Bank xavfsizligining maqsadi va vazifalari - Экономика - Рефераты

Bank xavfsizligining maqsadi va vazifalari

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Bank xavfsizligining maqsadi va vazifalari Reja: 1. Bank xavfsizligining mazmuni va uning maqsadi 2. Bank xavfsizligining vazifalari 3. Bank xavfsizligini ta’minlashda himoya etilishi zarur bo`lgan obyektlar 4. Bank faoliyatida sodir bo`ladigan noqonuniy operatsiyalar oldini olish chora-tadbirlari

Tayanch iboralar: Bank xavfsizligi, bank xavfsizligi obyektlari, nomoddiy obyektlar, naqd pul mablag`lari, xizmat turi, jo`natma miqdori, xizmat tariflari, raqobat muhiti, komission haq, faoliyati, halqaro pul o`tkazish tizimi, xarajatlar, identifikatsiyalash, operatsiyaning xos raqami. Bank xavfsizligining mazmuni va uning maqsadi. Bankning xavfsizligi - bankning asosiy manfaatlari va ustuvor yo`nalishlarini amalga oshirishni, faoliyat sharoitlaridan qat’iy nazar tashqi va ichki barqarorlikka olib keluvchi omillardan himoya qilishni ta’minlovchi barqaror turmush darajasi. Bank xavfsizligini ta’minlashning asosiy maqsadi - unga zarar yetkazish yoki uning imtiyozlari yo`qligi, uning samarali ishlashini va barcha tranzaksiyalar va bitimlarning sifatli bajarilishini ta’minlash. Bank xavfsizligi samaradorligi va sifatining asosiy mezonlari o`zgaruvchan vaziyatga qaramasdan rejalar va vazifalarga muvofiq moliyaviy-iqtisodiy rivojlanishning barqarorligi hisoblanadi. Xavfsizlikni ta’minlash vazifasi tegishli vazifalarni amalga oshirish orqali amalga oshiriladi. Bunga quyidagilar kiradi: • bank va uning xodimlarining qonuniy manfaatlarini himoya qilish; •bankning mol-mulki va xodimlari ustidan jinoyatlar va jinoyatlarning oldini olish; • bankning real va potensial tahdidlarini o`z vaqtida aniqlash, ularni bartaraf etish choralarini ko`rish; • bank, uning xodimlari, mijozlari va aksiyadorlariga moddiy, ma’naviy va boshqa zarar yetkazilishiga olib keladigan ichki va tashqi sabablar va shart- sharoitlarni aniqlash, ularning normal faoliyatiga to`sqinlik qiladi; •tashqi va ichki vaziyat rivojlanishidagi tahdid va salbiy tendensiyalarga bank strukturasining elementlariga tezkor javob berish; •bankning asosiy manfaatlarini ro`yobga chiqarish uchun qulay bo`lgan sabab va shart-sharoitlarini aniqlash va shakllantirish; bank xodimlarini xavfsizlik masalalari bo`yicha o`qitish va o`rgatish;

raqobatchilardan yoki jinoyatchilarning aksiyalaridan zararli oqibatlarini yumshatish, bank xavfsizligini buzishi; • bankning moliyaviy, moddiy va axborot resurslarini asrash va ulardan samarali foydalanish. Bankning xavfsizligini tashkil etish ushbu faoliyatning strategik yo`nalishlarini markazlashtirilgan boshqarish prinsipi asosida bank boshqaruvi darajasida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, bank xavfsizligining asosiy prinsiplari quyidagilardir: - - muvofiqlik; - mustaqillik va mas’uliyat; - iqtisodiy maqsadga muvofiqligi; - vakolat; - maqsadga muvofiq; - muvofiqlashtirish va o`zaro ta’sir o`tkazish, bankning xavfsizlik xizmati barcha organlari va bo`linmalarining xavfsizlik choralarini amalga oshirish borasidagi sa’y-harakatlarini muvofiqlashtiradi, bu uchun bankning bo`linmalari va tashqi tashkilotlari bilan zarur aloqalarni o`rnatadi; - konfidensiallik. Bank xavfsizligining elementlari. Yuqorida tilga olingan tahdidlarni jinoyat qonunchiligining nuqtai nazaridan o`rganish va tasniflash natijalari amalda ular ikki asosiy elementlar blokida jinoyatga qo`l urish sifatida namoyon bo`ladi. Masalan: bankning mulk va infratuzilmasiga. Bankning mulki. Bank mol-mulki konsepsiyasi mulkiy obyektlarning mulkchilik mazmuni konsepsiyasi bilan chambarchas bog`liq. Bankning mol-mulki pul (valyuta), valyuta boyliklari va qimmatli qog`ozlarni o`z ichiga oladi (shu jumladan o`z va

jalb qilingan mablag`lar); bank faoliyati obyektlari (garov narsalari va boshqalar), shuningdek binolar, jihozlar va inventarizatsiya uchun mulk huquqi. O`zbekiston Respublikasida mulkka egalik qilishda, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqi qonunida belgilangan usullar bilan tanishish va himoya qilishdan iborat. Bunda mulkka egalik qilish davlat tomonida himoyalanadi va u turli jinoyat hujumlaridan himoya qilish huquqini ham o`z ichiga oladi. Bankning infratuzilmasi. Bank infratuzilmasiga mulkning huquqiy, tashkiliy xarakteri va ular o`rtasidagi barqaror aloqalar majmui sifatida tushuniladi, bankni tashkil etish va barqaror faoliyat yuritish tartibini ta’minlaydi. Bank nazariyasida ichki va tashqi infratuzilma elementlarini ajralib turish odatiy holdir. Kriminologik rejaga qiziqishning ichki infratuzilmasi elementlari orasida eng muhimi: bankni tashkil etish va uning faoliyat ko`rsatish tartibini belgilovchi qonunchilik va boshqa huquqiy normalar; bank operatsiyalarini amalga oshirish va bank manfaatlarini himoya qilishning ichki qoidalari; texnologiya; - bank faoliyatini boshqarish tartibi (zamonaviy axborot tizimlari asosida hisob-kitob, hisobot, tahliliy bazani, kompyuter ma’lumotlarini qayta ishlash). Bankning axborot resurslari. Hozirgi sharoitda bankning muvaffaqiyatli faoliyati axborot resurslarini shakllantirmasdan va ulardan foydalanmasdan - shaxsiy hujjatlar va hujjatlarning individual nusxasi amalga oshishi mumkin emas. Bank keng ko`lamli axborotni yaratish uchun samarali boshqaruv qarorlarini tanlash, yangi texnologiyalar va bozorlarni rivojlantirish, shuningdek, salbiy holatlarda proaktiv choralar ko`rish uchun foydalanadi. Bank xodimlari Bank xodimlari ichki va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan baholanganidek, eng muhim xavf manbai hisoblanadi. Shu bilan birga, birinchi navbatda, biz

noto`g`ri qarorlar qabul qiladigan xodimlar bilan bog`liq xatarlarni nazarda tutamiz. Biroq, xodimlarning noqonuniy harakati bilan bog`liq tahdidlar bundan mustasno. Ikkinchisi, ularni identifikatsiyalash va oldini olish bo`yicha ichki tuzilishida sezilarli farqlar mavjud. Bank xodimlariga yuz beradigan jinoiy tajovuzlarning intensivligi, turlari va maqsadlari har bir xodimning funksional majburiyatlariga va vakolatlari bog`liq. Bank xavfsizligining vazifalari. Tijorat bankining daromad olish sohasidagi faoliyatining xavfsizligi - bankning o`zi va uning mijozlari mavjud va kutilayotgan imtiyozlar, shu jumladan nomoddiy bo`lmaganlar uchun zarar ko`rish xavfidan himoyalanish holati. Bank amaliyotida bunday tahdidlar tavakkalchilik, deb nomlanadi. Iqtisodiy tavakkalchilik nazariyasiga ko`ra resurslarning bir qismini yo`qotish tahdidi, daromadlar yetishmasligi ehtimoli yoki qo`shimcha xarajatlar kelib chiqishi bozor subyektlarining har qanday moliyaviy va ishlab chiqarish faoliyatining bir qismi hisoblanadi. Shu bilan birga, tavakkalchilik darajasining pasayishi yuqori daromad olish ehtimoli kamayishi bilan bevosita bog`liq. Shuning uchun bankning foyda olish sohasidagi xavfsizligi mavjud tahdidlar (xavflar) darajasi va bank faoliyatining rentabelligi o`rtasida maqbul nisbat deb tushuniladi. Bunday holatga bank faoliyatining mavjud turlari va xavf omillari o`z vaqtida aniqlanishi va ularning malakali bahosi va samarali boshqaruvini ta’minlash sharti bilan erishiladi. Ushbu ma’noda risklarni boshqarishning maqsadi bankka beriladigan ma’muriy va iqtisodiy mexanizmlar orqali bankka yetarli darajada foyda olish va uni belgilangan norma va kontraktlar bo`yicha tarqatish imkonini beradigan darajadagi xavfsizlik darajasiga erishishdan iboratdir. Kredit tashkilotlari uchun integral xavfsizlik tizimini tashkil etish va faoliyatining tamoyillari.

Xavfsizlik tizimining tashkil etilishi va faoliyat yuritishi quyidagi prinsiplarga muvofiq bo`lishi kerak: 1. murakkablik: - barcha huquqiy vositalar, usullar va choralar bilan xodimlarni, moddiy va moliyaviy resurslarni mumkin tahdidlar bilan ta’minlash; - barcha turdagi operatsiyalar bo`yicha axborot resurslarini ularning hayotiy sikllari davomida, ularni qayta ishlashning barcha texnologik bosqichlarida (konversiya) va ulardan foydalanish xavfsizligini ta’minlash; - tizimning bank operatsiyalari sharoitidagi o`zgarishlarga muvofiq tizimni rivojlantirish va takomillashtirish qobiliyati. 2. O`z vaqtida amalga oshirish - xavfsizlik choralarining oldindan ko`ra bilish tabiati undan himoyalanish yo`llaridan biridir. Vaqtlilik moliyaviy vaziyatni tahlil qilish va bashorat qilish, bank xavfsizligiga tahdidlar va qonuniy manfaatlarning buzilishiga yo`l qo`ymaslik bo`yicha samarali chora-tadbirlarni ishlab chiqishga asoslangan xavfsizlik tizimini ishlab chiqishning dastlabki bosqichlarida integratsiya xavfsizlik vazifalarini belgilashni nazarda tutadi. 3. Davomiylik - tajovuzkorlar faqat mudofaa choralarini chetlab o`tish imkoniyatini izlaydilar, buning uchun qonuniy va noqonuniy usullarni qo`llashadi. 4. Faoliyat. Bank manfaatini himoya qilish uchun yetarli darajadagi qat’iyatlilik, xavfsizlikni ta’minlash va xavfsizlikning noan’anaviy choralari kuchlari va vositalari tomonidan manivralarni keng qo`llash zarur. 5. Qonuniylik. Ushbu qonunlar jinoyatlarni aniqlash va bartaraf etishning barcha ruxsat etilgan usullaridan foydalanib, o`z vakolatlari doirasida davlat organlari tomonidan tasdiqlangan bank, axborot va axborotni muhofaza qilish, shaxsiy xavfsizlik faoliyati va xavfsizlikka oid boshqa normativ hujjatlarga asoslangan federal qonunchilikka asoslangan xavfsizlik tizimini rivojlantirishni nazarda tutadi. 6. Fikrlash. Foydalanilayotgan qobiliyat va himoya vositalari ilm-fan va texnika taraqqiyotining zamonaviy darajasida amalga oshirilishi kerak,

xavfsizlikning ma’lum bir darajasi nuqtai nazaridan va belgilangan talab va normalarga javob beradi. 7. Zarar va zararni qoplash xarajatlarining iqtisodiy samaradorligi va taqqoslanishi («samaradorlik-narx» mezonlari). Barcha holatlarda xavfsizlik tizimining qiymati har qanday xavfdan kelib chiqadigan zarar miqdoridan kam bo`lishi kerak. 8. Ixtisoslashuv. Ushbu sohada xavfsizlik xizmatining muayyan turiga eng ko`p tayyorlangan, amaliyot tajribasi va ushbu sohada xizmatlar ko`rsatish uchun davlat litsenziyasiga yega bo`lgan ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni himoya qilish choralari va vositalarini ishlab chiqish va amalga oshirishga jalb qilish mo`ljallangan. Texnik vositalarning ishlashi va xavfsizlik choralarini amalga oshirish bankning xavfsizlik xizmatining professional malakali mutaxassislari, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish bo`linmalari tomonidan amalga oshirilishi kerak. 9. O`zaro hamkorlik va muvofiqlashtirish. Xavfsizlik bo`yicha tadbirlarni tegishli bo`limlar va xizmatlar, ushbu sohadagi uchinchi tomonning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari o`rtasida aniq munosabatlarga asoslangan holda amalga oshirish, o`z maqsadlariga erishish uchun ularning sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirish, manfaatdor tashkilotlar bilan hamkorlik qilish hamda hukumat va huquqni muhofaza qilish idoralari bilan o`zaro hamkorlik qilish. 10. Muvaffaqiyat. U o`z tajribasiga asoslangan holda chora-tadbirlarni takomillashtirishni, razvedka va sanoat josuslik usullari va vositalarini, qonuniy va texnik talablarni, mahalliy va xorijiy tajribani o`zgartirishni hisobga olgan holda yangi texnik vositalarning paydo bo`lishini ta’minlaydi. 11. Boshqarishni markazlashtirish. Xavfsizlik tizimining yagona qonuniy, tashkiliy, uslubiy tamoyillari va xavfsizlik tizimini markazlashtirilgan boshqarish asosida mustaqil ishlashini nazarda tutadi .

Bank xavfsizligini ta’minlashda himoya etilishi zarur bo`lgan obyektlar. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 168, 169-moddalari bo`yicha fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat mulk huquqining subyektlaridir. Mol-mulk mulk huquqi asosida bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxslarga qarashli bo`lishi mumkin. Mol-mulk fuqaro, yuridik shaxs yoki davlatning mulki bo`lishiga qarab mulk huquqini, mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish hamda uni tasarruf etish huquqini vujudga keltirish va bekor qilish xususiyatlari qonun hujjatlari bilan belgilab qo`yiladi. Yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo`shlig`i, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, ashyolar, shu jumladan, binolar, kvartiralar, inshootlar, asbob-uskunalar, xomashyo va mahsulot, pul, qimmatli qog`ozlar va boshqa mol-mulk, shuningdek, intellektual mulk obyektlari mulk bo`lishi mumkin. Bankning nomoddiy mulklari. Bankning nomoddiy huquqlariga noqonuniy tajovuz qilish obyekti uning biznes obro`si va biznes aloqalari hisoblanadi. Fuqarolik huquqlari obyektlarining boshqa turlari kabi nomoddiy tovarlar ham O`zbekiston Respublikasi qonunlari bilan, birinchi navbatda, Fuqarolik Kodeksining normalari bilan himoyalangan Bundan tashqari, tegishli hollarda bankning biznes obro`siga va ish munosabatlariga noqonuniy hujumlardan to`liq himoyalangandir. Davlat korxonasi, shuningdek, muassasasi o`zlariga biriktirib qo`yilgan mol- mulkka nisbatan qonunda belgilab qo`yilgan doirada o`z faoliyatining maqsadlariga, mulkdorning topshiriqlariga hamda mol-mulkning vazifasiga muvofiq holda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini amalga oshiradilar. Davlat korxonasi yoki muassasasiga biriktirib qo`yilgan mol-mulkning egasi ortiqcha, foydalanilmayotgan yoki noo`rin foydalanilayotgan mol-mulkni olib qo`yish hamda uni o`zi xohlagan tarzda tasarruf etishga haqli.

Muassasa o`ziga biriktirib qo`yilgan mol-mulkni va smeta bo`yicha unga ajratilgan mablag`larga sotib olingan mol-mulkni boshqa shaxsga berishga yoki o`zgacha usul bilan tasarruf etishga haqli emas. Agar ta’sis hujjatlariga muvofiq muassasaga daromad keltiradigan faoliyat bilan shug`ullanish huquqi berilgan bo`lsa, bunday faoliyatdan olingan daromad va bu daromad hisobidan sotib olingan mol-mulk muassasaning mustaqil tasarrufiga o`tadi va alohida balansda hisobga olinadi. Mulkdorning qarori bilan unitar korxonaga yoki muassasaga biriktirib qo`yilgan mol-mulkni xo`jalik usulida yuritish huquqi yoki operativ boshqarish huquqi ushbu korxona yoki muassasada unga mol-mulk topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Xo`jalik yuritishida yoki operativ boshqarishida bo`lgan mol-mulkdan foydalanishdan olingan hosil, mahsulot va daromadlar, shuningdek unitar korxona yoki muassasa shartnoma bo`yicha yoxud boshqa asoslarda vujudga kelgan mol- mulk ham ushbu korxona yoki muassasaning xo`jalik yuritishiga yoki operativ boshqarishiga o`tadi. Mol-mulkni xo`jalik usulida yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi mulkdorning qarori bilan va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa asoslarda bekor qilinadi. Bank faoliyatida sodir bo`ladigan noqonuniy operatsiyalar oldini olish chora- tadbirlari. Iqtisodiyotning muhim bo`g`inlaridan hisoblangan bank tizimi yoki alohida olingan tijorat banklarining samarali faoliyat ko`rsatishi iqtisodiyotimizning yanada taraqqiy qilish va uning takomillashuviga olib keladi. Ma’lumki, zamonaviy iqtisodiy muhit, tijorat banklari faoliyatidagi mavjud muammolarning oldini olib, tijorat banklarining faoliyati samaradorligini oshirish asosida xalqaro bank amaliyotiga mos keluvchi bank tizimini yaratish davr talabidir.

Bankning ichki barqarorligi bu tijorat banki faoliyatining barqaror, yuqori natijalarni ta’minlovchi passivlar va aktivlar tarkibining holati va moliyaviy natijalar dinamikasidir. Ichki barqarorlikka erishish asosida ichki va tashqi omillar o`zgarishiga faol javob berish tamoyili yotadi. Tijorat bankiga nisbatan tashqi barqarorlik, ushbu bank faoliyat ko`rsatayotgan iqtisodiy muhit barqarorligi bilan belgilanadi. Tashqi barqarorlikka butun mamlakat miqyosidagi bozor iqtisodiyotiga xos bo`lgan boshqarish tizimi orqali erishiladi. Bankning moliyaviy mustahkamligi tahlili asosida bank moliyaviy mustahkamligi belgilari, holati o`zgarishining izchilligini o`z ichiga olgan trendni tadqiq qilish, uning turli belgilari, o`zgarishlari o`rtasidagi aloqalarning sabab va oqibatlarini aniqlash yotadi. Bu moliyaviy mustahkamlik trendini tadqiq qilish uchun bank moliyaviy holatining bir necha yillik ko`rsatkichlarini taqqoslash lozimligini bildiradi. Bu retrospektiv tahlil bilan birgalikda perspektiv tahlilni amalga oshirish mumkinligi va zarurligini, jumladan, moliyaviy holatning keyingi davrda prognoz qilishni va moliyaviy mustahkamlik rivojining umumiy trendini aniqlash lozimligini yuzaga keltirdi. Banklarning moliyaviy mustahkamligini o`rganishdagi boshlang`ich jihat Markaziy bankning tijorat banklari faoliyatiga qo`yadigan tartibga soluvchi talablaridir. Banklarning moliyaviy mustahkamligini oshirishga yo`naltirilgan ushbu talablarning samaradorligi mazkur mamlakat iqtisodiyoti, ishlab chiqarish va xizmat sohasining, jumladan, bank infratuzilmasining rivojlangan mamlakatlarda shakllangan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish tartiblarini o`rganish, O`zbekistonda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tartibini takomillashtirishda juda muhim ahamiyatga ega. Bankning moliyaviy barqarorligini tahlil qilish quyidagi asosiy yo`nalishlarda olib boriladi: Retrospektiv tahlil. Tahlilning ushbu yo`nalishi Markaziy bank tomonidan banklar uchun o`rnatilgan iqtisodiy normativlarga tijorat banklari tomonidan rioya qilinishini nazorat qilishga asoslangan moliyaviy barqarorlikning asosiy ko`rsatkichlari va belgilarini tahlil qilishni o`z ichiga oladi. Moliyaviy barqarorlikni tahlil qilishning ushbu yo`nalishi quyidagi sohalar: likvidlilik, foydalilik, aktivlar sifati, kapitalning yetarliligi va boshqarishning sifati tahlillaridan iborat.

Perspektiv tahlil. Moliyaviy barqarorlikni perspektiv tahlil qilishning maqsadi tijorat banki faoliyati samaradorligini prognoz qilish hisoblanadi. Tijorat banki moliyaviy barqarorligini baholash moliyaviy resurslarning shakllanishi, taqsimlanishi va ulardan foydalanish jarayonida namoyon bo`luvchi moliyaviy holatni tahlil qilishdan boshlanadi. Shunga muvofiq, moliyaviy tahlilning ketma- ketligi, barcha jarayonlarni bosqichma-bosqich ko`rib chiqishni, jumladan, moliyaviy resurslarning mavjudligi, ularning shakllanishi, taqsimlanishi va ulardan foydalanishni tahlil qilishni o`z ichiga oladi. To`lovga layoqatni nafaqat tashqi ko`rinish, balki ma’lum bir vaqtda va moliyaviy mustahkamlikning barcha omillari ta’sirida hosil bo`lgan ma’lum moliyaviy holatning natijasi deb qarash lozim. Bank likvidligi bu bankning o`z oldida turgan majburiyatlarini bajara olishi, mijozlarning kreditga bo`lgan ehtiyojlarini qondirishi va omonatchilarning depozitlarni qaytarib olish bo`yicha talablarini qondira olish qobiliyatidir. Bundan tashqari likvidlik bankning bozorda xavfsizligi va qarzlarini o`z vaqtida qaytara olishga qodirligini oshkor qiladi, bankka aktivlarni foydasiz sotish yoki banklararo bozorda mablag`larni jalb qilish bilan bog`liq bo`lgan foydani yo`qotish xavfidan qutulish imkonini beradi. Bank likvidligining asosiy sharoitlaridan biri, uning aktivlari likvidligidir. Likvid aktivlar - ularning yaxshi ma’lum bo`lgan bozor narxining shakllanishini ta’minlaydigan doimiy ravishda sotiluvchi va sotib olinuvchi aktivlarning alohida turi bo`lib, banklar ularni qisqa muddat ichida sotib olishga tayyor bo`lgan xaridorni topishi mumkin. Bunday aktivlar qatoriga naqd pullar, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari, qisqa muddatli (yetti kungacha) banklararo kreditlar kiradi. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OESR) davlatlari hukumatlari hamda fond bozori rivojlangan davlatlarining mashhur transmilliy kompaniyalarining qimmatli qog`ozlari ham yuqori likvidlikka egadir. Nolikvid aktivlar deb, bozor narxini kotirovka bo`yicha aniqlash mumkin bo`lmagan va bu turdagi aktivlarning xarid narxi sotuvchi va xaridor o`rtasidagi kelishuv natijasida xususiy tarzda aniqlanadigan aktivlarga aytiladi. Bunday

aktivlarning qiymati katta miqdordagi o`zgarishlarga uchrab turishi taqqoslashni qiyinlashtiradi. Bu turdagi aktivlarga, masalan, kreditlar, qimmatli qog`ozlar bozorida kotirovkaga ega bo`lmagan yoki kotirovkasi qiyin bo`lgan qimmatli qog`ozlar, asosiy vositalar va boshqalar kiradi. Tezda naqd pul miqdorini oshirish uchun nolikvid aktivlarni sotish zarur bo`lganda, bank ularni zarar ko`rgani holda sotishi mumkin. Bank likvidligining yana bir jihati bankning to`lovga layoqati bo`lib, uning asosiy belgisi bankning o`z oldida turgan majburiyatlarini o`z vaqtida qondira olish qobiliyatidir. "Likvidlik" va "to`lovga layoqat" mazmuni, omillari va uni ta’minlovchi sabablarga ko`ra bir-biriga yaqin tushunchalardir. Likvidlik muammosi tashqi jihatdan to`lov majburiyatlarini bajarish jarayonida vujudga keladi va likvid mablag`lar yo`qligi bilan bog`liq qiyinchiliklar tug`ilganda namoyon bo`ladi. Likvidlik nafaqat to`lovlarni o`z vaqtida amalga oshirishni nazarda tutadi, balki o`zining tijorat manfaatlari bilan birga omonatchilar tomonidan ishonch bildirilgan mablag`larning saqlanishini ta’minlaydi. Bankning to`lovga layoqat bankka qo`yilgan to`lovlar bo`yicha talablar ayni vaqtda qondira olish qobiliyatini bildiradi. To`lovga layoqat ma’lum moliyaviy holatning natijasi sifatida qaralishi mumkin. Shu bilan birga, to`lovga layoqat likvidlikka nisbatan ikkilamchidir. Chunki, bankda to`lovga layoqat muammosi sodir bo`lishi mumkin, ammo uning likvid balansi, bankning majburiyatlarini o`z vaqtida bajara olishini ta’minlovchi qobiliyatini tiklash imkoniyatini beradi. Bank likvidligi ko`proq bank balansining likvidligi bilan belgilanadi va uning mazmun - mohiyati aktiv va passiv operatsiyalarning muddati bo`yicha mos kelishidan iborat. Bank balansining likvidligi ssuda va fond operatsiyalariga yo`naltirilgan mablag`larning xatarlilik darajasi, pul bozorining rivojlanish darajasi va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Bundan tashqari, passivlarning qisqa muddatliligi uzoq muddatli qo`yilmalarga ham sarflanish imkoniyatlarini cheklab qo`ymaydi. Bankning har doim o`z tasarrufida ma’lum miqdorda "begona" pullari bo`ladi. Omonatlarning bankka doimiy oqib kelishi bilan birga ularning qaytarilib olinishi ham doimo

sodir bo`lib turadi va bunda bank hisobvaraqalarida doimiy turib qoladigan qarz mablag`lari miqdori barqaror hisoblanadi. Tijorat banki likvidligini saqlab turish muammosini hal qilish uchun passivlar oqimi harakatchanligi va muddatiga ko`ra aktivlar oqimiga mos kelishi lozim. Shunday qilib, tijorat banki likvidligi bankning ma’lum vaqtdagi to`lovga qobiliyatliligini ta’minlovchi va bank likvidligining asosiy omili bo`lgan bank aktivlari va passivlarining nisbati bilan belgilanadi. Bank likvidligini ta’minlovchi omillardan biri bank passivlarining sifatidir. O`zlik va jalb qilingan mablag`lar nisbati bankning ishonchliligi va faoliyati rivojlanishining istiqbolini xarakterlab beradi. Jalb qilingan mablag`lar oqimining barqarorligi likvidlik muammosini hosil qilmasdan turib, qisqa muddatli resurslarni uzoq muddatli qo`yilmalarga yo`naltirish imkoniyatini beradi. Depozitlar bo`yicha ijro muddatining aniqligi balansning likvidligini boshqarish va likvid vositalarga bo`lgan ehtiyojni prognoz qilish imkoniyatini beradi. Bu esa bank barqarorligini ta’minlash imkoniyatini beradi. Bank likvidligini ta’minlovchi omillardan biri bank tomonidan qarz olish, o`z aktivlarini sotish yo`li bilan yoki o`z majburiyatlarini bajarish uchun mablag` topa olish imkonini beradigan pul bozorining mavjudligidir. Asrimizning 60 yillarida bu omilning roli nihoyatda ortdi. Bunga sabab, erkin muomalada bo`lgan federal depozit sertifikatlari, federal fondlarning qisqa va uzoq muddatli qimmatbaho qog`ozlari, REPO bitimlarining keng qo`llanilishi va buning natijasida balansda foyda keltirmaydigan va kam daromadli aktivlarning to`planishi bilan bog`liq bo`lgan foyda yo`qotilishini minimallashtirish imkoniyatiga ega bo`linganligidir. Tijorat banki moliyaviy barqarorligining yana bir komponenti bank faoliyatining foydaligidir. Bank foydasining o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, agar ishlab chiqarish sohasida xarajatlar o`zgaruvchan kapital va qisman qo`shimcha qiymat hisobidan qoplansa, banklarda esa muomala xarajatlari to`la, faqatgina qo`shimcha qiymat qismidan qoplanadi. Foyda olish - bank faoliyati ko`lamini kengaytirish manbalaridan biridir. Agar bank ishida kapitalga daromad boshqa tijorat tashkilotlariga nisbatan past bo`lsa, kapital qo`llash foydaliroq bo`lgan boshqa sohalarga yo`naltiriladi. Bundan

tashqari, foyda rahbariyat faoliyatini rag`batlantiradi, chunki ular operatsiyalar hajmini oshirish, takomillashtirish, xarajatlarni kamaytirish va xizmatlar sifatini oshirganliklari uchun foydaning bir qismini mukofot shaklida olishlari mumkin. Bank foydasining eng muhim funksiyalaridan biri ko`zda tutilmagan yo`qotishlar holati uchun zahiralar shakllantirishdir. Tijorat bankining zararsiz faoliyati uning moliyaviy asosini mustahkamlaydi va aksincha uzoq muddat mobaynida zarar bilan faoliyat ko`rsatish bankni bankrotlikka olib borishi mumkin. Banklar muomala sohasi korxonasi sifatida o`z foydasini bank operatsiyalarining natijasi bo`lgan bank mahsulotini sotish asosida shakllantiradi. Bank faoliyatining foydalilik darajasi bank faoliyati xarakteri, ixtisoslashuvi, uning kapitalining kattaligi, strukturasi va filiallarining mavjudligi hamda mustaqillik darajasiga bog`liq. Bank faoliyatining foydaliligi rentabellikning muhim ko`rsatkichlari majmui bilan aniqlanadi. Bu ko`rsatkichlarga: kapitalga foyda me’yori, yalpi aktivlarning daromadliligi va foydaliligi, sof foiz marja, foizsiz yuk, aktivlar tizimi va "ishlovchi" aktivlar salmog`i, passivlar tizimi va to`planadigan passivlar salmog`i, ishlovchi aktivlarning daromadliligi, foizli tashlanma kiradi. Ichki tahlil nuqtai- nazaridan faoliyatning moliyaviy ishonchliligi va rentabellik tahlili juda muhim ahamiyatga ega. O`zbekiston iqtisodiyotida mavjud bo`lib turgan ma’lum darajadagi inflyatsiya sharoitida foydalilik tahlilining dolzarbligi yanada oshadi. Foydani kamaytirishga sabab bo`luvchi omillarga quyidagilar: balansning nolikvidligi, bunda likvidlik kamomadini to`ldirish uchun qo`shimcha kredit resurslarini jalb qilish zarurati tug`iladi; depozitlarning barqaror emasligi; inflyatsiyaning o`sishi va bu orqali tartibga soluvchi talablar, jumladan, yuqori majburiy zahiralar talabi ta’siri ostida bo`lgan foiz marjasining pastligi; daromad keltiruvchi aktivlarning noqulay strukturasi, jumladan, kam daromad keltiruvchi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar, foizsiz ssudalar salmog`ining yuqoriligi va to`lovli passivlar. Masalan, resurslar tarkibida bahosi yuqoriroq bo`lgan kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar salmog`ining yuqoriligi; foizsiz daromadlar va foizsiz xarajatlarning salbiy nisbati; ma’muriy xo`jalik xarajatlarining maqsadga

muvofiq bo`lmagan yuqori darajasi; kredit portfelida muddati o`tgan kreditlar salmog`ining yuqoriligi va berilgan kreditlarning foydalanish hamda qaytarilish muddatlarini uzaytirish bilan bog`liq yo`qotishlar; qimmatli qog`ozlar qiymatining tushishi; soliqlar darajasining yuqoriligi; muvozanatlashtirilmagan foiz siyosati; hajmi va miqdori jihatidan o`z kapitali miqdorini chegaralovchi asoslanmagan yuqori darajada xatarli bo`lgan bank faoliyatini yuritish kiradi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo`shimcha chora- tadbirlar to`g`risida” gi Farmoni qabul qilindi. Farmonga binoan tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish sohasida qonunlar ijrosi ustidan Parlament nazorati shakllarini kuchaytirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzurida tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo`yicha vakil institutini tashkil etish mo`ljallanmoqda. Xorijiy tajriba shuni ko`rsatmoqdaki, ushbu institut tadbirkorlik subyektlarini huquqiy himoya qilishni ta’minlashda, davlat tuzilmalari bilan munosabatlarda ularning manfaatlarini ifodalashda muhim o`rin tutadi. Farmon qoidalarini amalda ro`yobga chiqarish maqsadida tadbirkorlik faoliyatini jadal rivojlantirish, xususiy mulkchilikni har tomonlama himoya qilish va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilash borasida beshta eng ustuvor soha bo`yicha 42 ta aniq chora-tadbir amalga oshirilishini nazarda tutuvchi Kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Xususan, korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy asoslarini takomillashtirish, davlat va biznesning o`zaro hamkorligidagi ma’muriy to`siqlarni bartaraf etish, davlat resurslaridan foydalanishning ochiqligi va shaffofligini ta’minlash doirasida umumiy e’tirof etilgan xalqaro standartlar asosida bir qator qonunlarni, shu jumladan, “Korrupsiyaga qarshi kurashish to`g`risida”, “Ma’muriy tartib-taomillar to`g`risida”, “Davlat xaridlari to`g`risida” va “Davlat xususiy sheriklik to`g`risida”gi qonunlarni qabul qilish nazarda tutilmoqda.

Dasturga muvofiq, jinoyat ishlari bo`yicha tekshirishlarni tayinlash va o`tkazish tartibining aniq huquqiy tartibotini belgilash uchun “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida” gi qonunga, Jinoyat-protsessual kodeksiga va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritiladi. Bundan tashqari, dastruda quyidagilarga yo`naltirilgan takliflar va normativ- huquqiy hujjatlarni ishlab chiqishga doir tadbirlar mo`ljallangan: • valyutani tartibga solish va valyutalar kursi siyosatining ilg`or bozor mexanizmlarini, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy tamoyillari va mexanizmlarini joriy etish, bank faoliyatini samarali amalga oshirishga to`sqinlik qiluvchi g`ovlarni bartaraf etish; • soliq ma’murchiligining sifati va samaradorligini yanada yaxshilash; • tadbirkorlik subyektlarining eksport kontraktlarini bojxona organlarida hisobga qo`yish to`g`risidagi talabni bekor qilish; • huquqbuzilishlarining oldini olishning asosiy mexanizmlaridan biri va qonunga itoatkor tadbirkorlik subyektlarining barqaror faoliyati kafolati sifatida auditorlik tashkilotlari va soliq maslahatchilarining xizmatlar sifati uchun javobgarligini oshirish va ular tomonidan taqdim etiladigan xulosalarning ishonchliligi yuzasidan ular faoliyatining huquqiy asoslarini takomillashtirish. Ushbu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi tadbirkorlik subyektlari faoliyatiga, shu jumladan, jinoyat ishlari doirasida tergov qilishni amalga oshirishda noqonuniy aralashish imkonini beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etishga ko`maklashadi.

Adabiyotlar: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESON PRES , 2018. - 435 бет.

Похожие

Bank faoliyati tahlili fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Menejment fanining maqsadi va vazifalari

Boshqaruv hisobining maqsadi va vazifalari

Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari

Xarajatlar tahlili maqsadi mazmuni va vazifalari