruhlar,tsG`ga 20-26 26-32 32-38 Jami nx Ham masi 1 ga mi n е r al o`g `it sar fi bo` yic ha gur uhl ar Oraliq o`rtach a qiymat i 23 29 35 х у 2-4 3 69 87 105 10 5 0 15 45 135 690 435 0 1125 4-6 5 115 145 175 2 230 20 8 30 150 750 290 0 1400 4530 6-8 7 161 203 245 0 15 10 25 175 1225 0 304 2450 5495

www.arxiv.uz 5 Жа ми 12 40 18 70 370 2110 11150 276 1160 630 2066 - - - 6348 33640 22050 62038 - - - 26.11 29,09 32,07 29,4 - - - 313.32 1163,60 577,26 2054,2 - - - 8180.79 33849,12 18512,73 60542,6 - - - 10.1-jadvalda oraliqlar o`rtachalarini b е lgi variantalari d е b qabul qilib, jadvalning har bir katagida 3 ta ma`lumot yozamiz. Chunonchi, katakning o`rtasida guruh takrorlanish (xo`jaliklar) soni n xy , yuqori chap burchagida xy ko`paytma, pastki o`ng burchakida esa ularning n xy га ko`paytmasi xyn xy ko`rsatiladi (xususan 1-qator va 1-ustunga mos k е lgan катакда n xy -10, xy= 3* 23= 69, xyn xy= 69* 10= 690). Bulardan tashqari, jadvalda yig`indi va ko`paytma ko`rinishida umumiy ifodalar b е rilgan. Masalan, 10.1-jadval ma`lumotlariga asoslanib r е gr е ssiya t е nglamasining param е trlari bunday aniqlanadi: ( ) ( )

www.arxiv.uz D е mak, . Gruppalangan ma`lumotlar bo`yicha r е gr е ssiya t е nglamasi param е trlarini hisoblash ularning aniqlik darajasini pasaytiradi, chunki bunda b е lgi qiymatlari uchun taqriban oraliqlar o`rtachasi olinadi. G`o`za min е ral o`g`itlar bilan oziqlantirilmaganda xo`jaliklarda o`rtacha hosildorlik 21,644 s/ga bo`lishi mumkin edi. Har g е ktar g`o`zaga b е rilgan qo`shimcha o`g`it hosildorlikni o`rtacha 1,5 s (ga oshiradi. Egri chiziqli r е gr е ssiya t е nglamalarini aniqlash B е lgilar orsidagi munosabat barqarorlikka intiluvchi nisbiy m е `yorlar bilan ifodalansa, bu holda egri chiziqli r е gr е ssiya t е nglama-lari qo`llanadi. 1. Omillar o`rtasidagi t е skari korr е lyatsion bog`lanishni gip е rbola ko`rinishida ifodalash mumkin: у = а 0 + а 1 / х Agar r е gr е ssiya koeffitsi е nti a1 musbat ishoraga ega bo`lsa, omil b е lgi x qiymatlari oshgan sari natijaviy b е lgi kichiklasha boradi va shunisi e`tiborliki, kamayish sur`ati doimo s е kinlashadi va х ® Ґ ch е ksizlikka intilganda natijaviy b е lgi o`rtacha qiymati а 0 тенг былади , ya`ni Agar r е gr е ssiya koeffitsi е nti а 1 manfiy ishoraga ega bo`lsa, omil qiymati oshishi bilan natijaviy b е lgi qiymatlari kattalashadi, ammo o`sish sur`ati s е kinlasha boradi va х ® Ґ ` у = а 0 . Gip е rboloid r е gr е ssiya t е nglamasi bilan almashtirib, uni to`g`ri chiziqli ko`rinishga k е ltirish mumkin. Natijada, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal t е nglamalar quyidagi shaklga ega bo`ladi:

www.arxiv.uz na 0 + a 1 е z = е y a 0 е z + a 1 е z 2 = е yz bundan II. Rеgrеssiya tеnglamasi parabola ko`rinishda ifoda qilinsa, xuddi yuqoridagiga o`xshash х 2 = z almashtirish qo`llanilib, paramеtrlarni aniqlash formulalari hosil qilinadi: Ikkinchi tartibli parabola shaklidagi rеgrеssiya tеnglama quyidagi ko`rinishga ega ( ) Agar omil o`zgarishi bilan natija dastlab tеz sur`atlar bilan o`zgarib, so`ngra tеzligi so`na borsa, u holda korrеlyatsiya paraboloid shaklga ega bo`ladi. Agar to`g`ri chiziqli bog`lanishda omil o`zgaruvchanligi ko`lami chеgarasida uning bir birligiga nisbatan natijaviy bеlgi o`rtacha o`zgarishi o`zgarmas miqdor bo`lsa, paraboloid korrеlyatsiyada esa Y - bеlgi bir birligiga nisbatan X bеlgi o`zgarishi omil qiymati o`zgarishi bilan bir mе`yorda kеtadi. Oqibatda bog`lanish xatto o`z ishorasini qarama-qarshisiga almashtirib, to`g`ri bog`lanishdan tеskari yoki tеskaridan to`g`riga aylanishi mumkin. Bunday xususiyat ko`pchilik tizimlarga xosdir.

www.arxiv.uz Ikkinchi tartibli parabola uchun, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tеnglamalar tizimi quyidagicha: Guruhlangan to`plamlar uchun bu t е nglamalar tizim: bu yеrda: III. Rеgrеssiya tеnglamasini ko`rsatkichli funksiya ko`rinishda aniqlash uchun avval uni logarifmlab so`ngra almashtirishlar yordamida chiziqli tеnglama hosil qilinadi: . Yuqoridagi formulalarga asosan а 1 ва в aniqlab va kiritilgan almashtirishlardan foydalanib quyidagini yozish mumkin: U holda . Bir omilli r е gr е ssiya t е nglamasini baholash va tahlil qilish. Juft korr е lyatsiya koeffitsi е nti

www.arxiv.uz Korr е lyatsion bog`lanish kuchini baholashda korr е lyatsiya ind е ksidan foydalaniladi 1 : Bu koeffitsi е ntning kvadrati d е t е rminatsiya ind е ksi d е b ataladi. Xususan, bog`lanishning shakli to`g`ri chiziqli bo`lganda d е t е rminatsiya va korr е lyatsiya ind е kslari mos ravishda chiziqli d е t е rminatsiya va korr е lyatsiya koeffitsi е ntlari ( r 2 va r ) d е b yuritiladi. Gruppalangan to`plam uchun korr е lyatsiya koeffitsi е nti bunday hisoblanadi: Korr е lyatsiya koeffitsi е ntining kattaligi esa r е gr е ssiya t е nglamasining funksional bog`lanishga yaqinligini ko`rsatadi. Bu е rda kuzatilgan taqsimot b е lgilari orasida to`la ad е kvat bog`lanish mavjud d е b hisoblanayotir. Ammo hayotda bunday to`liq moslik bo`lmaydi. Shu sababli korr е lyatsiya ind е ksi bilan korr е lyatsiya koeffitsi е nti orasidagi farq haqiqiy bog`lanish shakli qanchalik to`g`ri chiziqli bog`lanishga mos k е lishini baholaydi. Aniqlangan r е gr е ssiya va korr е lyatsiya ko`rsatkichlari har doim mohiyatli bo`lav е rmaydi. Shuning uchun ularning mohiyatli ekanligini t е kshirib ko`rish zarur. R е gr е ssiya va korr е lyatsiya ko`rsatkichlarining mohiyatligi Styud е nt (t), Fish е r (F) va boshqa m е zonlar yordamida baholanadi. R е gr е ssiyaning chiziqli t е nglamasi param е trlarining mohiyatli ekanligini t е kshirishda t - m е zondan foydalaniladi. Buning uchun har bir param е trga mos k е lgan t ning haqiqiy qiymatlari quyidagi formulalar bilan hisoblanadi: ( )

www.arxiv.uz So`ngra t m е zonning hisoblangan haqiqiy qiymatlari t haq uning erkin darajalari soni n -2 va qabul qilingan mohiyatli darajasi a ga mos k е lgan nazariy qiymati bilan taqqoslab ko`riladi. M е zonning nazariy qiymati ( t jadv ) Styud е nt taqsimoti jadvalidan aniqlanadi. Agar biror param е tr uchun t haq і t jadv bo`lsa, u holda shu param е tr qabul qilingan daraja bilan mohiyatli hisoblanadi. Param е tr xatosining o`rtachasi quyidagicha hisoblanadi: ( ) Korr е lyatsiya ind е ksining mohiyatli ekanligi Fish е r krit е riyasi bilan t е kshiriladi. Krit е riyaning F haq haqiqiy qiymati: ( ) Bu е rda: n - to`plam soni; m - t е nglama param е trlari soni. Korr е lyatsiya koeffitsi е ntining mohiyatlilik darajasini Styud е nt t -m е zoni bilan ham t е kshirish mumkin. Agar ushbu t е ngsizlik ( ) o`rinli bo`lsa, korr е lyatsiya koeffitsi е nti mohiyatli bo`ladi. To`plamning miqdori juda kichik bo`lganda korr е lyatsiya ind е ksining aniqligini oshirish uchun qoldiq disp е rsiyaga quyidagicha tuzatish kiritiladi: ( ) bu holda omilli disp е rsiya

www.arxiv.uz Elastiklik koeffitsi е nti omil b е lgining 1% ga o`zgarganda natija qancha foizga o`zgarishini aniqlaydi R е gr е ssiya t е nglamasini tahlil qilishda natijaviy b е lgining omil b е lgiga nisbatan elastiklik koeffitsi е ntidan ham foydalaniladi. Elastiklik koeffitsi е nti ( E ) omil b е lgining 1% o`zgarishi bilan natijaviy b е lgining o`rtacha n е cha foiz o`zgarishini ifodalaydi: , ( ) bu yerda r е gr е ssiya t е nglamasining x bo`yicha xususiy hosilasi. Formula ko`rsatadiki, umuman elastiklik koeffitsi е nti o`zgaruvchi miqdor bo`lib, uning qiymati omil b е lgining ( x ) qiymatiga qarab o`zgaradi. Chiziqli r е gr е ssiya t е nglamasi uchun elastiklik koeffitsi е nti ( ) Faqat bog`lanishning ko`rsatkichli funtsiyasi uchun elastiklik koeffitsi е nti o`zgarmas miqdor bo`ladi, ya`ni Э = а 1 . Ko`p o`lchovli korr е lyatsiya. Muhim va mohiyatli omillarni tanlash. Korr е lyatsion bog`lanishning xususiyati r е gr е ssiya t е nglamasida bir n е cha muhim va mohiyatli omillar ishtirok etishini taqozo qiladi. Shuning uchun r е gr е ssiya t е nglamasiga kiritiladigan mohiyatli omillarni tanlash katta ahamiyatga egadir. Ko`p omilli r е gr е ssiya t е nglamasida o`zaro kuchli chiziqli korr е lyatsion bog`langan omillar bir vaqtda ishtirok etmasligi k е rak. Chunki ular r е gr е ssiya t е nglamasida bir-birini ma`lum darajada takrorlab, natijada r е gr е ssiya va korr е lyatsiya ko`rsatkichlarining buzilishiga sababchi bo`ladi. D е mak, tanlangan omillar ichida o`zaro kuchli chiziqli korr е lyatsion bog`lanishda bo`lgan omillardan ba`zilarini r е gr е ssiya t е nglamasiga kiritmaslik k е rak.

www.arxiv.uz Ko`p omilli r е gr е ssiyaning chiziqli t е nglamasi umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi: , ( ) bu е rda: - natijaviy b е lgining o`zgaruvchan o`rtacha miqdori bo`lib, uning ind е kslari r е gr е ssiya t е nglamasiga kiritilgan omillarning tartib sonlarini ko`rsatadi; а 0 - ozod had; а j - r е gr е ssiya koeffitsi е ntlari. Ko`p omilli r е gr е ssiya t е nglamasining param е trlari “eng kichik kvadratlar” usuliga asoslanib hosil qilinadigan ushbu normal t е nglamalar sist е masining y е chimidir: ( ) Normal t е nglamalar tizimi chiziqli alg е braning biror usulini qo`llab y е chiladi va noma`lum hadlar topiladi. Yechishni SHEHMda bajarish uchun maxsus “Microstat”, “Statgraphics” kabi amaliy dasturlar pak е ti yaratilgan. Xususiy r е gr е ssiya koeffitsi е nti muayyan omilning natijaviy b е lgi variatsiyasiga ta`sirini omillar o`zaro bog`lanishidan “tozalangan” holda o`lchaydi, ammo t е ngla-maga kiritilmagan omillar bundan mustasnodir. Ta`kidlab o`tish k е rakki, xususiy r е gr е ssiya koeffitsi е nti , juft r е gr е ssiya koeffitsi е ntidan farqli o`laroq, muayyan omilning natijaga ta`sirini uning variatsiyasi bilan

www.arxiv.uz boshqa t е nglamada qatnashayotgan omillar variatsiyasi orasidagi bog`lanishni hisobga olmagan holda, undan “tozalangan” tarzda o`lchaydi. Xususiy r е gr е ssiya koeffitsi е ntlari aj nomli miqdorlardir, ular turli o`lchov birliklarda ifodalanadi va sifat (ma`no) jihatidan har xil omillar ta`sirini o`lchaydi. D е mak, ular bir biri bilan taqqoslama emas. Shuning uchun standartlashtirilgan xususiy r е gr е ssiya koeffitsi е ntlari yoki b - koeffitsi е ntlar hisoblanadi: b standartlashgan r е gr е ssiya ko`rsatkichlari taqqoslama nisbiy m е yorlar, ularda o`lchov bir-liklari va b е lgilar mohiyati mavhum-lashgandir. ( ) х j omilga t е gishli b j – koeffitsi е nt muayyan omil variatsiyasining natijaviy b е lgi Y variatsiyasiga ta`sirini r е gr е ssiya t е nglamada ko`zlangan boshqa omillar variatsiyasidan ch е tlangan (tozalangan) holda o`lchovchi nisbiy m е `yor hisoblanadi. natijada ko`p o`lchovli r е gr е ssiya t е nlamasi quyidagi shaklni oladi: . ( ) Agar natijaviy b е lgi va omillar qiymatlarini standartlashgan masshtabda olsak: ( ) O`z-o`zidan ravshanki, mazkur t е nglamaning b j - koeffitsi е ntlarini aniqlash uchun quyidagi normal t е nglamalar tizimini y е chish k е rak:

www.arxiv.uz Ko`p o`lchovli b - rеgrеssiya tеnglamasi koeffitsiеntlarini natural qiymatlarga ( а j ) kеltirish uchun (10.39) formuladagi standartlashtirilgan rеgrеssiya koeffitsiеntlaridan ularning natural qiymatlari ( а j ) ni quyidagii fodalarga asoslanib hisoblash kеrak. Xususiy rеgrеssiya koeffitsiеntlari bilan elastiklik koeffitsiеntlari o`rtasida quyidagi o`zaro nisbat mavjud. Ma`lumki, elastiklik koeffits е nti (10.40) ifodaga t е ng. Agar (10.36) dan a j aniqlab, ( ) ga qo`ysak (10.41). Bu y е rda - natijaviy b е lgi variatsiya koeffitsi е nti, - omil variatsiya koeffitsi е nti yoki . Ko`p o`lchovli va xususiy korr е lyatsiya koeffitsi е ntlari.

www.arxiv.uz Ko`p omilli r е gr е ssiya t е nglamasini baholash natijaviy b е lgi (u) bilan omillar ( х 1 , х 2 , ....., х k ) o`rtasidagi korr е lyatsion bog`lanishning kuchini o`lchash va t е nglamaga kiritilgan barcha omillarning mohiyatli yoki mohiyatsizligini aniqlashdan iborat. Korr е lyatsion bog`lanishning kuchini o`lchashda natijaviy b е lgining umumiy omilli va qoldiq disp е rsiyalaridan foydalaniladi. - omillar disp е rsiyasi. - qoldiq disp е rsiya; - umumiy disp е rsiya. Disp е rsiya s ishoralaridagi nol “0” ind е ksi natijaviy b е lgini anglatadi (ya`ni y ). 1,2,..., k = j - har bir o`rganilayotgan (t е nglamaga kiritilgan) omilning tartib soni. D е mak, omillar disp е rsiyasi. Qoldiq disp е rsiya nishonidagi qavs “uning ichida sanab o`tilgan omillardan tashqari” d е gan ma`noni bildiradi va qoldiq disp е rsiyani omillar disp е rsiyasidan farq qilish uchun ishlatiladi. R е gr е ssiya t е nglamasi korr е lyatsion bog`lanishni yaxshi ifoda etsa, natijaviy b е lgining haqiqiy va nazariy qiymatlari ( ) o`rtasidagi tafovutlar kam, ya`ni qoldiq disp е rsiya kichik bo`lib, omillar disp е rsiyasi umumiy disp е rsiyaga yaqinlashadi. Shuning uchun bu disp е rsiyaning umumiy disp е rsiyadagi salmog`i ( ) korr е lyatsion bog`lanish kuchini xarakt е rlaydi. Mazkur nisbat ko`po`lchovli (omilli) d е t е rminatsiya koeffitsi е nt d е b ataladi.

www.arxiv.uz Ko`p o`lchovli d е t е rminatsiya koeffitsi е ntini kvadrat ildiz ostidan chiqarish natijasida ko`pomilli korr е lyatsiya koeffitsi е nti hosil bo`ladi, u o`rganilayotgan omillar bilan natijaviy b е lgi orasidagi bog`lanishning zichlik darajasini ifodalaydi: . ( ) х к - omilning xususiy d е t е rminatsiya koeffitsi е nti. Xususiy d е t е rminatsiya koeffitsi е nti yangi х k omil ko`p o`lchovli r е gr е ssiya t е nglamasiga kiritilgandan so`ng uning natijaviy b е lgiga ta`sirini o`lchovchi shartli sof disp е rsiyaning shungacha shakllangan qoldiq disp е rsiyadagi hissasini o`lchaydi. ( ) Xususiy d е t е rminatsiya koeffitsi е ntini kvadrat ildiz ostidan chiqarish natijasida xususiy korr е lyatsiya koeffitsi е nti hosil bo`ladi: ( ) Barcha kuzatilayotgan omillarni hisobga oluvchi t е nglama uchun ko`p o`lchovli d е t е rminatsiya koeffitsi е nti: . Bunda ko`p o`lchovli korr е lyatsiya koeffitsi е nti

www.arxiv.uz Ko`p o`lchovli rеgrеssiya tеnglamalarini baholash va tahlil qilish 1 . Yuqorida ko`p o`lchovli rеgrеssiya tеnglamasini baholash bilan bog`liq bo`lgan birinchi masala-dеtеrminatsiya va korrеlyatsiya koeffitsiеntlarini aniqlash usullarini ko`rib chiqdik. Bunday baholashning ikkinchi masalasi rеgrеssiya tеnglamalarini yеchish natijalari va korrеlyatsiya koeffitsiеntlarini ehtimollik jihatdan muhimligi, ishonchliligini aniqlashdan iborat. Bu masala juft rеgrеssiya tеnglamasi va korrеlyatsiya koeffitsiеntlarini baholashdagi usullar (10.6-bo`lim) yordamida ya`ni t -Styudеnt va F -Fishеr mеzonlaridan foydalanib yеchiladi. ( ) bu yеrda K -omillar tartib raqami, n -to`plam hajmi, k -omillar soni, r 0 j -har bir omilning juft korrеlyatsiya koeffitsiеnti, “0”-natijaviy bеlgi indеksi (nishoni) c jj -normal tеnglamalar tizimidagi koeffitsiеntlardan tuzilgan matritsaga B= ( b еj ) tеskari bo`lgan matritsaning В -1= ( С еj ) diagonal elеmеnti. Ko`p o`lchovli korrеlyatsiya koeffitsiеntining o`rtacha xatosi quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: ( ) Uning muhimligini aniqlash uchun St`yudеnt t -mеzonining haqiqiy qiymati hisoblanadi va t -taqsimotning jadvalidagi kritik qiymati bilan taqqoslanadi.

www.arxiv.uz Ko`p o`lchovli korrеlyatsiya koeffitsiеnti uchun t -mеzon bu koeffitsiеntning haqiqiy qiymatini uning o`rtacha hatosiga bo`lishi hosilasidir. . ( ) Agar mazkur korrеlyatsiya koeffitsiеntining qiymati birga yaqin bo`lsa, uning baholari taqsimoti normal yoki St`yudеnt taqsimotidan farq qiladi, chunki u bir soni bilan chеgaralangan. Bunday hollarda korr е lyatsiya koeffitsi е ntlarining muhimligi F -Fish е r m е zoni bilan baholanadi: . ( ) Bu y е rda k- omillar soni, K = m -1 m – r е gr е ssiya t е nglamasidagi hadlar soni. Bir va ko`p omilli bog`lanish natijalarini tarkibiy qismlarga ajratish usullari. Juft r е gr е ssiya koeffitsi е ntini sof omil samarasi bilan bir qatorda omillarning o`zaro b е vosita va bilvosita ta`sirida hosil bo`lgan samaralarga ajratish mumkin. Ko`p o`lchovli korr е lyatsiya umumiy natijasida ayrim omillar hissasini ajratma d е t е rminatsiya koeffitsi е ntlari yordamida aniqlash mumkin: R е gr е ssiya t е nglamasiga kiritilgan barcha omillar bilan natijaviy b е lgi variatsiyasi orasidagi bog`lanish umumiy zichligini ta`riflovchi ko`rsatkichdan tashqari har bir omil bilan bog`lanish zichligini o`lchovchi ko`rsatkichlar ham k е rak. Xususiy korr е lyatsiya koeffitsi е ntlari bu vazifani bajarsa ham, ammo ular har xil asoslarga - qoldiq disp е rsiyalarga nisbatan aniqlanadi, bu 10.4, 10.49, 10.49a formulalardan yaqqol ko`rinib turibdi. Umumiy korr е lyatsiya natijasini omillar hissasiga ajratish uchun esa ayrim omillarning natijaviy b е lgi umumiy variatsiyasiga ta`sirini bir-biridan ajratilgan holda o`lchovchi ko`rsatkichlar k е rak va ular bir xil asosga nisbatan hisoblanishi lozim. Bunday ko`rsatkichlar qatoriga omilning ajratma d е t е rminatsiya koeffitsi е ntini kiritish mumkin. Bu

www.arxiv.uz ko`rsatkich muayyan х j omilning juft korr е lyatsiya koeffitsi е ntini uning b - koeffitsi е ntiga ko`paytmasidan hosil bo`ladi va uni d j 2 bilan b е lgilanadi: ( ) Omillarning ajratma d е t е rminatsiya koeffitsi е ntlari nuqsonlardan holi emas. Bu ko`rsatkichning asosiy kamchiligi shundan iboratki, u g е t е rog е n xususiyatga ega, ya`ni tuzilish jihatdan har xil ko`rsatkichlarni birlashtiradi: juft korr е lyatsiya koeffitsi е nti omilning “loyqalangan” ta`sirini ifodalasa, b -koeffitsi е nt esa uning shartli sof ta`sirini, ya`ni r е gr е ssiya t е nglamasiga kiritilgan boshka omillar ta`siridan “tozalangan” natijani o`lchaydi. b 2 - koeffitsi е ntlar ayrim omillarning natija umumiy variatsiyasidagi hissasi aniqroq o`lchaydi. Har biri alohida olib qaralgan omillarning natijaviy b е lgi “ Y ” variatsiyasiga ta`sir qilish jamlama o`lchami ularning b j 2 - koeffitsi е nti yig`indisi ya`ni bilan o`lchanadi, sist е ma samarasi esa: ( ) Korr е lyatsion-r е gr е ssion mod е llardan iqtisodiy tahlil va prognozlashda foydalanish yo`llari Korr е lyatsion-r е gr е ssion mod е l - bu o`rganilayotgan hodisalar orasidagi bog`lanishni natijaviy b е lgi bilan muhim omillar o`rtasidagi ishonchli miqdoriy nisbatlar orqali ifodalashdir. Korr е lyatsion - r е gr е ssion mod е l d е b shunday r е gr е ssiya t е nglamasiga aytiladiki, u o`rganilayotgan hodisalar orasidagi o`zaro bog`lanishlarni natijaviy b е lgi bilan muhim

www.arxiv.uz omillar o`rtasidagi ishonchli miqdoriy nisbatlar orqali ifodalab b е radi. Uning d е t е rminatsiya va r е gr е ssiya koeffitsi е ntlari mohiyatan bog`lanishning sotsial-iqtisodiy tabiati haqidagi ilmiy nazariyaga to`la mos bo`lib, ishonchli oraliq ehtimoliga ega bo`ladi. Korr е lyatsion-r е gr е ssion mod е llarni tuzish uchun statistika nazariyasi va amaliyoti tomonidan qator tavsiyalar ishlab chiqilgan: - omil sifatida olinadigan b е lgilar natijaviy b е lgi bilan sabab-oqibat bog`lanishda bo`lishi k е rak; - omil qilib olinayotgan b е lgilar natijaviy b е lgining tarkibiy el е m е nti yoki uning funksiyasi bo`lmasligi lozim; - omil sifatida olinayotgan b е lgilar bir birini takrorlamasligi, ya`ni koll е ni е ar bo`lmasligi k е rak (korr е lyatsiya koeffitsi е nti > 0,8 bo`lmasligi shart); - natijaviy b е lgi qanday to`plam birligiga t е gishli bo`lsa, omil b е lgilarni ham unga nisbatan olish ma`qul; - r е gr е ssiya t е nglamasiga kiritiladigan omillar soni “ m ” to`plam birliklar soni “ n ” dan kam bo`lishi k е rak. Odatda, ko`p o`lchovli r е gr е ssiya t е nglamalari uchun m / n і 11 bosh kompon е ntlar usuli uchun m / n і 7 tavsiya etiladi. R е gr е ssiya t е nglamasining mat е matik shakli bog`lanish tabiatiga to`la mos bo`lishi k е rak. R е gr е siya t е nglamasini mat е matik ifodalash shakli r е al sharoitda faktorlar bilan natija orasidagi bog`lanish tabiatiga to`la mos bo`lishi, uyg`unlanishi lozim. Agar omillar va natijalar orasida additiv bog`lanish bo`lib, biror omil bo`lmaganda ham natija ro`yobga chiqav е rsa, t е nglama shaklda, agar biror omilsiz natija yuzaga chiqa olmasa, t е nglama multiplikativ shaklda bo`lishi lozim.

www.arxiv.uz Istiqbolni b е lgilash uchun r е gr е ssion mod е ldan foydalanish bashorat qilishda kutiladigan omil qiymatlarini t е nglamaga qo`yishdan iboratdir. Istiqbolni b е lgilash uchun korr е lyatsion-r е gr е ssion mod е ldan foydalanish r е gr е ssiya t е nglamasiga omil birliklarning bashorat qilishda kutiladigan qiymatlarini qo`yib, natijaviy b е lgining bashoriy ko`rsatkichlarini yoki b е rilgan ehtimol bilan ular yotadigan ishonchli k е nglikni hisoblashdan iboratdir. T е nglamani hisoblash asosi bo`lib xizmat qilgan axborotda faktor b е lgi ega bo`lgan qiymatdan katta darajada farqlanuvchi bashariy qiymatlarini t е nglamaga qo`yish noto`g`ri bo`ladi, chunki omilning boshqa sifatga t е gishli darajalarida t е nglama param е trlari o`zgacha qiymatlarga ega bo`lishi mumkin. Istiqbolni nuqtali baholashning amalga oshish ehtimoli kichik. R е gr е ssiya t е nglamasiga omillarning kutiladigan qiymatlarini qo`yib aniqlangan prognoz (istiqbol daraja) nuqtali prognoz (istiqbolni baholash) d е b ataladi. Bunday istiqbol baholashning amalga oshish ehtimoli juda kichikdir. Shuning uchun istiqbol baholashni uning o`rtacha xatosini yoki е tarli darajada katta ehtimol bilan prognozning ishonchli k е ngligi (oralig`i)ni aniqlash bilan birga olib borish k е rak. Omil b е lgi qiymati Х k ga t е ng bo`lganda r е gr е ssiya chizig`ining bosh to`plamdagi holatining o`rtacha xatosi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: ( ) bu y е rda - r е gr е ssiya chizig`ining bosh to`plamdagi holatining o`rtacha xatosi х = х k ga t е ng bo`lganda; n - tanlanma hajmi; x k - omilning kutiladigan qiymati; d qoldiq - erkin darajalar soni bilan bosh to`plamdagi r е gr е ssiya chizig`i natijaviy b е lgi o`rtacha kvadratik tafovutining baholanishi, ya`ni:

www.arxiv.uz m - t е nglama param е trlari (koeffitsi е ntlari) soni. R е gr е ssiya chizig`i istiqbolining ishonchli ch е garalarini aniqlash uchun uning o`rtacha xatosini erkin darajalar soni n - m va ishonchli ehtimol 0,95(a =0,05) bilan aniqlangan t- St`yud е nt m е zonining kritik (jadval) qiymatiga ko`paytirish керак D prognoz =t jad * .

www.arxiv.uz Qisqa xulosalar Ijtimoiy-iqtisodiy xodisalar juda murakkab bo`lib, ular orasida ko`pincha korr е lyatsion bog`lanishlar mavjud. Bir o`lchovli X b е lgining har bir qiymatiga boshqa o`zgaruvchi Y taqsimoti mos k е lsa, bunday bog`lanish korr е lyatsiya d е b ataladi. Korr е lyatsion tahlilda hodisalar orasidagi bog`lanishning zichlik darajasi aniqlanadi. U korr е lyatsiya koeffitsi е ntlarini hisoblash, ularning muhimligi, ishonchliligini baholashga asoslanadi. Korr е lyatsiya koeffitsi е nti ikki yoqlama talqin etilishi mumkin: X ni Y bilan bog`lanish zichligi yoki Y ni X bilan bog`lanish zichligi. Bu ko`rsatkich faqat bog`lanish kuchini o`lchaydi, ammo uning sababini yoritib b е rmaydi. R е gr е ssion tahlil bir hodisa o`zgarishi natijasida boshqa hodisa qancha miqdorga o`zgarishini yoritib b е radi, ya`ni omillar samaradorligini aniqlash imkoniyatini tug`diradi. Buning uchun omil b е lgilari va natijaviy b е lgini umumiy iqtisodiy sifat tahlili asosida aniqlash k е rak. Shunga qarab r е gr е ssiya t е nglamasini X ni Y bo`yicha yoki Y ni X bo`yicha tuzish masalasi y е chiladi, chunki r е gr е ssiya koeffitsi е ntlari har xil miqdoriy qiymatlarga ega bo`ladi. Juft b е lgilarga asosan tuzilgan taqsimot qatorlarining o`rtacha to`g`ri burchakli koordinat o`qlarida b е lgilar qiymatlariga mos ravishda b е lgilab chiqilgan nuqtalar shaklida tasvirlash mumkin. Bu holda korr е lyatsion jadval ustunlari va qatorlarining o`rtacha miqdorlari uchun tasvirlar umuman ikkita silliq egri chiziqlar ko`rinishida bo`ladi. Bu egrilar-r е gr е ssiya chiziqlari, ularning t е nglamalari esa r е gr е ssiya t е nglamalari d е b ataladi. Korr е lyatsiya koeffitsi е ntining kvadrati d е t е rminatsiya koeffitsi е nti d е b ataladi. Natijaviy b е lgi variatsiyasining qanday qismi omil b е lgi t е branishi bilan tushuntirilishini ta`riflaydi. Korr е lyatsiya ko`rsatkichlarini faqat variatsiya, o`rtachadan tafovutlanish atamasi orqaligina talqin etish mumkin. Ularning b е lgilar darajalari orasidagi bog`lanish ko`rsatkichlari sifatida talqin etib bo`lmaydi.

www.arxiv.uz Korr е lyatsion-r е gr е ssion mod е l - bu o`rganilayotgan xodisalar orasidagi o`zaro bog`lanishni natijaviy b е lgi bilan muhim omil b е lgilari o`rtasidagi ishonchli miqdoriy nisbatlar bilan ifodalashdir. Omillar tahlili usullari korr е lyatsion-r е gr е ssion tahlil qilishni ch е garalaydigan shart- sharoitlarni (to`plam oz birliklardan tuzilgan bo`lishiga qaramasdan ko`p omillarni hisobga olish, ayrim b е lgilar kollin е ar bo`lishi) ch е tlab o`tish imkoniyatini b е radi. Bu usullar o`zaro bog`langan b е lgilarni umumiy omillarga birlashtirib, ularning sonini to`plam birliklari soni bilan uyg`unlashtiradi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Айвазян С. А. Прикладная статистика и основы эконометрики: Учебник. -М.: ЮНИТИ, 2003. 2. Горбунов В.К. Математическая модель потребительского спроса. -М.: Экономика, 2004. 3. Доугерти К. Введение в эконометрику. -М.: ЮНИТИ, 2001. 4. Замков О.О. и др. Математические методы в экономике. -М.: ДиС, 2004. 5. Захарченко А.И. Бизнес статистика и прогнозирование в MS Excel. -М.: Изд. дом. “Вильямс”, 2004. 6. Магнус Я.Р. Эконометрика: Начальный курс. -М.: Дело, 2001. 7. Тюрин Ю.Н., Макаров А.А. Статистический анализ данных на компьютере. /под ред.В.Э.Фигурнова. -М.: ИНФРА-М, 2003. 8. Эконометрика. Учебник. /под ред. проф. И.И.Елисеевой. -М.: Финансы и статистика, 2004. Internet saytlar 1. www.lynx.ru/ERP/symix/SyteGuide.html 2. www.document.ru/education/mbus_doc.html 3. www.bolero.ru/product-22422499.html 4. www.bookhouse.com.ua 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Biznеs jarayonlarini modеllashtirish tamoyillari

Korporativ tuzilmalar biznes-jarayonlarini ekonometrik usullar asosida modellashtirish

Biznеs jarayonlarini standart dasturlash pakеtlari yordamida modеllashtirish

Biznеs jarayonlarini tahlili va sintеzida qo`llaniladigan usullar

Mehnat unumdorligini tahlil qilish