Биржа савдоларини утказиш механизми - Экономика - Рефераты

Биржа савдоларини утказиш механизми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Б иржа савдоларини у тказиш механизми Режа. 1.Фонд биржасининг аъзолари.Брокерларга биржа савдоларига рухсат этиш тартиби. 2.Қимматли қоғозларнинг биржа савдоларига қўйилишига рухсат этиш.Листинг тартиби. 3.Биржа савдоларини ўтказиш механизми. 4.Биржа брокерлари ва мижозларнинг ўзаро муносабатлари.

1.Фонд биржасининг аъзолари.Брокерларга биржа савдоларига рухсат этиш тартиби. Маълумки, қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишни хоҳловчиларнинг ҳаммасига ҳам фонд биржасига кириш учун рухсат берилмайди. Унда фақат биржанинг аъзоларигина иштирок этиши мумкин.Ҳар бир фонд биржаси, одатда, биржа аъзолигига кириш, аъзоликни тўхтатиш, биржа аъзолиги мақомидан маҳрум этиш тартибини, биржа аъзоларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб берувчи биржа аъзолари ҳақида низомга эга. Фонд биржасига ушбу биржадан брокерлик жойини сотиб олган юридик ва жисмоний шахслар, шу жумладан, хорижий юридик ва жисмоний шахслар аъзо бўлиши мумкин. Биржага, шунингдек, исталган ташкилий – ҳуқуқий шаклдаги муассасалар аъзо бўла олади.Айни пайтда давлат ҳокимияти ва бошқаруви, прокуратура, суд идоралари, уларнинг мансабдор шахслари ҳамда мутахассислари фондбиржасига аъзо бўла олишмайди. Фонд биржаси аъзоларининг сони биржани бошқариш органлари томонидан тартибга солинади. Биржа аъзосидан брокерлик жойини ижарага олган юридик ва жисмоний шахслар биржанинг вақтинчалик аъзолари бўлади.Биржа аъзолари маълум ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Фонд биржаси аъзоларининг ҳуқуқлари. “Тошкент” РФБнинг аъзолари қуйидаги ҳуқуқга эга: - қимматли қоғозлар бозорининг мутахассиси малака шаҳодатномасига эга бўлган ва биржани ўзининг малака коммисиясидан савдоларда иштирок этиш учун рухсат олган ўз вакилларини биржада брокерлар сифатида аккредитлаш; - брокерлик фаолиятига тааллуқли бўлган масалаларни ҳал этишда “Тошкент” РФБнинг аъзолиги тўғрисидаги Низомда кўзда тутилган тартибда иштирок этиш; - биржанинг хизматларидан амалдаги қонунчилик ва биржа ҳужжатлари билан белгиланган чегараларда фойдаланиш; - биржа Бошқарувига биржанинг фаолиятини такомиллаштириш масалаларига доир таклифлар киритиш; - брокерлик жойини ижарага бериш; - брокерлик жойини биржа томонидан белгиланган тартибда сотиш. Биржанинг вақтинчалик аъзоси ҳам унинг тўла ҳуқуқли аъзосига бериладиган ҳуқуқларга эга, фақат брокерлик жойини сотиш ва иккиламчи ижарага бериш ҳуқуқлари бунга кирмайди. Фонд биржаси аъзоларининг мажбуриятлари. “Тошкент” РФБнинг аъзолари қуйидаги мажбуриятларга эга: - Ўзбекистон Республикасининг қонунчилиги ва умуман қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги бошқа меъёрий ҳужжатларига, уни бошқариш органларининг қарорларига риоя қилиш; - мунтазам аъзолик бадалларини ўз вақтида тўлаш; - тижорат сирларини сақлаш ва ўз мижозлари, контрагентлар ва биржа ҳақида махфий ахборотни ошкор этмаслик ; - ишдаги одоб-ахлоқ меъёрларига риоя этиш; - биржага ўзининг юридик манзили ёки турар жойи ўзгарганлиги ҳақида ўз вақтида хабар қилиш. Биржа аъзолари томонидан биржанинг Устави, биржани бошқариш органларининг қарорлари, биржа савдоларининг қоидаларининг қоидаларининг

қўпол бузилган, ҳар чораклик аъзолик бадаллари белгиланган муддатларда тўланмаган, улар томонидан тижорий номуносиб ҳаракатларга йўл қўйилган, брокерлик жойидан бир йил давомида қимматли қоғозлар билан савдо операцияларини амалга оширишда фойдаланилмаган ҳолларда улар Кузатувчи кенгашнинг қарори билан ва кейинчалик Акциядорлар умумий йиғилиши тасдиқлаган ҳолда биржа аъзоларининг сафидан чиқарилиши мумкин. 2. Қимматли қоғозларнинг биржа савдоларига қўйилишига рухсат этиш. Листинг тартиби. “Тошкент” Республикаси фонд биржасига амалдаги қонун ҳужжатлари талабларини қондира оладиган ва қимматли қоғозларнинг биржа расмий рўйхатига киритилган қимматли қоғозларга рухсат этилади. Қимматли қоғозлар биржа рўйхатида уларнинг ликвидлилик даражаси ва эмитентларнинг молиявий аҳволи, улар фаолиятининг муддатларига қараб ўзгариш чегараларига эга. Қимматли қоғозлар экспертизаси ва уни ўтказиш жараёнида қўлланиладиган мезонлар улар эмитентларининг ташкилий-ҳуқуқий шакли ҳамда фонд бозоридаги функционал фаолиятни инобатга олган ҳолда табақаланади.Биржа расмий рўйхатида фонд бойликлари олтита асосий гуруҳларга бўлинган: 1. Экспертизадан ўтган ва эксперт-котировка комиссияси томонидан “листинг” тоифасига киритилган қимматли қоғозлар. 2. Экспертизадан ўтган, лекин айрим кўрсаткичларига кўра листинг талабларини қондира олмайдиган ва “листинг арафасида” тоифасига киритилган қимматли қоғозлар. 3. Экспертизадан ўтмаган ва “листингдан ташқари” тоифасига киритилган қимматли қоғозлар. 4. Экспертиза қилинмасдан биржа савдоларига рухсат берилган Ўзбекистон Республикасининг давлат қимматли қоғозлари. 5. Листингдан ташқари экспертиза қилинмасдан биржа савдоларига рухсат берилган хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акциялари. 6. Брокерлик жойи тўғрисидаги низомда белгиланган тартиб ва шартларда сотиладиган брокерлик жойлари. Хорижий эмитентларнинг қимматли қоғозлари ҳам биржа расмий рўйхатига киритилиши мумкин.Қимматли қоғозларни биржа расмий рўйхатига киритиш ва ундан чиқариш тўғрисидаги қарор Эксперт – котировка комиссияси томонидан экспертиза ўтказиш натижалари асосида қабул қилинади.Қимматли қоғозларни экспертизадан ўтказиш ва уларни биржа расмий рўйхатига киритиш учун эмитент биржага ариза ва биржа томонидан белгиланган қатор ҳужжатларни топширади.Ҳужжатлар корхона томонидан, молиявий ҳисобот кўрсаткичлари эса, мустақил аудиторлик ташкилоти томонидан тасдиқланиши зарур. Эмитентлар томонидан тақдим этилган маълумотларни таҳлил қилиш жараёнида ҳужжатларда молиявий барқарорлик, ликвидлилик.бозор фаоллиги аниқланади, эмитентнинг иш юзасидан обрўси, унинг ишончлилиги ва шу кабилар кўриб чиқилади.Таҳлил эксперт – таҳлилий бошқарма томонидан ўтказилади, шундан кейин таҳлил натижалари қимматли қиғозларни биржа расмий рўйхатига киритиш ёки киритишдан бош тортиш тўғрисида тегиўли тавсияномалар билан бирга Эксперт- котировка комиссиясига топширилади.Мазкур комиссия якуний қарорни қабул қилади. Қимматли қоғозларни ликвидлилик, бозор фаоллиги, эминентнинг барқарор молиявий – хўжалик аҳволи билан тавсифланувчи қимматли

қоғозлар тоифасига киритиш қимматли қоғозлар листинги, деб номланади. Ўз навбатида листинг корхонаси деб қимматли қоғозлари листинг тадбиридан ўтган, листинг талабларини қондирадиган ва биржа расмий рўйхатига листинг тоифаси бўйича киритилган корхоналар айтилади.Қимматли қоғозлар листинги тадбири қимматли қоғозларни биржа савдоларига киритилиши тадбирлар ичида муҳим ўрин тутади. Қимматли қоғозлар биржа расмий рўйхатига листинг корхоналари тоифаси бўйича киритиш учун эмитент ёки у ваколат берган воситачи Листинг комиссияси листинг корхоналарининг қимматли қоғозларни танлаб олиш ва листингга киритиш учун махсус ташкил этилган. Ариза бирламчи листингга ҳам, қўшимча эмиссия листингига ҳам берилиши мумкин.Бирламчи листинг ҳақидаги аризага эмитент биржа томонидан тасдиқланган рўйхатга мувофиқ ҳужжатлар ва ахборотларни илова қилиши зарур. Қимматли қоғозлар листинги ва унга илова қилинадиган ҳужжатлар биржанинг Листинг комиссияси томонидан 30 тақвим кунида кўриб чиқилади.Комиссия биржанинг хидимларидан таркиб топган бўлиб, унга Бошқарув аъзолари сафидан сайланган раис етакчилик қилади.Листинг коммиссияси эмитентнинг молиявий аҳволини экспертиза қилади ва қимматли қоғозларни у ёки бу тоифа бўйича биржа расмий рўйхатига киритиш мумкинлиги ҳақида хулоса чиқаради. Қимматли қоғозлари листинг тоифаси бўйича киритилган эмитент ҳар чоракда биржага молиявий ҳисоботни тақдим этиши зарур.Листинг корхонаси тегишли натижаларга эришган ҳолатда листинг комиссияси унинг қимматли қоғозларини бир гуруҳдан бошқасига ўтказиши мумкин. Расмий биржа рўйхатининг тегишли секциясида бўлган қимматли қоғозларга нисбатан қуйидаги чоралар кўрилиши мумкин: - қимматли қоғозларнинг биржа расмий рўйхатида бўлишини тўхтатиш; - делистинг- эмитентнинг қимматли қоғозларини биржа расмий рўйхатининг тегишли тоифасидан чиқариш ёки бутунлай рўйхатдан чиқариш. Делистингнинг у ч хил тури мавжуд: муваққат делистинг, доимий ва мутлақ делистинг. Муваққат делистинг ҳолатида эмитентнинг қимматли қоғозлари листинг арафаси тоифасига ўтказилади.Доимий делистинг чоғида эмитентнинг қимматли қоғозлари листингдан ташқари тоифага ўтказилади. Мутлақ делистинг ҳолатида эса, эмитентнинг қимматли қоғозлари биржа расмий рўйхатидан ўчирилиши лозим. 3.Биржа савдоларини ўтказиш механизми. Биржа савдоларига битим тузиш ҳуқуқига эга бўлган ва бундай ҳуқуқига эга бўлган ва бундай ҳуқуққа эга бўлмаган шахсларга рухсат этилади. Биржа савдоларида битимлар тузиш ҳуқуқига фақат биржанинг ходимлари ёки уларнинг ишонч қоғози бўйича фаолият кўрсатувчи вакиллари эга бўлади.Биржа савдоларига битим тузиш ҳуқуқисиз биржа ходимларига, назорат қилувчи органнинг вакилларига рухсат этилади.Буларга қуйидагилар киради: - биржа Бошқарувининг Раиси ва унинг ўринбосарлари; - биржанинг бош маклери; - секциялар ва биржанинг минтақавий бўлинмалари бўйича савдоларини ўтказувчи маклерлар; - брокерларнинг ёрдамчилари (ҳар бир брокерлик идорасидан кўпи билан бир киши);

- биржа мутахассислари биржанинг Бошқаруви томонидан белгиланган миқдорда; - республика фонд бозорини назорат қилувчи органнинг биржа нозири. Биржа Бошқарувининг Раиси, унинг ўринбосарлари, шунингдек, биржа нозири савдоларининг ўтказилиши жраёнига тезкорлик билан аралашиш, ҳатто уларни тўхтатиб туриш, тўлиқ тўхтатиб қўйиш ва савдо сессиясини ёпиб қўйиш ҳуқуқига эга. Савдолар вақтида савдо залида иштирок этилаётганларнинг барчаси ёнларида тегишли ҳужжатларга эга бўлиши шарт. Меҳмонлар ва биржага келиб – кетувчилар биржа раҳбариятининг махсус рухсати билан кузатувчининг иштирокида кузатиш майдончасида бўлиши ва савдоларни кузатиши мумкин.Биржага киритилиш тартиби ҳамда савдоларга рухсат этилган иштирокчилар ва бошқа шахсларнинг тенглаштирилишини биржанинг тегишли бошқармаси амалга оширади.Савдолар биржанинг операция (савдо) залида, минтақаларда эса, биржанинг Бошқаруви томонидан белгиланган жойларда ўтказилади. Қимматли қоғозларнинг ҳар хил турлари бўйича савдолар савдо залиниг турли жойлари (секциялари, майдончалари)да ёки бир жойда турли вақтларда ўтказилиши мумкин. Бошқарув расмий биржа вақтини ва савдолар жадвалини тасдиқлайди. Тасдиқланмаган жадвал бўйича савдоларнинг ўтказилишига йўл қўйилмайди. Фонд биржасида хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг қимматли қоғозлари билан савдолар кимошди савдоси шаклида электрон усул билан амалга оширилади.Электрон савдо тизимидаги барча операциялар биржанинг савдо залида ва унинг минтақавий бўлимларида жойлашган биржа савдоси электрон тизимининг барча терминалларидан (компьютерлардан) фойдаланган ҳолда аниқ вақт мобайнида амалга оширилади.Брокерлар биржанинг савдо тизимига киришда тенг ҳуқуққа эга.Брокерлик идорасининг ҳар бир вакилига алоҳида терминал белгиланган бўлиб, унинг ёрдамида қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича битимлар бажарилади ва тузилган шартномалар расмийлаштирилиди.Уларга биржанинг маълумотлар базасида мавжуд бўлган эмитентлар ҳақидаги маълумотлардан фойдаланиш имконияти яратилган.Агарда брокерлик идорасининг вакиллари тизимига кириш учун рухсатномага эга бўлмаса, брокерлик идораси бевосита савдо залида иштирок этаётган биржанинг мутахассиси орқали савдо қилиши мумкин. Савдолар бошланганлиги ҳақида эълон эшиттирилаётганидан кейин биржа маклери электрон савдо тизимини ишга туширади.Бу тизим дастурига мувофиқ мавқеларни бирин – кетин брокерларга кўриб чиқиш учун жўнатилади.Ҳар бир мавқе учун 15 сония вақт ажратилади. Бу вақт ичида брокер: - таклиф нархининг пасайтирилишини сўраши; - савдога қўйилган пакетнинг қисмларга ажратилишини сўраши; - электрон почта тизими орқали қўшимча ахборотни сўраши; - қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун талабномажўнатиши мумкин. Муайян мавқе бўйича битим тузиш ҳақида қарор қабул қилинган ҳолларда брокер савдо тизимига у бўйича қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун сўровнома юборади. Агар 20 сония давомида бирор – бир бошқа брокерлик идорасидан янги талабнома келиб тушмаса, маклер битимни қайд этади.Бу ҳол савдо зали ва биржанинг минтақавий бўлимларидаги барча терминалларда,

шунингдек, электрон биржа лавҳасида акс эттирилади.Агар кўриб чиқилаётган мавқега икки ёки ундан ортиқ брокерлик идорасидан талабномалар тушган бўлса, улар ўртасида кимошди савдоси ўтказилади.Бу савдо барча терминаллар бўйича олиб кўрсатилади. Кимошди савдосида энг юқори нархни таклиф қилган брокер ғолиб бўлади.Унинг ўзи битим тарафдорига айланади. Мавқени эълон қилиш вақтида иштирок этмаётган мавқе бўйича сўровнома тушганда, маклер битимни берилган талабномага мувофиқ қайд этиши мумкин, бироқ агар талабномалар бир вақтнинг ўзида бир неча брокерлик идораларидан келиб тушса, ушбу мавқе савдодан олиб ташланади. 4.Биржа брокерлари ва мижозларнинг ўзаро муносабатлари. Биржа брокерларининг харидор мижозлар ёки қимматли қоғозлар сотувчилари билан ўзаро муносабатлари ҳам узоқ вақтли, ҳам қисқа муддатли хусусиятга эга.Дастлабки ҳолатда бу муносабатлар брокерлик хизматлари кўрсатиш учун шартномалар билан, иккинчи вазиятда эса, топшириқ шартномаси билан расмийлаштирилади.Шуни назарда тутиш лозимки, биржа брокерлари нафақат мижозларнинг талабномалари бўйича битимларни автоматик тарзда тузишади, айрим маънода, улар учун маслаҳатчи, қимматли қоғозларининг номинал эгаси, шунингдек, уларнинг ишончли бошқарувчиси ҳам ҳисобланади. Биржа савдоларида қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун топшириқ шарномасини тузишда биржа савдоларининг қоидаларида назарда тутилган бўлиб, андозалаштирилган хусусиятга эга бўлган буйруқлар ёки топшириқлар муҳим ўрин тутади. Бўлиб ўтган савдоларнинг натижаларига кўра брокер томонидан мижознинг буйруғи бажарилмаган ҳолларда брокер унга бажарилмаган сабаблари ҳақида хабар қилади. Бунда у талабномаларни савдоларга қўйиш, қимматли қоғозлар ва пул маблағларини олдиндан муҳосара қилиш операциялари бўйича бажарган ишлари учун мижоздан ушбу операцияларга қилинган харажатларнинг қопланишини сўраш ҳуқуқига эга. Амалиётда аксарият кўп ҳолларда брокернинг мижозлар билан битим тузмасдан кўрсатган хизматларига ҳақ тўланмайди. Агар брокер битимни амалга оширса, у мижозга ҳисобот бериши керак.Унда аввал тузилган топшириқ шарномасининг бажарилганлигини билдирган ҳолда, брокер мижозга қатор ҳаракатлар ва тўловларни, шу жумладан, биржага ҳамда брокернинг воситачилик ҳақини, депозитарийга хизмат ҳақини ва шукаби тўловларнинг амалга оширилишини таклиф этади. Топшириқ шартномасининг бажарилиши жараёнида брокерлар ва уларнинг мижозлари ўртасида юзага келган баҳслар, буйруқларга аниқ риоя этиш масалалари умумий белгиланган тартибда биржанинг Низолар бўйича комиссияси томонидан ёки хўжалик суди органларида кўриб чиқилиши мумкин. А Д А Б И Ё Т Л А Р :

1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

Похожие

Биржа савдоларини ўтказиш механизми. Нобиржавий операциялар ва электрон савдо тизимлари

Электрон валюта биржа

Биржа ва биржалар фаолияти

Халқаро биржа ва аукционларда тижорат операциялари

Халқаро биржа ва аукционларда тижорат операциялари