Банк хавфсизлиги объектлари - Экономика - Рефераты

Банк хавфсизлиги объектлари

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

136.5 KB

Банк хавфсизлиги объектлари Режа: 1. Банк ходимлари - хавфсизлик объекти сифатида 2. Банк хавфсизлигининг объекти сифатида молиявий ва моддий маблағлар 3. Конфиденциал характерга эга бўлган ҳужжатлар билан ишлашда банк хавфсизлигини таъминлаш 4. Банк сири. Тижорат сири. Аудитор сири

Таянч иборалар: Банк ходимлари, хавфсизлик объектлари, молиявий маблағлар, номоддий маблағлар, объект, банк маълумотлари, қонун, пул ўтказмалари тизими, хизмат тури, хизмат тарифлари, рақобат мухити, банк куни, тизими, маълумотлар манбаси, банк сири, тижорат сири, аудитор сири. Банк ходимлари - хавфсизлик объекти сифатида. XX асрнинг охирига келиб компаниялар ва назорат органлари бозор ва кредит рискларидан фарқ қилувчи рисклар билан кўпроқ қизиқдилар. Бундай рисклар орацион риск деб ном олди. Бу тоифадаги рисклар қуйидаги ҳолатлар билан боғлиқ: - ходимнинг хатоси; - системалардаги хатолар; - ёнғинлар, сув тошқини ва бошқа омиллардан кўриладиган зарарлар; - фирибгарлик ва бошқа жиноий ҳаракатлар; Операцион рискка мисоллар: - технологик омадсизликлар; - ҳужжатлар ва ёзувларнинг совуққонлик билан сақланиши; - саводсиз бошқариш, назоратнинг кучсизлиги; - молиявий модел ва ҳисоботлардаги хатолар; - йўқотишларни яшириш ёки шахсий даромад олишга интилиш; - учинчи томоннинг фирибгарлиги. Рискларни бошқариш инфрастуктураси қуйидагиларни ўз ичига олади: -намоён бўлиш; -баҳолаш; -мониторинг; -операцион рискларни қисқартириш. Операцион рискларни бошқаришда риск қайси бўлимда юзага келса, ўша бўлим ичида бартараф этилиши керак. Масалан IT - мутахассислари тизимли рискларни ҳаммадан кўра яхшироқ тушунадилар. Back office ходимлари ҳисоб-китоб рисклари тўғрисида керакли маълумотларни

беришлари мумкин. Аммо умумий режалаштириш ва мониторинг ишлари Операцион рискларни бошқариш Марказий бўлими томонидан олиб борилиши керак. Операцион рискни бошқариш бўйича имтиёзлар: • операцион рискларни қисқартириш; • банкда аудит ўтказиш харажатларини камайтириш ва норматив талабларга жавоб бериш; • ноқонуний ҳаракатларни аниқлаш • келажакдаги рискларни камайтириш. Операцион рискларни таснифлаш: • ходимларнинг риски - ходимларнинг иш малакасининг етишмаслиги натижасида хатога йўл қўйиши, ортиқча иш билан бандлиги, ишнинг норационал тақсимланганлиги билан боғлиқ йўқотишлар; • иш жараёни риски - ходимнинг операцияларни амалга оширишда, ҳисоб-китоб қилишда, ҳисобот топшириш жараёнида хатоликларга йўл қўйиш; • система риски - банкда техника-технологиянинг яхши ривожланмаганлиги, операцияларнинг совуққонлик билан бажарилиши, маълумотларни киритишда қўпол хатога йўл қўйиш оқибатидаги йўқотишлар; • ташқи муҳит риски - банк фаолиятига ташқи муҳит таъсири ёки қонунчилик, сиёсат ва иқтисодиётдаги ўзгаришлар натижасидаги йўқотишлар. Базель қўмитаси операцион риск ни ички жараёнлар ва тизимларнинг номувофиқлиги, ходимларнинг масъулиятсизлиги ёки бошқа ташқи омиллар ҳисобига юзага келадиган хавф-хатар деб баҳолайди. Мазкур тушунча банк ва унинг ходимлари томонидан қонунчиликка, ахлоқий меъёрларга, шартнома мажбуриятларига риоя этмаслик ҳамда суд жараёнининг қўзғатилиши туфайли юзага келадиган ҳуқуқий рискни ҳам кўзда тутадиган доимий ва алоҳида назоратни олиб бориши лозим.

Риск ҳолатларини 2 та йирик тоифага бўлиш мумкин: • тез-тез учраб турадиган ва кам йўқотишларга олиб келадиган рисклар; • кам учрайдиган аммо катта йўқотишларга олиб келадиган рисклар. Кўп ҳолларда қиймат ва баҳо ҳисоб-китоб йўли билан аниқланиши лозим, асосланган ҳисоб-китоб қийматларидан фойдаланиш молиявий ҳисоботни тузишнинг муҳим қисми бўлиб ҳисобланади ва унинг ишончлилигига путур етказмайди. Бироқ, асосланган ҳисоб-китоб қийматини олиш имкони бўлмаган тақдирда, модда бош китобда, баланс ёки фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботда тан олинмайди. Таҳлилларга таянган ҳолда шуни айтимиз мумкинки, “Иқтисодий инқироз вақтида Америка тижорат банкларининг йиллик соф фойдаси тармоқлар бўйича фойданинг кўп миқдори резервларни бой беришда сезиларли даражада тушиб кетди” 11 ,- деб иқтисодий манбаларда келтирилган. Шунингдек, операцион рискларни бошқаришда рискни баҳолашнинг миқдорий ва самарали услублари мавжуд. Масалан, банкнинг савдо операцияларида ҳисоб-китоб хатоларига тез-тез йўл қўйишади, аммо уларни статистик моделлаштириш мумкин. Бошқа ҳолатлар камроқ учрайди, аммо моделлаштирилмайди. Буларга масалан террорлик актлари, табиий офатлар ва савдо соҳасидаги фирибгарликлар киради. Самарали услубларни: • йўқотишлар тўғрисидаги ҳисоботлар; • бошқарув назорати; • ходимларни сўроқ қилиш; • ишдан бўшаш сабабини аниқлаш; • бошқарувчиларнинг ўзига юқори баҳо бериши; • ички аудит ташкил этади. Миқдорий услублар банкда операцион рискларни олдини олиш учун капитални тақсимлаш мақсадида ишлаб чиқилган.

“Базель II ” келишувига кўра йирик банклар операцион рискка нисбатан капиталга бўлган талабни баҳолашда ўзининг ички моделига асосланади. Кам учрайдиган аммо катта миқдорда зарар келтирувчи рисклар мол - мулкни суғурта қилиш ва бахтсиз ҳодисадан суғурталаниш учун ишлаб чиқилган усуллардан фойдаланиш билан моделлаштирилади . Тез - тез учрайдиган рискларда кўпроқ статистик анализга эътибор қаратилади . Статистик моделлаштириш учун эса маълумотлар керак бўлади . Операцион рискда 2 хил турдаги маълумотдан фойдаланилади: • олдинги зарарлар тўғрисидаги маълумотлар; • риск индикаторлари тўғрисидаги маълумотлар Қуйидаги ҳолатлар зарарга олиб келиши мумкин: иш жараёнидаги хатоликлар, кичик фирибгарликлар, мижозларнинг даъвоси ва б. Йўқотишлар бевосита (масалан ўғрилик натижасида), ёки билвосита (банкнинг обрўйига путур етказган ҳолатда). Уларни 3 тоифага бўлиш мумкин: • ҳодиса; • сабаб; • натижа; Барча ҳолатларда бир нечта сабаб ва оқибатлари бўлади. Буни олдини олиш учун эса ходимларни қайта ўқитиш, мутахассисларни чуқур тайёрлаш ҳамда зарур тармоқларни ривожлантириш керак. Риск индикаторлари зарар келтирувчи ҳолатлардан фарқ қилади ва булар қуйидагилардан иборат: • ходимнинг қўшимча иш соатларини ошириш; • штатларнинг қисқартирилиши; • кунлик операциялар ҳажми; • кадрларнинг билим даражаси; Операцион рискни баҳолагандан кейин (сифат ёки миқдор жиҳатдан) кейинги босқичга ўтиш мумкин. Масалан: • маълум рискларни четлаб ўтиш;

• бошқа риск оқибатларини олдини олиш; • рискни бизнесни бошқариш усули сифатида қабул қилиш. Банк хавфсизлигининг объекти сифатида молиявий ва моддий маблағлар. Самарали ташкил қилинган бозор иқтисодиётида маҳсулот ишлаб чиқариш кам харажат қилиш билан, унинг тақсимоти эса бозор талабига асосан амалга оширилади. Рақобат корхоналарнинг харажатларни иложи борича минимум даражагача камайтиришга, товарлар ишлаб чиқаришни стратегик режалаштиришга ва фақат бозор талабига мос келувчи товарлар ишлаб чиқаришга мажбур қилади. Маълумки, фақат иқтисодий эркинлик, мулкчилик ҳуқуқи, рақобат ва бошқа бозор атрибутлари мавжуд бўлган ҳолда иқтисодиёт самарали бўлиши мумкин. Бозорнинг энг муҳим атрибутларидан бири бу иқтисодий эркинлик ҳисобланади. Бозор муносабатлари шароитида иқтисодий эркинлик асосида фаолият кўрсатиш макро - мезо ва микро даражада турли хил рискларга боғлиқ бўлади. Агар Ўзбекистонда давлат тактикасини шартли равишда: - давлат бошқаруви билан бозор механизмининг самарали боғланиши бўйича; - ички ижтимоий-сиёсий барқарорликни сақлаб қолган ҳолда рақобатбардош соҳаларни ривожлантириш, тадбиркорлик йўлини танлаш; - аҳоли даромадларини адолатли тақсимлаш йўналишини бош йўналиш деб танлаш кабилар бўйича ўтказилишини инобатга оладиган бўлсак, шу очиқ мақсадли сиёсат моделида ҳам бир неча гуруҳ рисклар - ижтимоий - сиёсий, фискал - монетар ва иқтисодий рискларнинг бўлиши муқаррар. Риск - тадбиркорлик фаолиятининг энг асосий элементларидан бири ҳисобланиб, у кенг маънога эга бўлган кўп қиррали тушунча. Шунинг учун банк фаолиятининг самарадорлигига эришиш, унинг молиявий барқарорлигини таъминлаш учун иқтисодиётда мавжуд рисклар, уларнинг

банк фаолиятига таъсир қилиш томонларини чуқур ўрганиб чиқиш зарур. Шу сабабли махсус адабиётларда, амалиётда мавжуд бўлган баъзи бир фикр ва мулоҳазаларни кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Товар-пул муносабатлариниг ривожланиши рискнинг иқтисодий категория сифатида юзага келишига ва субъектлар фаолиятида мустаҳкам ўрнашиб олишига имконият яратди. Шунинг учун ҳам рисклар бизни туну- кун, ҳар ер ва ҳар жойда ўраб келмоқда. У бизнинг ҳаётимизда ҳар доим ҳам қочиб бўлмайдиган ва ечиш лозим бўлган бир жараён бўлиб, бирор-бир натижани юзага келишига асос бўлади. Бундай натижа салбий ва ижобий бўлиши мумкин. Рискнинг синоними сифатида биз ишончсизлик, имкониятсизликни, бир воқеа бўлиш-бўлмаслигини олдиндан айтиб бера олмаслик кабиларни мисол қилиб кўрсатишимиз ҳам мумкин. Энди биз рискнинг туб моҳиятини кўриб чиқадиган бўлсак, “риск” сўзи испанча-португалча сўздан олинган бўлиб “сув остидаги қоя” деган маънони билдиради. Шунинг учун ҳам риск хавф туғдириш эҳтимоли мавжудлигини ифода қилади. Таниқли луғатчи С.Н. Ожеговнинг рус тили луғатида “риск” бу “муваффақиятга интилиш, бахтли ҳодиса, умид” деган маънони англатади дейилса, машҳур Вебстера луғатида рискга “хавф, зарар ёки талофат кўриш эҳтимоли”, деб қаралган. В.Т. Севрук “Риск - зарар кўриш ёки манфаатни қўлдан чиқариш билан боғлиқ эҳтимоллар ўлчамидир” деган таъриф беради. Профессор В.М.Усоскин “Риск доимо ноаниқлик билан бирга келиб, охирги, ўз навбатида, олдиндан кўра билиш қийин ёки мумкин бўлмаган воқеалар билан боғлиқ бўлади” деб изоҳлайди. Баъзи муаллифлар томонидан риск бу ноаниқлик, деб таърифланади. Е.С.Стоянова “Риск бу режалаштирилган вариантга нисбатан даромад ола олмаслик ёки зарар кўриш эҳтимолидир” 14 деб таъриф келтирса, бошқа бир гуруҳ муаллифлар риск бу корхона ресурсларининг бир қисмини йўқотиш ёки даромад ола олмаслик, қўшимча харажатлар қилиш хавфидир деб уқтиришади.

Баъзи бир иқтисодчилар рискни «хавф-хатар» деб ифодалайдилар. Баъзи олимлар рискни «таваккалчилик» деб ифодаласалар, бошқалари рискга «хато», «иккиланиш», «ноаниқлик», «мавхумийлик» ва ҳоказолар деб таъриф бериш тўғрироқ деган хулоса қиладилар. Ҳар бир фаолиятни амалга оширишда иккиланиш ёки хавф-хатар бўлиши мумкин. Лекин уларни риск мазмунида ифода қилиб бўлмайди. Бугунги кунда мамлакатимиз банклари ўз тасарруфидаги ресурсларидан тўлиқлигича реал секторни кредитлаш учун фойдаланмаётганлиги ачинарли ҳол. Бундан келиб чиқиб, иқтисодиётнинг реал сектори эҳтиёжларини молиялаштириш мақсадида ортиқча банк ликвидлилигидан воз кечиш, ушбу ресурслардан реал иқтисодиётни кредитлаш орқали самарали фойдаланиш лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида риск - тадбиркорликнинг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. Рискнинг ўзига хос хусусиятлари бу - ноаниқлик, кутилмаган ҳолат, ишончсизлик ва тахмин. Сиёсий ва иқтисодий нобарқарорлик шароитида риск даражаси ошади. Рискнинг иккита функцияси 17 бор: рағбатлантирувчи ва ҳимояловчи. Рискнинг ра ғ батлантурувчи функцияси нинг иккита жиҳати бор, яъни конструктив ва деструктив. Конструктив жиҳати шундай бир ҳолатда юзага келадики, бунда риск иқтисодий қарорларни хал қилишда катализатор ролини ўйнайди, айниқса инновацион, инвестицион қарорларни қабул қилишда. Деструктив кўриниши эса асосланмаган риск билан қабул қилинган ва амалга оширилган қарорлар натижасида юзага келади. Рискнинг ҳимояловчи функцияси ҳам икки жиҳатга эга: тарихий-генетик ва ижтимоий-ҳуқуқий. Тарихий-генетик жиҳати шундан иборатки, инсонлар доимо стихияли тарзда кутилмаган нохуш воқеалардан ўзларини асраш шакллари ва воситаларини излайдилар. Амалиётда бу суғурталанган резерв фондларини ташкил этиш, тадбиркорлик рискларини суғурталаш каби кўринишларда намоён бўлади. Ижтимоий-ҳуқуқий жихати эса, хўжалик,

мехнат, жиноий қонун ҳужжатлари тўпламида риск категорияларини жорий қилишда намоён бўлади. Булардан ташқари рискнинг яна қуйидаги хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар қарама-қаршилик, алтернативлилик ва ноаниқликлардир. Қарама-қаршиликлар қуйидагиларда намоён бўлади: риск бир томонлама муҳим иқтисодий, сиёсий ва маънавий-ахлоқий натижаларга олиб келади, яъни ижтимоий, техник ривожланишни тезлаштиради, жамиятнинг фикр ва маънавий муҳитига ижобий таъсир қилади. Иккинчи томонлама эса, аксинча таъсир қилиши мумкин, яъни риск ижтимоий-иқтисодий ва маънавий ривожланишга тўсқинлик қилиши мумкин. Алтернативлилик, бу бир ёки бир қанча кўринишдаги қарорларни тезлик билан танлашда намоён бўлади. Танлаш лозим бўлмаган жойда рискли жараёнлар ҳам вужудга келмайди ва риск бўлмайди. Ноаниқлик, бу албатта ноаниқ, яъни кутилмаган ҳолатлар билан боғлиқ. Унинг юзага келиш ва тус олиш шакли ноаниқ бўлиб қолаверади. А.Маршал, Дж. фон Нейман, О.Моргенштерн, Ф.Найтлар рискга қуйидагича ёндашганлар: «Риск ва ноаниқлилик категорияси иқтисодий муносабатларда катта роль ўйнайди. Хўжалик фаолиятининг ажралмас қисми бўлган ноаниқлилик барча мураккаб ва муҳим иқтисодий ҳодисалар асосида ётади. Ноаниқлилик моҳияти рискда намоён бўлади». Ўтган асрнинг 20-йилларида Ф.Найт биринчилардан бўлиб даромад доим ноаниқлилик билан боғлиқ деган фикрни олға суради. Банк мижознинг фойда олиши учун шарт-шароит яратар экан, демак ўзининг манфаатини ҳам амалга оширган бўлади. Банкларнинг келажакдаги янги хизмат турларини кенгайтириш ва мижозларни янада жалб қилиш мақсади юзасидан; “Замонавий банк хизматлари бу тармоқни кенгайишида туртки бўлади”, - дейди америкалик таҳлилшунос олима Кейт Сталтер. Шундай экан, тижорат банкнинг мижозларга нисбатан шериклик муносабати ўзаро манфаатдорлик қоидасига асосланиши лозим. П.Самуэлсон эса, қуйидагиларни таъкидлаган: «Ноаниқлилик қарама-қаршиликлар натижасида келиб чиқади, яъни

инсонлар нималарни кутмоқдалар-у, нималар содир бўлмоқда, бунинг натижаси эса фойда ёки зарарда намоён бўлади». Тижорат банкларида мавжуд бўлган молиявий рискларни таҳлил этилса, уларни банк молиявий фаолияти давомида фойда ёки капиталини йўқотиш эҳтимолида ифодалаш мумкин. Уларни бир неча турга бўлиш мумкин. Юқоридагилардан хулоса қилиб таъкидламоқчимизки, риск ва хавф- хатар бир хил тушунча эмас. Бу хулосамизнинг асоси бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: ♦ биринчидан, хавф-хатар рискга нисбатан аскарият ҳолларда бирламчидир. (албатта, баъзи ҳолларда бирламчи хавф-хатардан кейин яна иккиламчи хавф-хатар ҳам юзага келиши мумкин. Лекин бу кам ҳолларда ҳисобсиз - «кўр» рискларда учраши мумкин); ♦ иккинчидан, хавф-хатар даражаси паст бўлган ҳолларда риск қилинади; ♦ учинчидан, хавф-хатар ва риск бир-бирига тескари пропорционал бўлган жараёндир; ♦ тўртинчидан, хавф-хатар даражаси (кўлами) юқори бўлган ҳолда риск «0» бўлади. Бундан келиб чиқадики, риск маълум миқдорда ноаниқликни ўз ичига олсада, унинг натижаси аниқ бўлиб, ундан аксарият ҳолларда ижобий натижа кутилади. Иқтисодиётда ноаниқлик деганда, мўлжалланган лойиҳаларни, фаолиятни амалга ошириш шартлари ҳақида ҳамда улар билан боғлиқ бўлган харажатлар ва олинган натижаларнинг ноаниқлиги тушунилади. Ноаниқликнинг сабабларини учта асосий гуруҳга бўлиб кўрсатиш мумкин. Биринчи гуруҳ бу билмаслик, яъни бизни ўраб турган муҳит ҳақидаги билимларимизнинг камлиги ва тўлиқ эмас. Иккинчи гуруҳ бу тасодифийлик. Бунга биз бир хил шароитда турли хил бўлиб содир бўладиган воқеаларни киритамиз. Ҳар доим содир бўладиган

воқеага ишончли воқеа дейилади ва унинг оқибати олдиндан маълум бўлиб, олдини олиш чораси кўзда тутилган бўлиши мумкин, яъни риск "0" га тенглаштирилиши мумкин. Учинчи гуруҳ - қаршилик, яъни бу гуруҳдаги ноаниқликлар фирманинг товарга бўлган талабнинг ўзгаришига, унинг сотилишига, ижарачилар билан буюртмачилар ўртасида келишмовчиликларнинг келиб чиқишига, мол етказиб берувчилар томонидан шартномаларни бекор қилишга, жамоадаги келишмовчиликларга олиб келиши мумкин. Ихтисослашган, тармоқлашган ва универсал тижорат банкларининг ҳар бирида рискнинг ҳамма турлари мавжуд бўлади, лекин уларнинг пайдо бўлиш эҳтимоли ва хусусияти банк муассасасининг турига боғлиқдир. Банк фаолиятида рискнинг юзага келиши баъзи бир салмоғи, таъсири, шакли жиҳатдан турлича бўлган ноаниқликлар билан боғлиқ бўлади. Чунки банк фаолияти ташқи муҳитга боғлиқ бўлиб, унга объектив иқтисодий ва сиёсий жараёнлар ва улардаги бўладиган ўзгаришлар таъсир кўрсатади. Банк фаолиятида рискларнинг юзага келишининг қуйидаги сабаблари мавжуд: -бозорни яхши ўрганмаслик; -ресурсларни жалб қилиш ва уларни жойлаштириш соҳасида маълумотларнинг етарли эмаслиги; -кредитланадиган лойиҳа, объект ва мижозлар тўғрисида, уларнинг молиявий аҳволи тўғрисидаги маълумот ва ахборотларнинг тўлиқ эмаслиги; -тармоқлар фаолияти хусусиятининг инобатга олинмаслиги; -субъектлар ёки мижозларнинг онги, савияси, маблағлардан фойдаланиш бўйича билими ва мақсадларининг турли хиллиги ва бошқалар ҳисобланади. Шу сабабли банк рискларининг иқтисодий категория сифатида таърифи унинг объектив ва субъектив сабаб ва оқибатларини ўзида ифода қилмоғи лозим. Бугунги кунда биз бу соҳани ривожлантирмасдан туриб иқтисодиётимизнинг келажагини таъминлай олмаймиз. “Ақлли бизнес

эгалари билишадики, ходимларни мақсад сари тўғри йўналтириш бу омад сари етакловчи кучдир”, - деб таъкидлайди иқтисодчи Жим Бласингейм ўзининг замонавий қарашларида. Конфиденциал характерга эга бўлган ҳужжатлар билан ишлашда банк хавфсизлигини таъминлаш. Мулк ҳуқуқи шахснинг ўзига қарашли мол-мулкка ўз хоҳиши билан ва ўз манфаатларини кўзлаб эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек ўзининг мулк ҳуқуқини ким томонидан бўлмасин, ҳар қандай бузишни бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқидан иборатдир. Мулк ҳуқуқи муддатсиздир. Мол-мулк фуқаролик ҳуқуқлари объекти сифатида кўчмас мулкка ва кўчар мулкка бўлинади. Кўчмас мулк жумласига ер участкалари, ер ости бойликлари, бинолар, иншоотлар, кўп йиллик дов-дарахтлар ва ер билан узвий боғланган бошқа мол-мулк, яъни белгиланган мақсадига номутаносиб зарар етказмаган ҳолда жойини ўзгартириш мумкин бўлмайдиган объектлар киради. Қонунда бошқа мол-мулк ҳам кўчмас мол-мулк қаторига киритилиши мумкин. Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқларни қўлга киритиш ва улар бекор бўлишининг хусусиятлари қонун билан белгилаб қўйилади. Кўчмас мулк жумласига кирмайдиган мол-мулк кўчар мулк ҳисобланади. Кўчар мулкка бўлган ҳуқуқларни рўйхатдан ўтказиш талаб этилмайди. Лекин таъкидлаш лозимки, кўчмас мулкка эгалик ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар, бу ҳуқуқларнинг вужудга келиши, бошқа шахсларга ўтиши, чекланиши ва бекор бўлиши давлат рўйхатидан ўтказилиши керак. Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқларни ва у ҳақда тузиладиган битимларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган ҳуқуқ эгасининг илтимосига кўра амалга оширилган рўйхатдан ўтказишни рўйхатдан ўтказилган ҳуқуқ ёки битим тўғрисида ҳужжат бериш ёхуд рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган ҳужжатга устхат ёзиш йўли билан тасдиқлаши шарт. Кўчмас мол-

мулкка бўлган ҳуқуқларни ва у ҳақда тузиладиган битимларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган амалга оширилган рўйхатдан ўтказиш ҳамда рўйхатдан ўтказилган ҳуқуқлар ҳақидаги ахборотни ҳар қандай шахсга бериши шарт. Ахборот, рўйхатдан ўтказиш қаерда амалга оширилганидан қатъи назар, кўчмас мол-мулкни рўйхатдан ўтказувчи ҳар қандай орган томонидан берилади. Бутун корхона мулкий комплекс сифатида кўчмас мулк ҳисобланади. Бунда барча корхона ёки унинг қисми олиш-сотиш, гаровга қўйиш, ижара ҳамда ашёвий ҳуқуқларни белгилаш, ўзгартириш ва бекор қилиш билан боғлиқ бошқа битимларнинг объекти бўлиши мумкин. Мулкий комплекс бўлган корхона таркибига унинг фаолияти учун мўлжалланган ҳамма мулк турлари , шу жумладан ер участкалари , бинолар , иншоотлар , ускуна , инвентар , хомашё , маҳсулот , талаб қилиш ҳуқуқи , қарзлар , шунингдек корхонани , унинг маҳсулоти , ишлари ва хизматларини акс эттирувчи хусусий аломатларга ( фирма номи , товар белгилари , хизмат кўрсатиш белгилари ) бўлган ҳуқуқлар ва бошқа мутлақ ҳуқуқлар киради . Ушбу Кодекс ва бошқа қонунларда белгиланган ҳолларда ва тартибда интеллектуал фаолиятнинг аниқ ифода этилган натижалари ҳамда юридик шахснинг бу натижаларга тенглаштирилган ўзига хос воситалари , ана шу ишлар ёки хизматларни адо этаётган жисмоний ёки юридик шахснинг маҳсулотлари ( фирма номи , товар белгиси , хизмат кўрсатиш белгиси ва ҳ . к .) га нисбатан фуқаронинг ёки юридик шахснинг мутлақ ҳуқуқи эътироф этилади . Мутлақ ҳуқуқ объекти бўлган интеллектуал фаолият натижалари ва ўзига хос воситаларидан учинчи шахслар ҳуқуқ эгасининг рухсати билангина фойдаланишлари мумкин . Фуқаролик қонун ҳужжатлари хизмат ёки тижорат сири бўлган ахборотни , башарти бу ахборот учинчи шахсларга номаълумлиги сабабли ҳақиқий ёки нисбий тижорат қимматига эга бўлган , қонун йўли билан ундан

эркин баҳраманд бўлиш мумкин бўлмаган ҳамда ахборот эгаси унинг махфийлигини сақлашга доир чоралар кўрган ҳолларда ҳимоя этади . Битимлар бир тарафлама , икки тарафлама ёки кўп тарафлама ( шартномалар ) бўлиши мумкин . Шартнома тузиш учун икки тараф ( икки тарафлама битим ) ёки уч ёхуд ундан кўп тараф ( кўп тарафлама битим ) келишиб , хоҳиш билдирган бўлиши керак . Бир тарафлама битим уни тузган шахс учун бурчлар келтириб чиқаради. У бошқа шахслар учун қонунда ёки бу шахслар билан келишувда белгиланган ҳоллардагина бурчлар келтириб чиқариши мумкин. Бунда тарафлар ҳуқуқ ва бурчларнинг бекор бўлишини юз бериши ёки бермаслиги номаълум ҳолатга боғлиқ қилиб қўйсалар, бундай битим бекор бўлиш шарти билан тузилган битим ҳисобланади. Агар шартнинг юз беришига унинг юз беришидан манфаатдор бўлмаган тараф инсофсизлик билан қаршилик кўрсатган бўлса, бу шарт юз берган деб ҳисобланади. Бироқ шартнинг юз беришига ушбу шартнинг юз беришидан манфаатдор бўлган тараф инсофсизлик билан ёрдамлашган бўлса, бу шарт содир бўлмаган ҳисобланади. Ёзма шаклда тузилган битимни, агар иш муомаласи одатларидан бошқача тартиб келиб чиқмаса, тарафлар ёки уларнинг вакиллари имзолаши керак. Агар қонун ҳужжатларига ёки иштирокчилардан бирининг талабларига зид бўлмаса, битим тузиш чоғида имзодан факсимиле усулида нусха кўчириш воситаларидан фойдаланилишига йўл қўйилади. Хатлар, телеграммалар, телефонограммалар, телетайпограммалар, факслар ёки субъектларни ва улар хоҳиш-иродасининг мазмунини ифодалайдиган бошқа ҳужжатларни ўзаро айирбошлаш, агар қонун ҳужжатларида ёки тарафларнинг келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ёзма шаклда тузилган битимга тенглаштирилади. Қонун ҳужжатларида ва тарафларнинг келишувида битим шакли мос келиши шарт бўлган қўшимча талаблар (муайян шаклдаги бланкада

тузилиши, муҳр босиб тасдиқланиши ва бошқалар) белгилаб қўйилиши ва бу талабларга риоя этмаслик оқибатлари назарда тутилиши мумкин. Давлат корхонаси, шунингдек муассасаси ўзларига бириктириб қўйилган мол- мулкка нисбатан қонунда белгилаб қўйилган доирада ўз фаолиятининг мақсадларига, мулкдорнинг топшириқларига ҳамда мол- мулкнинг вазифасига мувофиқ ҳолда эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқларини амалга оширадилар. Давлат корхонаси ёки муассасасига бириктириб қўйилган мол-мулкнинг эгаси ортиқча, фойдаланилмаётган ёки ноўрин фойдаланилаётган мол- мулкни олиб қўйиш ҳамда уни ўзи хоҳлаган тарзда тасарруф этишга ҳақли. Банк муассасаси ўзига бириктириб қўйилган мол-мулкни ва смета бўйича унга ажратилган маблағларга сотиб олинган мол-мулкни бошқа шахсга беришга ёки ўзгача усул билан тасарруф этишга ҳақли эмас. Агар таъсис ҳужжатларига мувофиқ муассасага даромад келтирадиган фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқи берилган бўлса, бундай фаолиятдан олинган даромад ва бу даромад ҳисобидан сотиб олинган мол-мулк муассасанинг мустақил тасарруфига ўтади ва алоҳида балансда ҳисобга олинади. Мулкдорнинг қарори билан унитар корхонага ёки муассасага бириктириб қўйилган мол-мулкни хўжалик усулида юритиш ҳуқуқи ёки оператив бошқариш ҳуқуқи ушбу корхона ёки муассасада унга мол-мулк топширилган пайтдан бошлаб вужудга келади. Хўжалик юритишида ёки оператив бошқаришида бўлган мол-мулкдан фойдаланишдан олинган ҳосил, маҳсулот ва даромадлар, шунингдек унитар корхона ёки муассаса шартнома бўйича ёхуд бошқа асосларда вужудга келган мол-мулк ҳам белгилаб қўйилган тартибда корхона ёки муассасанинг хўжалик юритишига ёки оператив бошқаришига ўтади. Улушли мулк барча иштирокчиларнинг келишуви билан иштирокчилардан ҳар бирининг улушини уларнинг умумий мол-мулкни вужудга келтириш ва кўпайтиришга қўшган ҳиссасига қараб аниқлаш ва

ўзгартириш тартиби белгиланиши мумкин. Улушли мулкдаги мол-мулк унинг барча иштирокчиларининг келишуви билан тасарруф этилади. Улушли мулк иштирокчиси ўз хоҳишига қараб ўз улушини сотишга, совға қилишга, васият қилиб қолдиришга, гаровга беришга ёки бошқача тарзда тасарруф этишга улушни ҳақ эвазига бошқа шахсга бериш чоғида Фуқаролик Кодексининг 224-моддасида назарда тутилган қоидаларга амал қилган ҳолда ҳақли бўлади. Агар мажбуриятни бажариш жойи қонун ҳужжатлари ёки шартнома билан белгилаб қўйилган бўлмаса ва мажбуриятнинг моҳиятидан ёхуд иш муомаласи одатларидан ёинки одатда қўйиладиган бошқа талаблардан англашилмаса, ижро қуйидаги жойларда амалга оширилиши керак: 1) пул мажбурияти бўйича - мажбурият вужудга келган пайтда кредитор яшаган жойда, агар кредитор юридик шахс бўлса, унинг мажбурият вужудга келган пайтда жойлашган ерида, агар кредитор мажбуриятни бажариш вақтигача ўз яшаш жойини ёки жойлашган ерини ўзгартирган бўлса ва бу ҳақда қарздорни хабардор қилган бўлса, ижро этиш жойи ўзгартирилиши билан боғлиқ ҳамма харажатларни кредитор ҳисобидан қилган ҳолда, унинг янги яшаш жойида ёки жойлашган ерида; 5) бошқа барча мажбуриятлар бўйича - қарздорнинг яшаш жойида, агар қарздор юридик шахс бўлса, унинг жойлашган ерида. Амалга оширилган тўлов суммаси пул мажбуриятини батамом бажариш учун етарли бўлмаганида, бошқа келишув бўлмаса, у энг аввало кредиторнинг ижрони олишга қаратилган чиқимларини, сўнгра фоизларни, унинг қолган қисми эса, қарзнинг асосий суммасини узади. Қарздор ўзи тўлаши лозим бўлган пул ёки қимматли қоғозларни нотариуснинг депозитига, қонунда белгиланган ҳолларда эса, суднинг депозитига қўйишга ҳақли, башарти мажбурият қарздор томонидан қуйидагилар туфайли бажарилиши мумкин бўлмаса: 1) мажбурият бажарилиши лозим бўлган жойда кредитор ёки ижрони қабул қилиб олиш учун у вакил қилган шахс бўлмаса;

2) кредитор муомалага лаёқатсиз бўлса ва унинг вакили бўлмаса ёки вакил рози бўлмаса; 3) мажбурият бўйича ким кредитор эканлиги хусусида аниқлик йўқлиги кўриниб турган бўлса, хусусан бу ҳақда кредитор билан бошқа шахслар ўртасида низо чиққанлиги муносабати билан; 4) кредиторнинг ижрони қабул қилишдан бўйин товлаши ёки унинг томонидан бошқача йўл билан кечиктирилиши муносабати билан. Пул суммасини ёки қимматли қоғозларни нотариус ёхуд суднинг депозитига қўйиш мажбуриятни бажариш ҳисобланади. Депозитига пул ёки қимматли қоғозлар қўйилган нотариус ёхуд суд кредиторни бундан хабардор қилади. Гаровга олувчи ўз ихтиёрида бўлган ёки бўлиши лозим бўлган гаровга қўйилган мол-мулкни бошқа шахснинг қонунсиз эгаллашидан, шу жумладан гаровга қўювчининг эгаллашидан талаб қилиб олишга ҳақлидир. Кафолатга биноан банк, бошқа кредит муассасаси ёки суғурта ташкилоти (кафил) бошқа шахс (принципал) нинг илтимосига кўра кафил ўз зиммасига олаётган мажбурият шартларига мувофиқ принципалнинг кредитори (бенефициар) пул суммасини тўлаш ҳақида ёзма талабнома тақдим этса, пулни унга тўлаш ҳақида принципалга ёзма мажбурият беради. Кафолат принципалнинг бенефициар олдидаги ўз мажбуриятини (асосий мажбуриятни) лозим даражада бажаришини таъминлайди. Кафолат бўйича бенефициарга тегишли бўлган кафилга талаб қўйиш ҳуқуқи, агар кафолатда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, бошқа шахсга ўтказилиши мумкин эмас. Бенефициарнинг кафолат бўйича пул суммасини тўлаш ҳақидаги талаби кафолатда кўрсатилган ҳужжатларни илова қилган ҳолда кафилга ёзма равишда тақдим этилиши керак. Талабда ёки унга иловада бенефициар принципалнинг таъминлаш учун кафолат берилган асосий мажбуриятни бузиши нимадан иборатлигини кўрсатиши керак.

Кафил бенефициарнинг талабини олганидан сўнг бу ҳақда дарҳол принципални хабардор қилиши ва унга талабнинг нусхасини барча тегишли ҳужжатлар билан топшириши керак. Кафил бенефициарнинг талабини унга илова қилинган ҳужжатлар билан бирга кафолатда кўрсатилган муддатда кўриб чиқиши, муддат кўрсатилмаганда эса, мутаносиб муддатда бу талаб ҳамда унга илова қилинган ҳужжатлар кафолат шартларига мос келиши ёки келмаслигини аниқлаш учун оқилона жонкуярлик кўрсатиши керак. Банк сири. Тижорат сири. Аудитор сири. Банклар ўз мижозлари ва вакилларининг операциялари, ҳисобварақлари ҳамда жамғармаларига доир маълумотлар сир сақланишига кафолат беради. Банкнинг барча хизматчилари банк, унинг мижозлари ва вакилларининг банк операциялари, ҳисобварақлари ва жамғармаларига доир маълумотларни сир сақлашлари шарт. Юридик шахслар ва бошқа ташкилотларнинг операциялари ҳамда ҳисобварақларига доир маълумотномалар ана шу ташкилотларнинг ўзига, прокурор, судларга, жиноий иш қўзғатилган бўлса, суриштирув ва тергов органларига берилади. Жисмоний шахсларнинг ҳисобварақлари ва омонатларига доир маълумотномалар мижозларнинг ўзига ва уларнинг қонуний вакилларига; мижозларнинг ҳисобварақлари ва омонатларида турган пул маблағлари ҳамда бошқа қимматбаҳо нарсалар хатланиши, уларга ундирув қаратилиши ёки мол-мулк мусодара этилиши мумкин бўлган ҳолларда юритилаётган ишлар бўйича судлар, суриштирув ва тергов органларига берилади. Ҳисобварақлар ва омонатнинг эгалари вафот этганда, ушбу ҳисобварақлар ҳамда омонатга доир маълумотномалар мазкур ҳисобварақ ёки омонат эгаси банкка топширган васиятномасида кўрсатган шахсларга, вафот этган омонатчиларнинг жамғармаларига доир мерос ишларини юритаётган давлат нотариал идораларига, чет эл фуқароларининг

ҳисобварақларига доир маълумотномалар эса, чет эл консуллик муассасаларига берилади. Хизмат бурчи юзасидан банк ахборотидан хабардор бўлган шахслар хизмат сирини ошкор қилганлик учун қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. Банклар ўз мижозлари бўлган корхоналарнинг операциялари тўғрисидаги зарур маълумотларни улар солиқ тўловчиларни тўлиқ ва тўғри тўлаётганликларини назорат қилиш учун солиқ органларининг сўровига тақдим этадилар. Шу билан бирга тижорат банклари маблағларнинг сақланиши ҳамда омонатчилар олдидаги мажбуриятларининг бажарилиши учун, шу жумладан тўловлар бир банкдан бошқа банкка ўз вақтида ўтиши ҳамда маблағларнинг корхоналар ва ташкилотлар ҳисоб-китоб варақларига киритилиши учун ўз мижозлари ва омонатчилари олдида жавобгардирлар. Банк тугатилганда унинг жисмоний шахс бўлган омонатчилари банкни тугатишдан келадиган тушумлар ҳисобидан ўз омонатларини олишда имтиёзга эгадирлар. Аммо тижорат банклари депозит ва кредит операцияларига доир муддатлар ва шартлар, шу жумладан Марказий банк чиқарган қоидаларга мувофиқ ҳисоблаб чиқилган йиллик фоиз ставкалари, мукофотлар ва йиғимлар тўғрисида ўз мижозларига мунтазам равишда ахборот бериб боришлари шарт. Банкларнинг банк операциялари бозорини монополиялаш ва банк ишида рақобатни чеклашга қаратилган битимларга эришиш мақсадида ўз иттифоқлари, уюшмалари ва бошқа бирлашмаларидан фойдаланиши тақиқланади. Монополияга қарши қоидаларга риоя этилиши Марказий банк томонидан, шунингдек ушбу мақсадларда қонун ҳужжатларига мувофиқ тузиладиган бошқа органлар томонидан назорат қилинади. Шуни таъкидлаш керакки, банкларда бухгалтерия ҳисоби юритиш ва ҳисобот қоидалари Марказий банк томонидан Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари ва халқаро стандартларга мувофиқ белгиланади. Банк

раҳбарлари бухгалтерия ҳисоби юритиш ва ҳисобот қоидалари бузилганлиги учун қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгар бўладилар. Шунинг учун улар ўз молиявий ҳисоботларини Марказий банк белгилайдиган шакл ва муддатларда, унда кўрсатилган маълумотнинг тўғрилигини аудиторлар тасдиқлагач, матбуотда эълон қиладилар. Банкнинг ҳисобварақни кредитлаш ҳамда банк хизматлари учун ҳақ тўлаш билан боғлиқ ҳолда мижоз олдига қўйиладиган пул талаблари, шунингдек мижознинг пул маблағларидан фойдаланганлик учун фоизлар тўлаш ҳақида банк олдига қўядиган талаблари, агар банк ҳисобварағи шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, бир-бирларининг талабларини ҳисобга олиш йўли билан бекор қилинади. Тижорат банки томонидан барча талаблар ҳисобга олиниб, у талаблар ҳисобга олинганлиги тўғрисида мижозга банк ҳисобварағи шартномасида белгилаб қўйилган тартибда ва муддатларда тегишли ҳисобварақдаги пул маблағларининг ҳолати тўғрисида мижозларга ахборот берадиган тартибда ва муддатларда ахборот бериши шарт. Банк томонидан "Банк сири"ни ташкил этувчи маълумотлар электрон почта орқали юборилганда, маълумотлар шифрланиши ва электрон рақамли имзо билан тасдиқланиши шарт. Банк фаолиятига тегишли бўлмаган маълумотларнинг электрон почта орқали узатилиши қатъиян ман этилади. Бунга йўл қўйган шахслар қонунда кўзда тутилган тартибда жавобгарликка тортилади. Банк томонидан электрон почта орқали жўнатилаётган ҳар бир электрон маълумот "вирус" йўқлигига энг сўнгги базага эга Антивирус дастури орқали текширилиши шарт. Интернет тармоғига эга бўлган Бош банклар ва филиаллари ўзларининг тўлов тизимига боғланган ишчи станциялари, серверлари, хавфсизлик мажмуаларини интернет тармоғига улашлари ман этилади. Интернет провайдерлари билан банкнинг ажратилган ишчи станциялари алоҳида канал орқали уланишини амалга оширадилар.

Банк Интернетдан фойдаланиш ички тартиб-қоидаларини ишлаб чиқиши ва рухсат берилган фойдаланувчиларнинг Интернетдан фойдаланишини таъминлаши лозим. Банклар хавфсиз бўлмаган ва носоғлом банк фаолиятини амалга оширишлари мумкин эмас. Хавфсиз бўлмаган ва носоғлом банк фаолияти узоқ давом этувчи жараён давомида юзага келиши мумкин бўлган оқибатлари банк омонатчилари, бошқа кредиторлар ва инвесторлар манфаатларига реал хавф солувчи умумий қабул қилинган оқилона банк фаолияти меъёрларига зид келадиган ҳаракатлар ёки ҳаракатсизлик ҳисобланади. Хавфсиз бўлмаган ва носоғлом банк фаолиятига қуйидагилар мисол бўла олади: - банк томонидан етарли кўникмага ёки ходимлар тажрибасига, сиёсат ёки тадбирларга эга бўлмай фаолиятнинг амалга оширилиши; - қарз олувчининг кредитларни тўлашга доир етарли имкониятларисиз, таҳлил ва текширувларсиз кредитлар берилиши; - қониқарсиз кредит тарихига эга бўлган ёхуд ўша ёки бошқа банкда кредитга оид мажбуриятларни мунтазам равишда бажармай келган қарздорларга кредитларнинг берилиши; - ҳисоботда кўрсатилганидек, гаров қийматини тасдиқловчи етарли ахборот ва таҳлил мавжуд бўлмаган баҳолаш ҳисоботлари асосида кредитлар берилиши; - молиявий аҳволи беқарор бўлган қарздорлар кредитларининг янгиланиши ёки муддатининг узайтирилиши; - муддати ўтган фоизларни олмай туриб, кредитларнинг доимий равишда янгиланиши ёки муддатининг узайтирилиши; - кредитларни тўлашга доир сиёсатнинг йўқлиги ёки унинг ўтказилмаслиги;

- мазкур банк молиявий аҳволи учун сезиларли таваккалчиликни юзага келтирувчи ёки етарли даражада тажрибага эга бўлмай инвестициялар ёки қимматли қоғозларга доир бошқа операцияларнинг амалга оширилиши; - банк дафтарлари ва ёзувларини умумий қабул қилинган ҳисоб юритиш меъёрларига мувофиқ юритилмаслиги; - Марказий банкка ҳаққоний бўлмаган ҳисоботларни тақдим этиш, активлар таваккалчилигини етарли даражада диверсификация қилмаслик; - банк мансабдор шахсларига банк капитали миқдори ва мавқеига нисбатан ҳаддан зиёд юқори иш ҳақи ва мукофотларнинг берилиши; - банк капитали, фойда олиш тенденциялари ёки активлар сифати даражасига нисбатан ҳаддан зиёд юқори дивидендларнинг тўланиши; - ички назорат услублари ва аудит тадбирларининг мавжуд эмаслиги, жумладан, банкнинг мансабдор шахслари ва ходимлари устидан назоратнинг йўқлиги; - банкка хос ҳолатларга нисбатан капитал даражасининг номувофиқлиги (банк активларининг тури ва сифати, фаолият турлари ва б.); - банкнинг аралаш активлари ва пассивларига нисбатан ликвидликнинг етарли эмаслиги; - кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишлар учун етарли чегирмаларнинг мавжуд эмаслиги; - банкка алоқадор шахсларга имтиёзлар берувчи операцияларнинг ўтказилиши. Марказий банк омонатчилар маблағлари хавфсизлигини таъминлаш учун мазкур фаолиятни ва операцияни тавсифловчи далил ва ахборотларни, уларга хос ҳолатларни ва мазкур фаолият ва операцияларни амалга ошириш натижасида юзага келадиган йўқотишларни баҳолаш асосида хавфсиз бўлмаган ва носоғлом деб тан олинувчи бошқа фаолият турлари ёки операцияларни ўтказиш услубларини белгилаши мумкин. Аудитор аудиторлик натижалари бўйича хулоса ва тавсиялар бериш чоғида мустақилдир. Банк текширув натижалари бўйича ҳеч қандай таъсир

ўтказиш ҳуқуқига эга эмас. Шу билан бирга келган аудиторга текширувларнинг объективлиги ва тўлиқ бўлиши учун амалдаги қонунчилик ва шартнома талаблари асосида жавобгарлик юклатилади. Аудитор иш давомида ўзига маълум бўлган маҳфий ахборот сир сақланишини таъминлаши ва алоҳида рухсатсиз учинчи шахсларга ошкор этмаслиги шарт, бундан Марказий банкка тақдим этиладиган ахборотлар мустасно. Чунки хар бир аудитор маҳфий ахборотни сир сақлай олмагани учун амалдаги қонунчилик талаблари ҳамда шартнома шартларига асосан жавобгар ҳисобланади. Хар бир банк бошқаруви йил якунлари бўйича молиявий ҳисобот тайёрланиши учун жавобгардир. Бундан ташқари тижорат банки кенгаши малакали аудитор жалб қилиниши учун жавобгардир. Аудиторлик ташкилоти ва банк ўртасида тузилган шартнома нусхаси ҳисобот йилидан кейинги йилнинг 2 ойи давомида Марказий банкка тақдим этилиши шарт. Аудиторлик текширув лари якунлангандан сўнг 10 кун муддат ичида аудиторлик ҳисоботларининг нусхасини Марказий банкка тақдим этиш тижорат банкларининг мажбуриятига киради. Агар банк томонидан Марказий банкка тақдим этилган ҳисоботлар билан аудитдан ўтказилган ҳисоботлар ўртасида фарқ аниқланган тақдирда тижорат банки аудиторлик ҳисоботини олган кундан бошлаб 10 кун муддат ичида молиявий фаолияти тўғрисидаги корректировка қилинган (тузатишлар киритилган) йиллик ҳисоботини Марказий банкка тақдим этиши шарт.

Адабиётлар: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Банк тизими

Банк маркетинги

Банк -кредит тизими

Банк мажбуриятларининг таҳлили

Банк капиталининг таҳлили