Bank aktivlari va passivlarini boshqarishning direvativ shartnomalari - Экономика - Рефераты

Bank aktivlari va passivlarini boshqarishning direvativ shartnomalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Bank aktivlari va passivlarini boshqarishning direvativ shartnomalari Reja: 1. «GEP”, «Flor», «Koridor» ko’rinishidagi foizli shartnomalar. 2. Direvativ shartnomalarning bajarilishini monitoring qilish va boshqalar.

«GEP”, «Flor», «Koridor» ko‘rinishidagi foizli shartnomalar. Bank faoliyatida bir qancha xatarlar uchraydiki, bu xatarlar o‘rtasidagi munosabat o‘zaro bir biriga bog‘liq munosabatdir. Bank faoliyatida uchraydigan asosiy 5 ta xatar mavduj: Foiz xatari — foiz darajalarining o‘zgarishi natijasida bank foydasi miqdoridagi o‘zgarishdir. Likvidlik xatari — bank aktiv va passivlarining qaytish va to‘lov muddatlarining nomuvofiqligi natijasida ular o‘rtasidagi farq. Valyuta kursi xatari — valyuta kursidagi o‘zgarish natijasida valyuta pozitsiyasining ta’sirida bank foydasi miqdoridagi o‘zgarish. Baho xatari — qimmatbaho qog‘ozlarning bahosidagi o‘zgarish natijasida bank foydasidagi o‘zgarishlar. Kredit xatari — kreditlarning o‘z vaqtida qaytmasligi natijasida qo‘shimcha zahiralarning shakllanishi va foiz daromadlarining hamda to‘lovlarning kechikishi natijasida bank foyda miqdoridagi o‘zgarish. Bu erda faqat kredit xatari assimtrik xarakterga ega, ya’ni faqat bir tomonga qattiq ta’sir ko‘rsatadi. Qolgan 4 ta xatar, ya’ni likvidlik, foiz, baho va valyuta kursi xatarlari simmetrik xarakterdagi xatarlar hisoblanadi. Simmetrik xarakterdagi xatarlar ikki tomonga xam salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xatarlarni boshqarishda bugungi kunda rivojlangan Anglo — sakson uslubi 3 yo‘nalishni taklif qiladi. Bular sug‘urtalash (xedjirlash), arbitraj va spekulyasiya. Bu erda xedjerlash mazkur xatar yuzaga kelgan davrda uni sug‘urtalash tartibini taqdim etadi. Arbitraj esa xatarlarni oldindan qonun himoyasida tutadi. Spekulyasiya jarayonida xatarlar ikki tomon o‘rtasida taqsimlanib, butun xatar "tovonga yoyilish" ta’sirida bartaraf qilinadi. Ammo spekulyasiya jarayonida tomonlardan biri albatta zarar ko‘radi. Eng muhim xatarlar bu likvidlik, foiz va valyuta operatsiyalari bilan bog‘liq xatarlardir. Yuqorida ta’kidlanganidek, likvidlik xatari darajasini likvid mablag‘larning kamomadi miqdori ko‘rsatadi. Likvidlik xatarining muddati esa

davriy intervaldagi komulativ kamomadi miqdori ko‘rsatadi. Likvidlik xatarining muddati esa davriy intervaldagi komulativ kamomadning yig‘indisiga teng. Valyuta kursi xatari esa valyuta kursidagi o‘zgarish natijasida bank foydasidagi o‘zgarish miqdorini ifodalab, milliy valyutadagi kutiladigan daromad bilan valyuta pozitsiyasidan ko‘riladigan xarajatlarning o‘zaro nisbatida ko‘riladi. Bank faoliyatida eng muhim va tashqi omillarga bog‘liq bo‘lgan xatar bu foiz xatari hisoblanadi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan birga foiz siyosatida diversifikatsiya qilish tadbirlari amalga oshirilmoqda. CHet el banklarida ham 1970 yillarga qadar foiz xatarlari u qadar sezilarli ta’sir ko‘rsatmas edi. CHunki, savdo va to‘lov balansidagi kamomad, hamda inflyasiya darajasi ko‘pgina g‘arb mamlakatlarida u qadar Yuqori emas edi. 1970 yillarga kelib byudjet kamomadlari va inflyasiya darajasi kutilmaganda ortdi. Buning ta’sirida esa iqtisodiyotda foiz darajalarining muvozanati yo‘qoldi va banklar faoliyatida foiz xatarlariga asosiy e’tibor berilishi talab qilindi. Banklarning asosiy vazifalaridan biri foiz to‘lovi sharti bilan iqtisodiyotdagi bo‘sh mablag‘larni jalb qilish va bu mablag‘larni iqtisodiyotga kredit shaklida yo‘naltirishdir. Shunday bir sharoitda jalb qilingan mablag‘larga to‘lanadigan foiz xarajatlari bilan kreditlardan olinadigan foiz daromadlari o‘rtasidagi farq (SPRED) banklarning foyda darajasini (marja) belgilab beradi. Bank aktiv va passivlarning tuzilmasi va qaytish miqdorining hamda vaqtining o‘zaro mos kelmasligi bilan birga foiz darajalaridagi o‘zgarishlar ham banklar faoliyatida katta xatarlarni yuzaga keltiradi. Bu xatar foiz xatari deb nomlanadi. Foiz xatarlariga iqtisodchilar quyidagicha ta’rif beradilar: Jumladan, R.Richard — Veb «foiz xatari — bu foiz darajalaridagi o‘zgarishning bank kapitaliga, ya’ni bank marjasiga va spredga bo‘lgan salbiy ta’sirlarining darajasidir» shaklida ta’rif beradi. E.Straganova, «foiz xatari — foiz darajalardagi o‘zgarish natijasida bank aktiv va passivlarining qaytish muddatlarining mos kelmasligi va jalb qilingan hamda joylashtirilgan bank mablag‘larini qayta baholash shartlarining o‘zgarishi hisobiga bank ko‘radigan potensial yo‘qotish» shaklida izoh beradi. E.Straganova o‘z fikrini

davom ettirgan holda, foiz xatarining yuzaga kelishida aktiv va passivlarning qaytish muddati va mikdorlarining o‘zaro mos kelmasligini asosiy sabab qilib ko‘rsatadi. R.Richard —Veb esa aksincha t foiz darajalaridagi o‘zgarishga ta’sir qiluvchi ko‘pgina makroiqtisodiy omillar mavjudligini hisobga olgan xolda, foiz darajalaridagi o‘zgarishlar bank aktiv va passivlarining muddati va miqdori bo‘yicha o‘zaro mos kelmasligi oqibatini yuzaga keltiradi deb hisoblaydi. Shu o‘rinda bizning fikrimizcha foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga tashqi ta’sir qiluvchi omillar xaqiqatdan anchagina. Jumladan: pul massasidagi o‘zgarishlar, inflyasiya darajasi, valyuta kurslaridagi o‘zgarishlar va davlat xarajatlarini moliyalashtirishda amalga oshiriladigan ko‘pgina tadbirlar foiz darajalarining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra raqobat mexanizmi takomillashgan iqtisodiyotda foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga ta’sir qiluvchi omillar tarkibida tashqi omillarning ta’siri kuchli bo‘ladi. Shu bilan birga bank aktiv va passivlarining tuzilmasi, aktiv va passivlarning qaytish muddati va miqdori o‘rtasidagi o‘zaro moslik foiz darajalarining o‘zgarishiga va bu boradagi ta’minlarga qarab shakllanishi lozim. Aks holda banklarda foiz xatarlarini kamaytirish qiyin bir muammoga aylanadi. CHunki, bozor mexanizmi rivojlanishi bilan iqtisodiyotda "suzib yuruvchi" foiz darajalari mexanizmi amal qila boshlaydi va foiz darajalariga ta’sir qiluvchi asosiy omillarning ta’sir kuchi kamayib, bir necha omillar hissasiga bo‘linib ketadi. Ikkinchi tomondan banklar tomonidan olib boriladigan aktiv va passivlarni boshqarish tadbirlarining asosiy maqsadi ham foiz darajalarining o‘zgarishi hisobiga yuz beradigan salbiy oqibatlarni bartaraf etishdir. Qisqacha izohlaydigan bo‘lsak, foiz xatari deganda iqtisodiyotdagi nominal foiz darajalari darajasidagi kutilmagan o‘zgarishlar hisobiga bank kapitalida kuzatiladigan salbiy o‘zgarishlar tuShuniladi. Foiz xatarlarini boshqarishdan asosiy maqsad: ● turli moliyaviy instrumentlar ta’sirida pul mablag‘lari oqimida yuz beradigan o‘zgarishlarning xususiyatlarini anglab etish, xususan ularning qayta baholash imkoniyatlariga va foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga ta’sirini aniqlash; ● foiz darajalaridagi o‘zgarishlarning bank sof daromadiga ta’sirini aniqlash.

Shunga ko‘ra foiz xatarlarini ikkiga ajratish mumkin: Asosiy xatar — foiz darajalarining umumiy tarkibidagi o‘zgarish bilan bog‘liq bo‘lgan xatardir. Bu asosan bank jalb qilgan mablag‘lar bo‘yicha foiz darajalari bilan bu mablag‘larni joylashtirish bo‘yicha belgilangan foiz darajalari o‘rtasidagi farqni ko‘rsatadi. Bunda foiz xatari foiz darajalarida kutilayotgan o‘zgarish harakatlarining noaniqligidan paydo bo‘ladi. Agar bank jalb qilgan mablag‘larini o‘zgarmas foiz darajalari bilan sotib olib, ularni o‘zgaruvchan (suzib yuruvchi) foiz darajalarida joylashtirsa, u holda mazkur xatar miqdori ortadi. Ammo bugungi kunda mamlakatimizda bu tur foiz siyosati amaliyotda juda kam foydalaniladi. Shu bilan birga bu tur foiz xatarlarining ortishiga valyuta kurslaridagi o‘zgarishlar ham ta’sir qiladi. Shuning uchun foiz xatarlari, valyuta kurslari bo‘yicha xatarlar bilan birga qaralishi lozim. Vaqt oralig‘ining nomuvofiqligi bo‘yicha xatar. Bu xatar asosan jalb qilingan mablag‘lar va mazkur mablag‘larni joylashtirish bo‘yicha foiz darajalarini qayta baholash jarayonida vaqt oralig‘ining o‘zaro mos kelmasligi natijasida yuzaga keladi. Xatar miqdori qayta baholash bo‘yicha vaqt oralig‘ini tanlash jarayonida paydo bo‘ladi. Foiz xatarlarining eng muhim salbiy ta’siri bank marjasini kamaytirishidir. Shu bilan birga foiz xatarlari bank aktiv va passivlarining qaytish muddatining o‘zaro nomuvofiqligi va bu tur aktivlar va passivlar miqdorining mos kelmasligi natijasida ham paydo bo‘ladi. Bunday holda foiz xatarlari, likvidlik xatari bilan birga ortadi. Direvativ shartnomalarning bajarilishini monitoring qilish va boshqalar Bank faoliyati ustidan nazorat bo‘yicha Bazel Qo‘mitasi foiz xatarlarining manbalarini to‘rtga bo‘ladi: baholardagi o‘zgarish. Baholarning o‘zgarishini natijasida yuzaga keladigan xatar asosan bank aktiv va passivlarining qaytish muddati va baholari o‘rtasidagi farq natijasida paydo bo‘ladi. Bu asosan mablag‘larning o‘zgarmas foiz darajalarida jalb qilinib, o‘zgaruvchan foiz darajalarda joylashtirilishi natijasida paydo bo‘ladi va aksincha. Ko‘pgina hollarda banklar tomonidan daromadlik darajasini orttirish uchun o‘zgarmas foiz darajasi bilan uzoq muddatga berilgan

kreditlar qisqa muddatli mablag‘lar bilan moliyalashtiriladi. Bunday holda bank o‘z likvidligini doimiy ta’minlab turishi uchun aktiv ish olib borishi lozim. Ammo mablag‘lar bo‘yicha foiz darajalari o‘zgaradigan bo‘lsa, bu oxir oqibatda bank daromadlik darajasining kamayishiga olib keladi; daromadlilik darajasidagi o‘zgarishlar. Bu asosan bank aktivlari yoki passivlari tarkibida foiz darajalarining o‘zgarishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Jumladan, qisqa muddatli majburiyatlar yoki qo‘yilmalar bo‘yicha foiz darajalari 2 foizga, uzoq muddatli majburiyatlar yoki qo‘yilmalar bo‘yicha foiz darajalari 1 foizga o‘zgarishi bank daromadida sezilarli o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi; asosiy xatar. Bu asosan turli xil moliyaviy instrumentlar o‘rtasidagi korrelatsion munosabatlarning buzilishi natijasida bank kreditlari va depozitlari bo‘yicha foiz darajalari nisbatining o‘zgarish xataridir. Ko‘pincha banklar tomonidan uzoq muddatli kreditlar qisqa muddatli depozitlar bilan moliyalashtiriladi. Ammo kreditlar qayta moliyalash darajasiga asosan qayta baholansa, depozitlar Davlat Qisqa Muddatli Obligatsiyalarining (DQMO) daromadlilik darajasiga asosan qayta baholanadi. Bunday holda qayta moliyalash darajasi bilan DQMOlarining daromadlilik darajasi o‘rtasidagi korrelatsion munosabalarning buzilishi to‘g‘ridan to‘g‘ri bank marjasiga ta’sir qiladi; opsionga bog‘liq xatar. Opsion mazkur operatsiyada qatnaShuvchiga moliyaviy instrument yoki kontrakt bo‘yicha sotish, sotib olish yoki pul mablag‘lari harakatini qandaydir o‘zgarish qilish bo‘yicha majburiyat emas, balki xuquq beradi. Bu tur kutilmagan va doimiy xatarlarning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun bank tomonidan xedjerlash usullari talab qilinadi. Foiz xatarlarini kamaytirish va sug‘urtalash uchun quyidagi tadbirlarga asosiy e’tibor berish lozim: ● foiz darajalarining istiqboldagi o‘zgarishlarini tahlil qilish; ● bank aktiv va passivlarining qaytish muddatlarining o‘zaro mosligini ta’minlash va Shundan kelib chiqqan holda maqbul foiz darajalarini belgilash; ● foiz svoplarini amalga oshirish, foiz xatarlarini fyuchers, forvord va opsion yordamida xedjerlash;

● foiz xatarlaridan kutiladigan zararlarni qoplash uchun zahiralar tashkil qilish; ● foiz xatarlarining eng kam me’yorini aniqlash va bu tur xatarlar bo‘yicha limitlar o‘rnatish. Foiz darajalarining kelajakdagi o‘zgarishi bilan bog‘liq tahlillar nafaqat miqdor ko‘rsatkichlarga asoslanishi lozim, balki makroiqtisodiy holat va bundagi o‘zgarishlarning iqtisodiy sub’ektlarning tahminlariga ko‘rsatadigan ta’siri ham hisobga olinishi lozim. Pul bozoridagi ko‘pgina o‘zgarishlarga ishtirokchilarning inflyasiya bilan bog‘liq kutish va tahminlari sabab bo‘ladi. Aynan inflyasion kutish va inflyasiyaning istiqboldagi o‘zgarish tahminlari foiz darajalarining kelajakdagi harakatini (dinamikasini) belgilab beruvchi asosiy omildir. CHunki inflyasion tahmin va kutishlar pul bozori sigmentlari o‘rtasida mablag‘larning aylanishini, muddatini hamda amalga oshiriladigan operatsiyalarning xarakterini belgilab beradi. Shuning uchun ham foiz darajalaridagi o‘zgarishlardan kutiladigan xatarlarni xedjirlashda bir necha usullardan birdaniga foydalanish lozim. Shundagina foiz xatarlarini boshqarish natijalari ijobiy bo‘lishi mumkin. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish kerakki, foiz xatarlarini boshqarishning muvoffaqiyati makroiqtisodiy holat bo‘yicha etarli va aniq tahlil materiallarining mavjudligiga bog‘liq. Foiz xatarlari bank aktiv va passivlarining foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan ta’sirchanligiga, ya’ni bank aktiv va passivlarining foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastikligiga, foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastik bo‘lgan aktiv va passivlarning miqdori va muddati nuqtai nazardan o‘zaro muvofiqligiga bog‘liq. Shunga ko‘ra foiz xatarlarini tahlil qilish jarayonida bank aktiv va passivlarini foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastikligiga qarab guruhlarga ajratish lozim. Buning uchun avvalo ma’lum bir vaqt oralig‘i tanlab olinishi va bu oraliq bo‘yicha foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastik bo‘lgan aktivlar (RSA - rate sensitive assets) va passivlar (RSL – rate sensitive liabities) darajasini aniqlash

lozim. Ular, ya’ni foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastik bo‘lgan aktivlar va passivlar o‘rtasidagi farq (GAR) bizga foiz va likvidlik xatarini tahlil qilish imkonini beradi. Agar banklar bir xil muddatga va miqdorda mablag‘ jalb qilib aktivlarga joylashtirish imkoni bo‘lganda edi, bank faoliyatida foiz xatari bo‘lmas edi. Ammo qarz beruvchilar qisqa muddatga qarz berishni xoxlashsa, qarz oluvchilar esa uzoq muddatga olishni xoxlashadi, ya’ni bank aktivlarining qaytish muddati uzoq, miqdori kam bo‘lsa, passivlarning qaytish muddati esa qisqa, miqdori ham katta bo‘ladi. Natijada bank aktiv va passivlarining miqdor va muddatlari o‘zaro mos kelmasligi (salbiy farq) yuzaga kelib, banklarda likvid mablag‘larning etishmaslik xatari (likvidlik xatari), ya’ni bank tomonidan to‘lov majburiyatlarini o‘z vaqtida bajara olmaslik xatari kuzatiladi. Ko‘pgina banklar tomonidan bu xil tadbirlar bank aktiv va passivlarini qayta shakllantirish imkoniyatini yaratish va qayta baholashni amalga oshirish uchun maqsadli ravishda, maxsus amalga oshiriladi. Foiz xatarlarini baholashda asosan 2 xil usuldan foydalaniladi. Bular, Farq (GAR) tahlili usuli va bankning iqtisodiy tannarxini baholash usulidir. 1. Farq (GAR) tahlili usuli: Farq (GAR - inglizchadan tarjima «farq», «oraliq» ma’nosini bildiradi) deganda foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastik bo‘lgan aktiv va passivlar o‘rtasidagi farq tuShuniladi. Farq (GAR) quyidagi formula yordamida har bir valyuta turi bo‘yicha alohida aniqlanadi: Farq (GAR) = FEA - FEP Bu tahlil usulining asosiy shakli bank aktiv va passivlarini qayta baholash muddatlari bo‘yicha va kelajakda qaytish miqdori nuqtai nazardan o‘zaro mosligiga ko‘ra guruhlashtirishdir. Natijada ma’lum bir oraliqda foiz darajalaridagi o‘zgarishlarning bank daromadlilik darajasiga ko‘rsatadigan ta’siri haqida taxminlar kilish mumkin bo‘ladi. Tahlil jarayonida foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastik bo‘lgan aktiv va passivlar miqdorini aniqlash talab qilinadi. Faqat bank aktiv va passivlarini foiz darajalaridagi o‘zgarishlarga nisbatan elastikligini aniqlash jarayonida quyidagi xususiyalarga e’tibor berish lozim: 90 kun mobaynida foiz darajalari o‘zgaruvchan

aktiv va passivlar. Bu tur aktiv va passivlarga o‘zgaruvchan foiz darajalari bilan yo‘naltirilgan va jalb qilingan kredit va depozitlar kirmaydi. Shuning uchun ham avvalo foiz xatarlarining tabiatini, kelib chiqish sabablarini chuqur o‘rganish lozim. CHunki foiz xatarlari makroiqtisodiy xatar hisoblanadi. Shuning uchun ham foiz xatarlarini likvidlik va valyuta kursi xatarlaridan farqli ularoq to‘g‘ridan - to‘g‘ri boshqarish imkoni yo‘q.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон.

Похожие

Bank aktivlari va passivlarini boshqarishning direvativ vositalari

Bank aktivlari ularning mohiyati va tarkibi

Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi

Tijorat banklari resurslari va ulardan samarali foydalanish yo’llari

Savdo shartnomalari va ularning turlari