Bank balansi va uning tuzilishi - Экономика - Рефераты

Bank balansi va uning tuzilishi

Загружено в:

18.09.2023

Скачано:

0

Размер:

20.6875 KB

Bank balansi va uning tuzilishi Reja: 1. Banklarda buxgalteriya hisobining mazmuni va uni tashkil etishning ahamiyati. 2. Bank hisob-operatsion apparatining tuzilishi. 3. Banklarda buxgalteriya provodkalarni bajarish asoslari.

1. Banklarda buxgalteriya hisobining mazmuni va uni tashkil etishning ahamiyati. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil etish asoslari O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunida o’z ifodasini topgan. Ushbu qonundan kelib chiqqan holda banklarda buxgalteriya hisobini yuritishning metodologik asoslari quyidagilar hisoblanadi: 1) xo’jalik faoliyati haqidagi ma’lumotlarni dastlabki hujjatlarda aks ettirish; 2) xo’jalik operatsiyalarini, bank mulkini puldagi ifodasini belgilash; 3) barcha operatsiyalarni ikkiyoqlama yozuv asosida guruhlash, bunda yozuvlarni hisobvaraqlar rejasidagi hisob raqamlari asosida olib borish; 4) hisob-kitob va boshqa operatsiyalar yakunida ma’lum sanaga bank xo’jalik faoliyatiga tavsif berish, ya’ni bank balansini tuzish. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilishda quyidagi huquqiy va me’yoriy hujjatlar asos qilib olinadi: 1. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni. 3. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi Qonuni. 4. “O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to’g’risida”gi yo’riqnomasi. 5. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshqa me’yoriy hujjatlari. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish qoidalari “O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2008 yil 3 maydagi 11/5-sonli qarori bilan tasdiqlangan

yo’riqnomada batafsil yoritilgan. Ushbu yo’riqnoma O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2008-yil 11-iyulda 1834-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish qoidalari “O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2008 yil 3 maydagi 11/5-sonli qarori bilan tasdiqlangan yo’riqnomada batafsil yoritilgan. Ushbu yo’riqnoma O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2008-yil 11-iyulda 1834-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan. Bank buxgalteriya hisobining vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: hisob-kitoblardagi mablag’lar aylanishini tezlashtirish, mijozlarga tez va puxta xizmat ko’rsatish; hisob-kitob, kassa, valuta, kredit hamda boshqa bank operatsiyalarini to’g’ri bajarish;bajarilgan operatsiyalar buxgalteriya hisobi va hisobotida o’z vaqtida hamda aniq aks ettirilishini ta’minlash; bankda turgan pul mablag’lari, moddiy boyliklar, shuningdek, qat’iy hisobi yuritiladigan blankalar kam chiqish yoki ortiqcha sarflab yuborilishining oldini olish; 2. Bank hisob-operatsion apparatining tuzilishi. Banklarda bajariladigan barcha operatsiyalarning buxgalteriya hisobini olib borish bankning hisob-operatsion bo’limiga yuklatilgan. Hisob-operatsion bo’limi bank faoliyatining ko’lami va yo’nalishi, mijozlar soni hamda boshqa ko’rsatkichlarga qarab bir qancha guruhlardan iborat bo’ladi. Bu guruhlarda ish yurituvchilarni mas’ul ijrochi deb ataladi. Har bir mas’ul ijrochiga bir nechta mijozlar bo’lib berilib, ular o’z mijozlari bo’lmish yuridik va jismoniy shaxslarning hisob-kitob, kassa, valuta va kredit va boshqa operatsiyalari bo’yicha hisob ishlarini olib boradilar, ularga xizmat ko’rsatadilar. Bu guruhlar hisob guruhi deyiladi. Bundan tashqari, hisob-operatsion bo’limda banklararo hisob-kitoblar bo’limi, davlat budjetini kassaviy ijrosi bo’limi, bank ichki operatsiyalarini tashkil etish bo’limi ham mavjud bo’ladi. Bu bo’limlarda ishlovchi buxgalterlar soni ham mazkur bo’limda bajariladigan operatsiyalar ko’lami bilan belgilanadi. Ichki bank operatsiyalari bo’yicha bo’limning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

1 bank asosiy vositalarini, kam baholi va tez eskiradigan buyumlarni sotib olish, ularning eskirishi, qayta baholanish hamda hisobdan chiqarilishini hisobga olish; 2 bank nomoddiy aktivlarini, materiallarni sotib olish, eskirishi, qayta baholash, hisobdan chiqarilishini hisobga olish; 3 bank boshqaruv apparati va xodimlarining xarajatlarini hisoblash va hisobga olib borish; 4 bankning barcha daromadlari bo’yicha hisobni olib borish; – bankning barcha xarajatlarini hisobga olib borish va hokazo. Yuqorida sanab o’tilgan bo’limlar majmuasi bankning hisob-operatsion bo’limini tashkil etadi. Hisob-operatsion bo’limni bank bosh buxgalteri boshqaradi. Bankdagi mijozlar soni, bajaradigan operatsiyalar ko’lami va hisoboperatsion bo’limdagi guruhlar soniga qarab bosh buxgalterning bir yoki ikki muovini tayinlanadi. Yordamchi va Bosh kitoblarda operatsiyalarni qayd etish, dasturli komputer tizimida hisobotlar tuzish ishlariga umumiy rahbarlik qilish bank bosh buxgalterlariga yuklanadi. Agar bosh buxgalter bo’lmasa, ya’ni mehnat ta’tilida, xizmat safarida yoki kasal bo’lsa, bank rahbarining buyrug’iga ko’ra. uning muoviniga topshiriladi. Bankning buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish bilan bankning bosh buxgalter shug’ullanadi. Yuqorida sanab o’tilgan bo’limlar majmuasi bankning hisob-operatsion bo’limini tashkil etadi. Hisob-operatsion bo’limni bank bosh buxgalteri boshqaradi. Bankdagi mijozlar soni, bajaradigan operatsiyalar ko’lami va hisoboperatsion bo’limdagi guruhlar soniga qarab bosh buxgalterning bir yoki ikki muovini tayinlanadi. Yordamchi va Bosh kitoblarda operatsiyalarni qayd etish, dasturli komputer tizimida hisobotlar tuzish ishlariga umumiy rahbarlik qilish bank bosh buxgalterlariga yuklanadi. Agar bosh buxgalter bo’lmasa, ya’ni mehnat ta’tilida, xizmat safarida yoki kasal bo’lsa, bank rahbarining buyrug’iga ko’ra. uning muoviniga topshiriladi. Bankning buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish bilan bankning bosh buxgalter shug’ullanadi.

Hozirgi kunda xalqaro andozalar asosida faoliyat yuritishga harakat qilayotgan qator banklarda buxgalteriya apparatini Front-ofis va Bek-ofisga ajratish amalga oshirilmoqda. Tijorat banklari nuqtayi nazaridan buxgalteriya apparatining Bek-ofis va Front-ofisga bo’linishining ahamiyati shundaki, Front-ofis mutaxassislari mijozlarga to’g’ridan-to’g’ri xizmat ko’rsatadi, Bek-ofis mutaxassislari esa dastlab Front-ofis xodimlari tomonidan boshlangan, mijoz bevosita qatnashishi va mazkur bosqichning tugatilishini kutishi talab etilmaydigan bosqichda operatsiyalarni qayta ishlab, uni nihoyasiga yetkazadi. Natijada, har bir bank operatsiyasi birbiriga bog’liq bo’lmagan ikkita bo’limda amalga oshiriladi va bank xodimlarini o’zaro nazorat qilish tizimini yaratadi. 3. Banklarda buxgalteriya provodkalarni bajarish asoslari. Hozirgi kunda xalqaro andozalarga muvofiq balans ichidagi hisob raqamlari ham, balansdan tashqari hisobvaraqlar ham ikkiyoqlama yozuv asosida olib boriladi. Buxgalteriya hisobining tashkil qilishning asosiy tamoyillaridan biri ham aynan ikkiyoqlama yozuv usulidir. Hisob siyosatida ikkiyoqlama yozuv usulini amaliyotga tatbiq etilishi maxsus buxgalteriya hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Bu hujjat hisobvaraq bo’lib, u ikki qismdan iborat bo’ladi: chap tomoni “debet”, o’ng tomoni esa “kredit” deb nomlanadi. Har bir hisobvaraqning kun boshiga bo’lgan boshlang’ich qoldig’i (saldo) bo’lib, operatsiyalar o’tkazilgandan so’ng debet va kredit aylanmalarni hisobga olgan holda kun oxiriga bo’lgan qoldig’i chiqariladi. Barcha hisobvaraqlar o’z mazmuniga ko’ra aktiv yoki passiv bo’lishi mumkin. Bankning o’z mablag’larini hisobga olishda ishlatiladigan hisobvaraqlar aktiv hisobvaraqlar hisoblanadi. Bank mablag’larining manbayini hisobga olishda ishlatiladigan hisobvaraqlar esa passiv hisobvaraqlar bo’lib hisoblanadi. Barcha hisobvaraqlar o’z mazmuniga ko’ra aktiv yoki passiv bo’lishi mumkin. Bankning o’z mablag’larini hisobga olishda ishlatiladigan hisobvaraqlar aktiv hisobvaraqlar hisoblanadi. Bank mablag’larining manbayini hisobga olishda ishlatiladigan hisobvaraqlar esa passiv hisobvaraqlar bo’lib hisoblanadi.

Yuqoridagi jadvalda ko’rib turganimizdek, hisobvaraq ikki qismdan iborat bo’lib, uning debetida kun boshiga bo’lgan qoldiq aks ettirilgan (1). Kun davomida turli operatsiyalar bo’yicha hisobvaraqqa kelib tushgan mablag’lar (2) jamlanib “debet” bo’yicha aylanmalarni (3) hosil qiladi. Hisobvaraqdan tovarlar, xizmatlar va notovar operatsiyalar bo’yicha to’lovlar, ya’ni mablag’larning hisobdan chiqarilishi (4) hamda shu barcha to’lovlar bo’yicha umumiy aylanmalar (5) hisobvaraqning kredit tomonida aks ettirildi. Endi kun oxiriga bo’lgan qoldiqni (6) topish uchun boshlang’ich qoldiq summasiga kun bo’yi kelib tushgan mablag’lar bo’yicha aylanmalar summasini qo’shib, kun bo’yi hisobdan chiqarilgan mablag’lar yig’indisini ifodalovchi aylanmalar summasini ayiramiz. Shunday qilib, aktiv hisobvaraq bo’yicha kun oxiriga bo’lgan qoldiq summasini hisoblab chiqarish mumkin. Yuqoridagi jadvalda ko’rib turganimizdek, hisobvaraq ikki qismdan iborat bo’lib, uning debetida kun boshiga bo’lgan qoldiq aks ettirilgan (1). Kun davomida turli operatsiyalar bo’yicha hisobvaraqqa kelib tushgan mablag’lar (2) jamlanib “debet” bo’yicha aylanmalarni (3) hosil qiladi. Hisobvaraqdan tovarlar, xizmatlar va notovar operatsiyalar bo’yicha to’lovlar, ya’ni mablag’larning hisobdan chiqarilishi (4) hamda shu barcha to’lovlar bo’yicha umumiy aylanmalar (5) hisobvaraqning kredit tomonida aks ettirildi. Endi kun oxiriga bo’lgan qoldiqni (6) topish uchun boshlang’ich qoldiq summasiga kun bo’yi kelib tushgan mablag’lar bo’yicha aylanmalar summasini qo’shib, kun bo’yi hisobdan chiqarilgan mablag’lar yig’indisini ifodalovchi aylanmalar summasini ayiramiz. Shunday qilib, aktiv hisobvaraq bo’yicha kun oxiriga bo’lgan qoldiq summasini hisoblab chiqarish mumkin. Ilgari Markaziy bank ham, tijorat banklar ham buxgalteriya hisobini yagona hisobvaraqlar rejasi asosida yuritar edilar. Har bir hisobvaraq nomeri va nomi yoniga qaysi bankda ishlatilishi haqida belgi qo’yilgan edi. Yangi hisobvaraqlar rejasi Markaziy bank uchun alohida, tijorat banklari uchun alohida ishlab chiqildi. Bunda har ikki bank faoliyatining xususiyatlari hisobga olindi.

Masalan, Markaziy bank emissiya markazi hisoblangani uchun kassadagi pullar banknot va tangalarga bo’lingan holda ko’rsatiladi. Markaziy bank hisobvaraqlar rejasining “Majburiyatlar” bo’limidagi hisobvaraqlar muddatiga ko’ra joylashtirilgan hisoblanadi. “Majburiyatlar” bo’limi Markaziy bankning asosiy funksiyalaridan biri hisoblangan “Pul emissiya”sidan boshlanib, uning hisobi 20100- “Pul emissiyasi” hisobvarag’ida yuritiladi. Demak, Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan banknotlar va tangalar bank balansining passiv qismida, ya’ni majburiyatlar bo’limida hisobga olinadi. Markaziy bankning hisobvaraqlar rejasining “Majburiyatlar” bo’limida, shuningdek, norezident banklarning, xalqaro moliya institutlarining talab qilib olingungacha saqlanadigan, jamg’arib boriladigan muddatli depozitlari, Markaziy bankning obligatsiyalari, davlat budjetining daromadlar va xarajatlari hisobvaraqlari yuritiladi. Markaziy bank hisobvaraqlar rejasining “Kapital” deb nomlangan bo’limda “E’lon qilingan ustav kapitali”, “Shakllangan ustav kapitali” kabi hisobvaraqlar ochilgan. Tijorat banklari hisobvaraqlar rejasining Sh-bo’limida, ya’ni “Kapital” bo’limida oddiy va imtiyozli ro’yxatdan o’tkazilgan ustav kapitali hamda oddiy va imtiyozli chiqarilgan ustav kapitali kabi Markaziy banklarning hiosbvaraqlar rejasida bo’lmagan hisobvaraqlar ochiladi. Tijorat banklar iqtisodiyot tarmoqlarining turli mulkchilik shakllariga tegishli xo’jaliklarga xizmat ko’rsatadi, shunga asosan tijorat banklarda alohida hisobvaraqlar ochiladi. Markaziy bank esa iqtisodiyot tarmoqlariga emas, balki hukumat va nazorat idoralari va vazirliklarga xizmat ko’rsatadi. Shunday xususiyatlar har ikki bank hisobvaraqlar rejalarida hisobga olingan. Hozirgi kunda amalda bo’lgan hisobvaraqlar rejasi olti bo’limdan iborat bo’lib, ulardan beshtasi balans ichidan hisobvaraqlarni o’z ichiga oladi, oxirgi oltinchi bo’lim esa balansdan tashqari hisobvaraqlardan iborat. Bank aktivlari, passivlari, kapitali, daromadlari va xarajatlari bo’yicha hisobvaraqlar alohida bo’limlarga kiritilgan, ya’ni:

I bo’lim 10000 – Aktivlar II bo’lim 20000 – Majburiyatlar III bo’lim 30000 – Kapital IV bo’lim 40000 – Daromadlar V bo’lim 50000 – Xarajatlar VI bo’lim 90000 – Ko’zda tutilmagan holat bo’yicha (ya’ni balansdan tashqari) hisobvaraqlar Balansning birinchi bo’limi “AKTIVLAR” bo’limi bo’lib, o’z ichiga bir qator asosiy hisobvaraqlarni birlashtiradi. Bank aktivlari naqd pullardan boshlab hisobga olinadi. Naqd pullarni hisobga olish uchun 10100 hisob raqami ajratilgan. Bu hisob raqam nomi “Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari” bo’lib, o’z ichiga “Kassadagi naqd pullar”, “Naqd pullar zaxirasi”, “Yo’ldagi naqd pullar”, “Valuta almashtirish shoxobchalaridagi naqd pullar”, “Bankomatlardagi naqd pullar”, “Bank binosidan tashqarida joylashgan kassalardagi naqd pullar” kabi bir qator subhisob varaqamlarni birlashtiradi. Bundan tashqari, ushbu bo’limda: Bundan tashqari, ushbu bo’limda: 10300 – “O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankidagi hisob varaqamlari” 10500 – “Bankning boshqa banklardagi hisob raqamlari” nomli asosiy hisobvaraqlar va ularga tegishli bo’lgan bir qator subhisob raqamlari ochilgan. Respublikadagi mavjud qonun qoidalarga asosan barcha Respublika tijorat

banklari O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankida o’z vakillik hisobvaraqlarini ochadilar. Oldi-sotdi uchun mo’ljallangan qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyalar hisobini yuritish uchun 10700 hisob raqam ajratilgan 10900 hisob raqami esa oldi- sotdi uchun mo’ljallangan qimmatbaho metallarni hisobga olish uchun mo’ljallangan. Bu ikkala asosiy hisobraqamlar ham bir necha subhisob raqamlarni o’ziga birlashtiradi. Balansda kredit muddatlari va iqtisodiyotdagi xo’jalik yurituvchi subyektlarning qaysi mulkchilik shakliga berilishiga qarab tasnif qilinadi. Balansda kredit muddatlari va iqtisodiyotdagi xo’jalik yurituvchi subyektlarning qaysi mulkchilik shakliga berilishiga qarab tasnif qilinadi. Sud jarayonidagi kreditlar va avanslar 15300 asosiy hisobraqamda olib boriladi. Bank investitsiyalari 15900 asosiy hisob raqamda hisobga olinadi va ikki kategoriyaga bo’linadi: 1. Hukumat obligatsiyalariga investitsiya qilingan mablag’lar, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining obligatsiyalariga hamda xususiy obligatsiyalarga investitsiya qilingan mablag’lar; 2. O’z qimmatbaho qog’ozlariga qo’yilgan investitsiyalar. Bu qimmatli qog’ozlarning hisobi yuqorida ko’rsatilgan hisob raqamda olib borilmaydi. Bankning asosiy vositalari 16500 hisob raqamlarida hisobga olib boriladi. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar – bank aktivlarining asosiy moddalaridan biri hisoblanadi, chunki bank o’z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, operatsiyalarni bajarish uchun shart-sharoitg ega bo’lishi lozim. Bankning asosiy vositalari 16500 hisob raqamlarida hisobga olib boriladi. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar – bank aktivlarining asosiy moddalaridan biri hisoblanadi, chunki bank o’z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, operatsiyalarni bajarish uchun shart-sharoitg ega bo’lishi lozim.

II bo’lim «MAJBURIYATLAR» bo’limi bo’lib, bank balansining majburiyatlar bo’limi depozitlardan boshlanadi. Depozit majburiyatlari muddati va uni qo’ygan mijozning mulkchilik shakliga taalluqligicha tasniflanadi. Bank balansining III bo’limi «XUSUSIY KAPITAL» bo’limidir. Ushbu bo’lim o’z ichiga 30300 – «Ustav kapitali», 30600 – «Qo’shimcha kapital» va 30900 – «Zaxira kapitali» deb nomlangan asosiy hisob raqamlarini oladi. Tijorat bankining aksiyadorlik kapitali bankning o’z mablag’lari hajmini ifodalaydi.

Похожие

Buxgalteriya balansi va uning tuzilishi

Bank risklarini boshqarish tizimi va uning tuzilishi

To’lov balansi

Bank tizimi va bank turlari

Bank hisobvaraqlarini yuritish bo‘yicha shartnoma va uning mazmuni