Айланма маблағлар ва мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари - Экономика - Рефераты

Айланма маблағлар ва мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.705078125 KB

Айланма маблағлар ва мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари Режа: 1. Айланма маблағлар ва уларни ташкил қилишда банк кредитининг роли 2. Мижознинг кредитга лаёқатлилиги тушунчаси 3. Мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашнинг манбалари 4. Мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашнинг асосий кўрсаткичлари 5. Кредитга лаёқатлиликни баҳолашнинг қўшимча кўрсаткичлари 6. Ривожланган давлатларда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари

Айланма маблағлар ва уларни ташкил қилишда банк кредитининг роли Иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш ва шу асосда бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиб боришда айланма маблағлар муҳим ўрин тутади. Ҳозирги кунда Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш, пул муомаласини барқарорлаштириш асосида миллий пул бирлигини мустаҳкамлашнинг асосий йўлларидан бири - ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва уни такомиллаштиришдан иборат. Ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва унинг самарадорлигини ошириш, хом ашё, материаллар, ёқилғи, энергия ва бошқа ресурслардан тўғри фойдаланиш, уларни ишлаб чиқаришда қўллаш, иқтисодлилик тамойилига риоя қилиш, материал харажатларини камайтириш, арзон, лекин сифатли материалларни ишлаб чиқаришда қўллаш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Шуни таъкидлашимиз лозимки, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва унинг самарадорлигини ошириш аввалом бор айланма маблағлардан тўғри фойдаланишга боғлиқ. Ҳар бир хўжалик ўз ишлаб чиқаришини ташкил қилиш, ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш учун маълум қийматни аванслаштириши керак. Ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш учун эса аванслаштирилган қиймат ишлаб чиқариш ва муомала сфераларида доимий равишда айланиб туриши зарур. Аванслаштирилган қиймат меҳнат воситалари ва предметларини сотиб олишга сарфланиши мумкин. Шу жиҳатдан ишлаб чиқариш воситаларини икки шаклдаги активларга, яъни узоқ муддатли ва активларга бўлиш мумкин. Узоқ муддатли активлар ишлаб чиқаришда узоқ йиллар давомида қатнашади. Эскириб бориши билан узоқ муддатли активлар ўз қийматини қисман янги яратилаётган маҳсулотга ўтказиб боради. Айланма активлар узоқ муддатли активлардан фарқ қилиб, ишлаб чиқариш жараёнида бир марта қатнашади ва яратилган маҳсулотга ўз қийматини тўла ўтказади, шакли ўзгаради. Айланма активлар айланиш жараёнида уч босқични босиб ўтади: пул, ишлаб чиқариш ва товарларни сотиш билан боғлиқ босқичлар. Айланишнинг биринчи босқичида ишлаб чиқариш воситалари сотиб олинади (П- Т(и/в)). Корхоналарнинг ажратилган пул фондлари ишлаб чиқаришнинг ашёвий омилига айланади. Биринчи босқичнинг хусусияти шундаки, бу босқичда баъзи

корхоналар ўз маблағлари етарли бўлмаган ҳолларда қарзга банк кредитини оборотга жалб қилишлари мумкин. Айланма активлар айланишнинг иккинчи босқичи - ишлаб чиқариш босқичи (Т- и/ч-Т') бўлиб, бунда ишлаб чиқариш омиллари (иш кучи ва ишлаб чиқариш воситалари) қўшилиши юзага келади ва бу жараён айланма активлари айланиши иқтисодий моҳиятини янада чуқурроқ ифодалашга ёрдам беради. Чунки, иккинчи босқич асосий ва ҳал қилувчи босқич ҳисобланади. Бу босқичда янги қийматга эга бўлган янги маҳсулот яратилади. Иккинчи босқич, ишлаб чиқаришда самарадорликка эришиш омилларига бой бўлган босқич бўлиб, маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун: ишлаб чиқаришни моддий ресурслар билан тўлиқ ва ўз вақтида таъминлаш; материал ресурсларини иқтисод қилган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг таннархини арзонлаштириш; меҳнат ресурсларидан тўғри фойдаланиш зарур. Айланма активлар айланишининг учинчи босқичи, (Т'-П')да янгидан яратилган маҳсулот реализация қилинади. Охирги босқичда айланма маблағлар яна бошланғич шакл - пул шаклига ўтади ва бу эса айланиш жараёнини бошидан бошлаш имконини беради. Айланма активлар айланишининг учала босқичи бир - бири билан чамбарчас боғлиқ ва уларни ўрганиш катта аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш жараёнини тўғри ташкил қилиш, унинг узлуксизлигини таъминлаш, айланиш босқичлари бўйича активларни тўғри тақсимлаш ишлаб чиқаришда самарадорликка, корхоналар молиявий фаолиятининг яхши натижаларга эришишига олиб келиши мумкин. Фондлар айланишининг асосий шакли - пул шакли ишлаб чиқаришни ташкил қилишда асосий рол ўйнайди. Шунинг учун улар айланишининг асосий шакли, жараён бошланишида пул маблағларини аванслаштириш ва жараён тугашида активларнинг пул шаклига ўтишидир. Ҳақиқатда пул маблағларини аванслаштирмасдан туриб фондлар айланишини бошлаш мумкин эмас ва шундан келиб чиққан ҳолда бошқа босқичлар ўз-ўзидан амалга оширилмайди. Корхоналарнинг аванслаштирилган маблағлари натурал-ашёвий шаклда ва бошқа шаклда, яъни қиймат шаклида бўлиши мумкин. Активларнинг қайси бир турини мослаштиришга қараб, улар асосий ва айланма маблағларга бўлинади.

Аванслаштиришнинг хусусияти шуки, маблағлар корхона оборотида доимий равишда бўлиб туради ва активларнинг айланишига қараб ўз шаклини ўзгартириб туради. Активларнинг айланиши давомида айланма маблағлар пул шаклидан ишлаб чиқариш заҳиралари шаклига, ишлаб чиқариш заҳиралари шаклидан тугалланмаган ишлаб чиқариш (тайёр бўлмаган маҳсулот)га, тугалланмаган ишлаб чиқаришдан тайёр маҳсулот шаклига ўтади. Охирги босқичда маҳсулот сотилади, яъни товар шаклидан пул шаклига ўтади ва жараён бошида аванслаштирилган маблағлар келиб тушган тушум ҳисобидан тикланади. Айланма активлари ва уларнинг иқтисодий моҳияти тўғрисида охирги йиллар ичида бирорта ҳам йирик иқтисодий адабиёт ёзиб, чоп қилинган эмас. Шунинг учун айланма активлар тўғрисидаги баъзи бир мунозара бўйича 80-90 йиллар адабиётларигагина мурожаат қилишимиз мумкин. Айланма активлар иқтисодий категория сифатида бир неча хусусиятларга эга. Шулардан бири - айланма ишлаб чиқариш ва муомала активлари учун аванслаштирилган қийматларни бир иқтисодий категория - айланма активлар категориясига бирлашишидадир. Баъзи иқтисодчилар айланма активларни иқтисодий категория сифатида қарамайдилар. Уларнинг фикрича, айланма фондларгина иқтисодий категория сифатида товар ишлаб чиқариш жараёнининг асосини ташкил қилади. Айланма активларнинг яна бир хусусияти - уларнинг ташкил қилиниши ва улардан фойдаланишдир. Айланма активларнинг айланишини бошлаш учун аввалом бор аванслаштирилган қийматга эга бўлиш лозим. Айланма активлар корхона балансининг актив қисмида кўрсатилиб қуйидаги таркибий гуруҳларга бўлинади. I гуруҳ. Товар-моддий бойликлар, буларга: 1 ишлаб чиқариш заҳиралари; 2 тайёр маҳсулот; 3 товарлар киради. II гуруҳ. Ишлаб чиқариш харажатлари, буларга: 1 тугалланмаган ишлаб чиқариш; 2 келгуси давр харажатлари ва бошқалар киради. III гуруҳ. Пул маблағлари, буларга: 1 ғазнадаги пул маблағлари;

2 валюта маблағлари; 3 ҳисоб-китоб счётидаги пул маблағлари; 4 бошқа счётлардаги пул маблағлари киради. IV гуруҳ. Дебиторлар, буларга: 1 харидор ва буюртмачилар билан ҳисоблашишлар; 2 бўнак тўловлари; 3 бюджет билан ҳисоб-китоблар; 4 ходимлар билан ҳисоб-китоблар; 5 шуъба корхоналар билан ҳисоб-китоблар; 6 уюшма корхоналар билан ҳисоб-китоблар; 7 таъсисчилар билан ҳисоб-китоблар; 8 бошқа дебиторлар киради. Айланма активлар ўзининг қайси тармоққа қарашли эканлигига қараб айланиши даврида маълум хусусиятларга эга бўлади. Айланма активларнинг айланиш давридаги хусусияти хўжалик субъектининг қайси тармоққа тааллуқли эканлигига боғлиқ. Мавсумий тармоқлар (қишлоқ хўжалиги, тайёрлов, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи тармоқлар)да айланма активларнинг айланиши бир текисда кечмайди. Чунки бу тармоқларга айланма активларга бўлган эҳтиёж йилнинг фаслига, мавсумга қараб турлича бўлади. Масалан, қишлоқ хўжалигида қиш, баҳор ойларида айланма активларга бўлган талаб ошиши, кузга келиб айланма активларга бўлган талаб камайиши мумкин. Қишлоқ хўжалиги ва шунга ўхшаган бошқа тармоқларда айланма активларга бўлган талаб банк кредитини жалб қилиш йўли билан қопланиши мумкин. Мавсум билан боғлиқ бўлмаган тармоқлар (саноат, савдо, таъминот ва бошқалар)да айланма активларнинг айланиши (маҳсулот сотиб олиш, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнини амалга ошириш) бир маромда кечиши мумкин. Шунга қарамасдан номавсумий тармоқларда ҳам материалларнинг мол етказиб берувчидан келиб тушишда, товар ортиқча ёки кам келиб тушганда, транспорт бўйича қийинчиликлар бўлганда, импорт моллар кўп миқдорда келиб тушганда, тайёр маҳсулотни сотиш жараёни ва бошқаларда айланма маблағларга бўлган талаб банк кредити ҳисобидан қоплаши мумкин.

1990 йилгача айланма активлар бўйича нормативлар ўрнатилган. Норматив - бу минимал миқдордаги заҳиралар бўлиб, улар доимо ҳўжалик субъектлари оборотида бўлиши лозим. Норматив миқдорини корхоналар ўз маблағидан қоплаши керак. Охирги йилларда ҳўжалик субъектларининг айланма активларига норматив ўрнатиш яна амалиётда қўлланилмоқда. Корхона ва ташкилотлар ўзида мавжуд захира ва ҳаражатлар суммасини хом чўт қилиш асосида ўтган даврда мавжуд маблағлар ва кутилаётган ўзгаришларни ҳисоб- китоб қилиш йўли билан кредитга бўлган талабни аниқлайдилар Хўжалик субъектларининг айланма активлари қуйидаги манбалар ҳисобидан ташкил қилинади: 1. Корхонанинг ўз айланма маблағлари. 2. Банк кредитлари. 3. Кредитор қарзлар 4. Бошқа манбалар Хўжалик субъектлари ишлаб чиқариш ва товарларни сотиш жараёнини нормал олиб бориш учун товар-моддий бойликлар ва ишлаб чиқариш харажатларининг минимал миқдорида ўз айланма маблағларига эга бўлиши керак. Корхоналарнинг ўз айланма маблағлари қуйидаги манбалардан ташкил топади: а) давлат корхоналарида бюджетдан ажратмалар ҳисобидан; б) юқори ташкилотларнинг ажратмалари; в) таъсисчиларнинг пай бадаллари; г) акциядор корхоналарда акциялар чиқариш ва сотиш йўли билан вужудга келадиган манбалар ҳисобидан. Корхонанинг ўз айланма маблағлари унинг капиталида ўз ифодасини топади. Устав капитали асосан фойда ҳисобидан ёки қўшимча акциялар чиқариш ва сотиш ҳисобидан кўпайтириб борилади. Корхонанинг ўз капиталининг миқдори қанча юқори бўлса, унинг фаолияти шунчалик бошқа кредиторларга боғлиқ бўлмайди, яъни ўз айланма маблағларининг юқори салмоғи корхонанинг молиявий жиҳатдан мустақиллигидан далолат беради. Айланма активларнинг иккинчи манбаси - банк кредити ва бошқа қарз маблағлари ҳисобланади. Корхонанинг нормал фаолиятини олиб бориш учун ўз

айланма маблағлари етарли бўлмаса, оборотга қисқа муддатли банк кредитлари жалб қилиниши мумкин. Хўжаликлар фаолиятида бундай аҳвол мавсумий ва вақтинчалик заҳиралар ва харажатларни қоплаш, аккредитив очиш ва бошқа ҳисоб- китобларни амалга ошириш жараёнида ва бошқа шунга ўхшаш ҳолатларда юзага келади. жадвал Айланма активларни ташкил қилиш манбалари (фоиз ҳисобида) Манбалар 01.01.1987 01.01.1990 01.01.1995 01.01.1999 1. Ўз айланма маблағлари 25 30 39 52 2. Банк кредитлари 50 40 36 28 3. Кредитор қарзлар 14 16 15 14 4. Бошқа манбалар 11 14 10 6 Жами 100 100 100 100 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, охирги йилларда айланма активларнинг манбасидаги корхонанинг ўз айланма маблағлари салмоғи ошиб бормоқда. 80-йиллардан айланма маблағларнинг 50 фоиздан ортиғи банк кредити ҳисобидан ташкил қилинган бўлса, 90-йилларнинг охирига келиб корхонанинг ўз маблағлари миқдори 52 фоизни ташкил қилган. Бу кўрсаткич хўжалик фаолиятини олиб бориш мустақиллигидан далолат беради. Хўжалик субъектларининг айланма активларини ташкил қилишда кредитнинг ролини қуйидагилар билан ифодалаш мумкин: 1. Кредитнинг хўжалик оборотида иштирок этиши айланма маблағларни иқтисод қилишга олиб келади. 2. Кредит хўжаликлар фаолиятида учраб турувчи мавсумий эҳтиёж, бошқа ҳолатлар билан боғлиқ бўлинишларнинг олдини олишга ёрдам беради. 3. Кредит ишлаб чиқариш, тайёрлов ва сотиш жараёнини тезлаштиради ва ҳажмини оширади. 4. Кредит ўз вақтида ҳисоб-китобларни амалга оширишга имконият яратади.

5. Банк корхоналарга кредит бериш йўли билан уларнинг фаолиятини яхшиланишига таъсир кўрсатади. Айланма активларнинг учинчи манбаси - кредитор қарзлардир. Кредитор қарз шаклидаги маблағлар корхонага тегишли бўлмаган маблағлар бўлса-да, улар корхона оборотида доимо иштирок этади. Шу туфайли улар айланма активларнинг манбаи ҳисобланади. Кредитор қарзларга қуйидагилар киради: 1. Мол етказиб берувчилар билан ҳисоблар. 2. Бюджет бўйича қарзлар. 3. Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қарзлар. 4. Ижтимоий суғурта ва таъминот бўйича қарзлар. 5. Мулкий ва шахсий суғурта бўйича қарзлар. 6. Бюджетдан ташқари тўловлар бўйича қарзлар. 7. Шуъба корхоналарига қарзлар. 8. Уюшма корхоналарига қарзлар 9. Бошқа кредиторлар. Айланма активларнинг бошқа манбаларига моддий рағбатлантириш фонди ва бошқа фондлар қолдиқлари кириши мумкин. Корхоналарнинг молиявий аҳволи ижобий бўлса, у ўз вақтида банк кредитини тўлаши, мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китоб қилиши, иш ҳақини тўлаши, бюджетга тўловларни ўз вақтида амалга ошириши мумкин. Корхонанинг молиявий аҳволи ёмонлашганда тўланмаган қарзлар ҳосил бўлади. Тўланмаган қарзлар: а) банк кредитлари бўйича; б) мол етказиб берувчиларга ўз вақтида тўланмаган қарзлар; в) иш ҳақи бўйича тўланмаган қарзлар ва бошқалар бўйича юзага келади. Тўланмаган қарзларнинг юзага келиш сабаблари корхона кўзлаган режаларининг амалга оширилмаганлиги, айланма активлардан фойдаланишида самарага эриша олмаслик ва бошқалар бўлиши мумкин. Айланма активлардан фойдаланишда бўладиган камчиликлар:

1. Корхоналар ўз айланма маблағлари билан етарли таъминланмаган шароитида; 2. Айланма активлар айланиши секинлашганда; 3. Корхонада талабдан ортиқча товар моддий бойликлар захиралари йиғилиб қолганда; 4. Айланма активлар кўзда тутилганидан бошқа мақсадларга ишлатилганда юзага келади. Корхона ўз айланма активларининг ҳолатини, уларнинг самарадорлик кўрсаткичларини доимий назорат қилиб бориш лозим. Айланма активлардан фойдаланишнинг самарадорлик кўрсаткичлари бўлиб: а) айланма активларнинг кунларда айланиши; б) айланма активларнинг айланиш коэффициенти; в) корхонанинг ўз маблағлари билан таъминланганлик даражаси; г) корхона оборотида мавжуд бўлган ўз айланма маблағлари каби асосий кўрсаткичлар ва бир неча қўшимча кўрсаткичлар мавжуд. 1. Айланма маблағ(актив)ларнинг кунларда айланиши (Ак.а.) айланма маблағлар бир марта айланиши (яъни П-Т...и/ч...Т'-П'гача) учун неча кун кетганлигини тавсифлайди ва қуйидаги формула бўйича аниқланади. Бу ерда: Аў.қ. - Айланма маблағ(актив)ларнинг ўртача қолдиғи К - ҳисобланаётган даврнинг кунлар сони (90 кун, 180 кун, 360 кун) С - сотув ҳажми. Айланма активларнинг кунларда айланиш сонининг қисқариши улар айланишининг тезлашувидан, бу ўз навбатида сотув ҳажми ва фойданинг кўпайишидан, аксинча ҳолат эса, корхонанинг молиявий аҳволининг танглигидан далолат беради. 2. Айланма активларнинг айланиш коэффициенти (Ка) маълум бир давр (1 йил, 6 ой, 1 ой) ичида айланма активлари неча марта айланганидан далолат беради ва қуйидаги формула бўйича аниқланади:

Айланма активлар маълум бир давр оралиғида қанча кўп айланса, унинг самарадорлиги шунча юқори бўлади, яъни шунча марта даромад олишга эришиш мумкин. Ҳар бир хўжалик субъекти ўзида мавжуд бўлган айланма маблағларнинг тезроқ айланишини таъминлаши лозим. Бу эса корхона тушумининг кўпайишига, унинг мол етказиб берувчилар, бюджет, банк ва бошқа субъектлар олдидаги мажбуриятларини ўз вақтида бажаришга имкон яратади. 3. Айланма активларнинг самарадорлигини ифодаловчи кейинги кўрсаткич - корхонанинг ўз айланма маблағлари билан таъминланганлик даражаси ёки мухторийлик коэффициенти (Км)дир. Бу кўрсаткич корхонанинг молиявий жиҳатдан мустақиллик даражасини кўрсатиб, ўз маблағлари манбаларини корхона балансининг жами пассивига бўлиш йўли билан аниқланади. ЎзММ - ўз маблағлари манбаси (баланс 390 қатор); Бп - баланс пассиви (550 - қатор). Корхонанинг ўз маблағлари билан таъминланганлик даражаси 30 фоиз дан кам бўлмаслиги лозим. Агар бу кўрсаткич 60 фоиздан юқори бўлса, кредитлаш бўйича риск минимал бўлиши мумкин. 4. Корхона оборотида мавжуд бўлган ўз айланма маблағлари миқдори корхонанинг ликвидлилигини ифодалаши мумкин. Бу кўрсаткич (ҲМА) қуйидагича аниқланади: ҲМАқЎзММ - Уа. Бу ерда: Уа - узоқ муддатли активлар (110 баланс қатори - 350 б.қ.) (қопланмаган зарарлар). Агар корхонанинг узоқ муддатли активлари унинг ўз маблағлари манбасидан юқори бўлса, бундай корхоналар "ноликвид корхоналар" дейилади ва уларга кредитлар берилмайди. Хулоса қилиб айтганда, айланма маблағ(актив)лари хўжалик субъектлари фаолиятининг асоси бўлиб, банк томонидан бериладиган кредитларнинг аксарият қисми айланма активларга йўналтирилади. Шу туфайли ҳар бир хўжалик субъекти айланма активларини тўғри ташкил қилмоғи, улардан фойдаланишда самарадорликка эришмоғи лозим.

Мижознинг кредитга лаёқатлилиги тушунчаси Кредитга лаёқатлилик - бу мижознинг молиявий фаолиятига ҳар томонлама берилган баҳо бўлиб, у қарз олувчининг сўралаётган кредитни (асосий қарз суммаси ва у бўйича фоидларни) ўз вақтида қайтариш ва бошқа қарз мажбуриятларини тўлай олиш қобилиятини кўрсатади. Бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик субъектларининг, банклар фаолиятининг тижоратлашуви юзага келади. Кейинги йилларда турли хил мулкчилик шаклига асосланган корхоналар ташкил топди. Бу корхоналар қайси мулкчилик шаклига асосланган бўлишига қарамасдан иқтисодий жиҳатдан тўлиқ мустақил бўлиб, ўз харажатларини ўз даромадларидан қоплайдилар. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий жиҳатдан мустақил бўлган корхоналарда қўшимча пул маблағларига эҳтиёж юзага келади ва бу эҳтиёж зарур бўлганда банк кредитлари ҳисобидан қопланиши мумкин. Шу сабабли, бозор иқтисодиёти шароитда кредит ва унинг муҳим элементларидан бири кредитга лаёқатлиликни баҳолашнинг ўрни ва роли муҳим аҳамият касб этади. Чунки банклар ҳам бозор муносабатларининг мустақил субъектларидан бўлиб, иқтисодий жиҳатдан фаолият натижалари учун ўзлари жавобгар ҳисобланадилар. Биз олдинги параграфларда таъкидлаганимиздек, банкларнинг мақсади ҳам корхоналарникига ўхшаш бўлиб, улар ўз харажатларни ўз даромадлари ҳисобидан қоплаб юқори фойда олишга интиладилар. Банкларнинг фойда билан ишлаши уларнинг янада кенг тармоқли фаолият олиб боришига, мижозларга кўрсатадиган хизмат турлари ва сифатини кенгайтиришга, устав капиталини оширишга, банк ходимларини моддий рағбатлантиришга, кўпроқ маблағ ажратишга, ўз акционерларига кўпроқ дивидендлар тўлашнинг ва буларнинг барчаси банкка бўлган ишончнинг янада ошишига имконият яратади. Тижорат банклари фаолиятида қўйган мақсадга эришиш ва берган кредитларининг самара билан банкка қайтиб келишини таъминлаши учун мижознинг молиявий ҳолатини унинг кредитни ўз вақтида қайтара олиши имкониятларини текшириб кўриши лозим. Кредитлаш жараёни турли хилдаги риск омиллари билан боғлиқ бўлиб, кредитга лаёқатлилик кредитни ўз вақтида тўлашни ўзида мужассамлаштиради. Шунинг учун банк ссуда бераётганда кредитга лаёқатлиликни ўрганиши, яъни қарз олувчининг

молиявий ҳолатини ҳамда унинг кредитни ўз вақтида тўлиқ қайтариб бериш қобилиятини баҳолашни ўзига шарт деб билади. Кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилишнинг мақсади қарз олувчининг мажбуриятини ўз вақтида ва тўлиқ қайтариб бериш қобилиятини аниқлашдан иборат. Шу боис банк ўзига олишга тайёр бўлган риск даражаси у тақдим этаётган кредит ҳажми ва кредит бериш шартларининг қай даражада бажарилишига боғлиқ Банк нафақат мижознинг маълум кунлардаги тўлов қобилиятини баҳолаши, шу билан бирга, унинг келажакдаги молиявий барқарорлигини ҳам прогнозлаши зарур. Молиявий барқарорликни ва кредит операцияларидаги риск ҳисобини объектив баҳолаш, банкка кредит ресурсларини самарали бошқариш ҳамда фойда олиш имконини беради. Бозор муносабатларининг ривожланиши корхоналарнинг тўлов қобилияти ва барқарорлигини аниқлашда чет эл тажрибасига асосланган бухгалтерия ҳисобини юритиш заруратинии туғдирди, бунда бухгалтерия балансининг янги таҳлилини юритиш асосий ўринни эгаллайди. Балансдаги актив ва пассивларни қабул қилинган моддалар бўйича гуруҳлаштирилиши, тўлов қобилияти ва кредитга лаёқатлиликни етарли даражада чуқурроқ таҳлил қилиш имконини беради. Банк рискларини камайтириш ва унинг даромадини оширишда кредит жараёнини туғри ташкил қилиш, мижознинг кредитга лаёқатлилигини аниқлаш муҳим ўрин тутади. Мижозга берилган кредит ўз вақтида қайтиб келишини хоҳлайдиган банк авваламбор мижознинг кредит заявкаси ва унинг кредит тарихини мукаммал ўрганиб чиқиши лозим. Бу жараён банк рискини олдини олишнинг илк босқичи ҳисобланади. Қарз олувчининг кредитга лаёқатлилигини ўрганиш ва кредит берилгандан кейин кредит мониторингини мунтазам олиб бориш банк рискини камайтириш ва унинг даромадини оширишнинг навбатдаги босқичларидан бири ҳисобланади.

Мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашнинг манбалари Кредит механизми хўжалик механизмининг таркибий қисми бўлиб, ўз ичига кредитлаш шартларини, усулларини ва кредитни бошқариш тамойилларини олади. Кредит механизми ёрдамида банк тизимининг кредит сиёсати амалга оширилади. Кредитлаш жараёнини ташкил қилиш кредит заявкасини кўриб чиқишдан бошланади. Биз амалиётда кредит заявкаларини кўришда нималарга эътибор бериш зарурлигини таъкидламоқчимиз. Ҳар бир мижозга чуқур эътибор билан муносабатда бўлиш, ҳар бир банк ходимининг фаолият кўрсатиш қоидаларининг ажралмас қисми бўлиши керак. Одатда ўз мижозларига эътибор билан муомала қилмайдиган ходимлари бўлган банкнинг, бизнинг фикримизча, келажаги бўлмайди. Бизнинг банкларимиз билан мижозлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларнинг аксарият жиҳатлари бизга маълум бўлганлиги боис биз амалиётимизда банк билан мижоз ўртасида мавжуд кредит муносабатларга тўхталмасдан, жаҳон амалиётида кредит жараёнининг ташкил қилиниш асосларига қисқача тўхталамиз. Жаҳон амалиётида кредитлаш жараёнини ташкил қилишда банк ходими мижозларга кредитлаш шартлари ҳақида маълумот беради ва банкнинг анкета саволларига жавоб беришни таклиф қилади. Чет эл банкларида мижозлар билан бўлган биринчи ва ундан кейинги учрашувлар натижаси ҳисоботларда умумлаштирилади. Бу ҳисоботлар маълум миқдорда саволларнинг стандарт йиғимини ўз ичига олади. Бундай ҳисоботга мижознинг банкга ҳар ташрифидан сўнг ўзгартириш киритилади ва янги маълумот билан тўлдирилади. Бу ҳисоботлар кредит инспекторига келгуси мижоз тўғрисида учрашувлари олдидан керакли маълумотларни беради. Келгуси мижоз кредит инспектори билан бўладиган учрашувга олинадиган ссуда, унинг ишлатилиш мақсади, суммаси, қайтарилиш муддати ва тақдим қилинган таъминотини ўз ичига олган кредит заявкаси билан келади. Кўпгина давлатларда нуфузли банклар кредит аризаси билан бирга бир неча ҳужжатларни кўриб чиқади, буларга: 1. Қарз олувчи компания (корхона) таъсис ҳужжатларининг нотариал тасдиқланган нусхаси;

2. Молиявий ҳисобот, корхона баланси ва охирги уч йил учун фойда ва зарар ҳисоботини ўз ичига олади. Баланс йил охиригача тузилиб, унда активлар, мажбуриятлар ва капитал тузилмаси кўрсатилади. Фойда ва зарар счёти бир йиллик вақтни ўз ичига олади ва компания даромади ва ҳаражатлари, соф даромади, унинг резервга тақсимланиши ва чегирмалар, дивиденд тўловлари ва ҳ.к.лар тўғрисида батафсил маълумот берилади. 3. Касса тушумлари ва ҳаракати тўғрисида ҳисобот. У икки ҳисобот муддатида тузилган балансларнинг солиштирилишига асослан - гандир ва у ҳар хил бўлимлар ва фондлар ҳаракатида бўладиган ўзгаришларни кўришга ёрдам беради. Ҳисобот ресурслари дефицитини, ишлатилишини, фоизлар учун маблағлар бўшаш вақти ва касса тушумларининг дефицитини юзага келиши ва ҳ.к.нинг умумий ҳолатини кўришга ёрдам беради. 4. Ички молия ҳисоботи. Бу ҳисобот компания молиявий ҳолати, 1 йил, квартал ёки ой давомида ресурсларга бўлган эҳтиёжининг ўзгаришларини акс эттиради. 5. Ички оператив ҳисоб бўйича маълумотлар. Баланс тузиш учун кўп вақтни талаб қилади. Лекин кредитор банкга қарз олувчи компания тўғрисида баъзи бир оператив ҳисобот маълумотлари керак бўлиб қолиши мумкин. 6. Молиялаштиришнинг прогнози. Бу ҳисобот келгуси сотувни баҳолаш, харажат, товарни ишлаб чикариш билан боғлиқ ҳаражатлар, дебитор қарздорлик, захиралар қайтарилиши, нақд пулга эҳтиёж, капитал қўйилма ва ҳ.к.ларни ўз ичига олади. 7. Солиқ декларацияси энг керакли қўшимча ахборот сифатида. Унда қарз олувчи солиқ тўловчи сифатида бошқа ҳужжатларга киргизилмаган ахборотлар бўлиши мумкин. 8. Бизнес - режа. Кўпгина кредит заявкалари ҳали молия ҳисоботи ва бошқа ҳужжатларга эга бўлмаган ишни энди бошлаётган корхоналарни молиялаштириш билан боғлиқ. Бундай пайтда қарз олувчи компания банкка кредитланадиган лойиҳа мақсади ва уни амалга ошириш усуллари хақида маълумотларни ўз ичига олувчи батафсил бизнес - режани тақдим этиши керак.

Кредит инспектори кредит заявкаси ва унга киритилган ҳужжатларни яхшилаб ўрганиб чиқади. Бундан сўнг у келгуси қарз олувчи билан яна бир бор суҳбатлашади. Суҳбат давомида кредит инспектори қарз олувчи компания (банк) ишларини ҳар томонлама ўрганиши шарт эмас, у кредитор-банкни қизиқтирадиган саволларга керакли даражада аҳамият бериши керак. Кўзга кўринган чет эл банкларининг амалиёти шуни кўрсатадики, келгуси мижоз билан суҳбат аниқ бир тартибда берилган қуйидаги саволларга боғлиқ бўлиши мумкин. Банк кредитлашнинг биринчи босқичида қуйидагиларни аниқлаши керак: А. Қарз олувчининг ишончлилиги ва кредитга лаёқатлилиги, унинг шерик сифатидаги фаолияти доимийлиги ва самараси. Б. Кредит заявкасининг асосланганлиги ва кредит қайтарилишининг таъминланганлик даражаси. Банк керак бўлса кредит таклифи бўйича ўз талабларини ишлаб чиқиши ва мижозни у билан таништириши мумкин. В. Кредит таклифининг банк кредит сиёсати ва ссуда портфели тузилмасига тўғри келиши. Янги кредит бериш ва кредит портфели диверсификацияси кредит рискининг пасайишига олиб келадими ёки йўқми деган саволга жавоб топиши лозим. Банкнинг кредит бериш билан шуғулланувчи ходимлари яхши билмайдиган иқтисод тармоқларидаги корхоналарига ссуда бермаслиги керак. Лекин бундай ҳолларда кредит таклифини баҳолаш учун нуфузли экспертларни жалб қилишлари мумкин. Аммо бу банкнинг қўшимча ҳаражатига олиб келса - да, кредитлаш билан боғлиқ рискларнинг олдини олиши мумкин. Ҳар қандай ариза ва қўшимча ҳужжатлар ҳамда суҳбат натижаларини аниқлашнинг ҳал қилувчи омили бўлиб қарз характери ва кредитга лаёқатлилигини аниқлаш ҳисобланади. Кредит инспектори қарз олувчига аризани тайёрлаш давомида мижознинг кредитни қоплашга лойиқ қимматли активларини ва даромад миқдорини билади. Мижознинг оғзаки жавоблари ёзма берган маълумотларига қараганда кўпроқ маълумот беради. Шу билан бир вақтда инспектор мижоз ҳамкорлик қилган банкларга мурожаат қилади.

Кредит инспектори қарз олувчи даромадининг фақатгина миқдорига эмас, балки барқарорлигига ҳам эътибор бериш керак. Улар мижоздан соф даромад ҳақида маълумот олишни истайдилар. Даромаднинг миқдори ва доимийлиги турғунлигининг билвосита кўрсаткичи бўлиб, мижозларнинг депозит ҳисобларидаги ўртача бир кунлик қолдиқ тўғрисидаги маълумотлар ҳисобланади. Қарз олувчи томонидан берилган бу маълумотлар кредит инспектор томонидан тегишли банк томонидан берилган маълумотлар билан таққосланади. Банк депозит ҳисобларидаги салмоқли қолдиқларни бўлиши мижоз молиявий аҳволининг ишончлилигидан, унинг молиявий интизомлилигидан ва олинган кредитларни қайтариш борасидаги интилишлари жиддийлигидан далолат беради. Тажрибали кредит инспектори аҳамият берадиган омиллардан яна бири мижознинг бир жойда узоқ ва доимий фаолият кўрсатиши, яшаши ҳамда машғул бўлишидир. Кўпгина банклар одатда кўрсатилган жойда бир неча ойгина ишлаётган шахслар ва яқинда рўйхатдан ўтган фирмаларга рад жавобини берадилар. Кредит инспекторлари "қарзлар пирамидаси" деб аталувчи ҳолатнинг пайдо бўлишини қўллаб - қувватламайдилар. "Пирамида" ҳолати бу қарздор 1 та банк ёки фирмадан олган қарзини тўлаш учун бошқа кредитордан қарз олиши тушунилади. Мижознинг кредит карточкалари бўйича қарзининг катталиги, кўплиги ўзининг ҳисобидан ёзиб берилган чекларнинг тез тез қайтиб келишига инспекторлар катта эътибор беради. Бундай далиллар асосида мижознинг ҳақикий молиявий аҳволи ва унинг пул маблағларини бошқариш қобилияти ҳақида хулоса қилинади. Агар мижоз билан ишларни давом эттириш ҳал қилинса, унда инспектор кредит досьесини йиғади ва уни кредит бўлимига юборади. Бу бўлимда мижознинг кредитга лаёқатлилиги чуқур ўрганилади ва кредит рискига баҳо берилади. Кредит механизмининг муҳим элементларидан бири бўлган - кредитга лаёқатлиликдир. Корхоналарнинг кредитга лаёқатлилигини ҳисобга олган ҳолда кредит бериш, кредитни ўз вақтида қайтаришнинг муҳим шартидир. Давлат мулкчилигига асосланган жамиятда кредитга лаёқатлилик кўрсаткичи кредит механизмда муҳим ўринни эгаллай олмайди. Банклар фаолиятига давлат якка ҳукмронлиги уларнинг мустақил субъект сифатида фаолият кўрсатишига тусқинлик қилади ва кредит ресурслари марказлашган тарзда, режа асосида тасдиқланади. Энг

хусусиятли томони шундаки, банклар берадиган кредитлари бўйича фоиз ставкаларини мустақил ўзлари белгилай оладилар. Бозор иқтисодиёти шароитида эса, кредитга лаёқатлилик кўрсаткичи кредит беришда эътибор қилинадиган асосий кўрсаткичлардан бири бўлиб қолади. Чунки тижорат банки ўз фаолияти натижаси учун тўлиқ жавобгар ҳисобланади. Кредит учун фоиз эса унинг асосий даромад манбаи бўлиб қолади. Корхонанинг кредитга лаёқатлилигини ўрганиш тижорат банкига кредит бериш мумкинлигини аниқлашга, унинг миқдорини, фоиз ставкасининг даражасини белгилашга имкон беради. Бундан ташқари, кредитга лаёқатлилигини аниқлаш ссудани ўз вақтида қайтариш эҳтимолини, энг асосийси банк рискини камайтиришга имкон беради. Кредитга лаёқатлиликни баҳолаш корхонанинг ўзи учун ҳам катта аҳамият касб этади. Бу кўрсаткичларнинг таҳлилига асосланиб, улар мол етказиб берувчилар ҳаридорлар ва бошқа банклар билан ўзаро муносабатларни ўрнатишлари мумкин. Ижобий кредитга лаёқатлилик кўрсаткичга эга бўлган корхоналар ҳеч қандай тўсиқларсиз кредит олишлари ва унинг ҳисобидан товар моддий бойликларни сотиб олиши, салмоқли маблағларни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, олдиндан олинган кредитлар бўйича қарзларни тўлашга йўналтиришлари мумкин. Салбий кредитга лаёқатлилик кўрсаткичига эга бўлган корхоналар банкдан кредит ололмасада, ўз молиявий аҳволини яхшилаш, ишлаб чиқариш, сотув ҳажмини, ўз маблағлари миқдорини, рентабеллилик кўрсаткичларини ошириш бўйича чоралар ишлаб чиқиш лозимлиги тўғрисидаги ахборотга эга бўладилар. Корхона ва банклар учун кредитга лаёқатлилик кўрсаткичининг аҳамияти муҳимлигини ҳисобга олиб биз кредитга лаёқатлилик кўрсаткичининг иқтисодий моҳияти тўғрисида фикр юритмоқчимиз. Иқтисодий адабиётларда бу кўрсатгичнинг моҳияти тўғрисида турли таърифларни учратиш мумкин. Кўпгина муаллифлар томонидан кредитга лаёқатлиликка, корхоналарнинг қарз мажбуриятларини ўз вақтида ва тўлиқ бажара олиш имконияти сифатида таъриф берилади. Бизнинг фикримизча, бу таъриф кўпроқ корхонанинг тўловга лаёқатлилигига берилган таърифдир. Амалиётда кредитга лаёқатлилик кўрсаткичи кўпроқ банкдан қарз олувчи корхона фаолиятини

ифода қилади. Кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини икки томонлама кўриб чиқиш мумкин:  қарз олувчи нуқтаи назаридан кредитга лаёқатлилик;  кредит шартномасини тузиш имконияти, олинган кредитларни ўз вақтида қайтара олиш қобилиятини ифодаласа;  банк нуқтаи назаридан - корхонага бериладиган кредитнинг ҳажмини тўғри аниқлай олиш масъулиятини билдиради. Баъзи иқтисодчилар қарз олувчининг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичини баҳолашда биринчи ўринга корхонанинг даромад олиш имкониятини қўйишади. Бизнинг фикримизча, даромад олиш - корхонанинг ишлаб чиқариш ёки бошқа фаолият турининг натижаси ҳисобланиб, шу натижага эришиш мақсадида корхона кредитга муҳтожлик сезади. Агар қарзларни тўлаш миқёсида қарайдиган бўлсак, кредитга лаёқатлиликка нисбатан тўловга лаёқатлилик тушунчаси кенгроқдир. Чунки тўловга лаёқатлилик жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг барча қарз ва мажбуриятларини ўз вақтида тўлай олиш имкониятини ифодалайди. Кредитга лаёқатлилик тўловга лаёқатлиликдан фарқ қилиб, ссуда бўйича қарзларни ўз вақтида тўлаш имкониятини кўрсатади. Ундан ташқари кредитга лаёқатлилик тўловга лаёқатлиликдан тўлаш манбалари билан ҳам фарқ қилади. Корхона, ташкилотлар ўз қарз, мажбуриятларини сотишдан тушган тушум ёки бошқа ҳар хил тушумлар ҳисобидан амалга оширса, кредит бўйича қарзларни тўлаш биринчи навбатда маҳсулотни сотиш ҳисобидан тушган тушумдан амалга оширилиши белгиланади. Банк кредитини тўлаш бўйича муаммолар юзага келганда, ссудани тўлашнинг кафолатлик манбалари қўл келиши мумкин. Булар:  ссуда бўйича гаров сифатида олинган мулк;  бошқа банк ёки корхоналарнинг кафолати;  суғурталаш ҳисобидан қоплаш ва бошқалар.

Юқоридагилардан шуни хулоса қилиб айтиш мумкинки, тўғри кредит берган банк, корхона тўловга лаёқатли бўлмаган ҳолда ҳам берган кредитни, тўлиқ ёки қисман қайтиб олишни мўлжаллаши мумкин. Ўзининг барча аҳамиятига қарамасдан бу кўрсаткичлар айрим маънода чегараланган аҳамиятга эга. Биринчидан, кўпгина кўрсаткичлар, шу жумладан, молиявий аҳволни, капиталнинг борлиги ва бошқаларни характерловчи кўрсаткичлар асосан ўтмиш билан боғлиқ бўлиб, улар ўтган давр кўрсаткичлари асосида ҳисобланади, келажакдаги кредитга лаёқатлиликни режалаштириш эса келажакда ссудаларни қайтарилиш имкониятларига баҳо беради. Иккинчидан одатда бундай кўрсаткичлар ҳисобот муддатига қолган қолдиқ асосида ҳисобланади, ваҳоланки маълум даврдаги оборотлар ҳақидаги маълумотлар ссудаларни қайтариш имкониятларини тўлароқ тасвирлайди. Кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилишда маълумотларнинг ҳар хил манбаларидан фойдаланилади: а) бевосита мижозлардан олинган материаллар; б) мижоз ҳақидаги банк архивида мавжуд бўлган материаллар; в) мижоз билан иш юзасидан алоқада бўлган шахслар (унинг мол етказиб берувчилари, кредиторлари, унинг мижозлари, банклари ва бошқалар) томонидан берилган маълумотлар; г) хусусий ва давлат агентликлари ва ташкилотларининг ҳисоботлари ва материаллари (кредитга лаёқатлилик ҳақидаги ҳисоботлари, инвестиция бўйича маълумотномалар ва бошқалар). Бундай ташкилотлар ҳозирчалик бизнинг амалиётимизда йўқ. Биз олдинги бобларда шундай агентлик зарурлиги тўғрисида гапириб ўтган эдик. Банк томонидан ўрганиб чиқилган материалларни ва мижоз томонидан берилган бевосита маълумотларни олган кредит бўлимининг экспертлари ўз банк архивига мурожаат қилади. Агар мижоз олдин ҳам кредит олган бўлса архивда унинг қарзини кечиктириб тўланганлиги ва бошқа камчиликлари ҳақидаги маълумот бўлади. Ундан ташқари банк бошқа кредит ташкилотлари билан алоқа ўрнатиб, ушбу қарздор тўғрисида маълумот олиши мумкин.

Кредит аризасини баҳолашда кредит бўлими ходимлари аниқ қарз олувчи билан боғлиқ саволларни кўриб чиқибгина қолмай, у фаолият кўрсатаётган минтақа, тармоқларда юзага келган иқтисодий аҳволни ҳам ҳисобга олишлари лозим. Кредит бериш бўйича сифат таҳлили ҳам бир неча босқичларда амалга оширилади: а) қарз олувчи обрўсини ўрганиб чиқиш; б) кредит мақсадини аниқлаш; в) асосий қарз ва фоизларнинг қайси манбалар ҳисобидан қопланишини аниқлаш; г) банк қисман ўз бўйнига оладиган қарз олувчининг рискларини баҳолаш. Қарз олувчининг репутацияси синчковлик билан текширилади, бунда мижознинг кредит тарихини ўрганиб чиқиш жуда муҳимдир. Корхона раҳбарининг шахсий ва иш билан боғлиқ бўлган хислатларига ҳам катта эътибор берилади. Мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашнинг манбалари Кредит механизми хўжалик механизмининг таркибий қисми бўлиб, ўз ичига кредитлаш шартларини, усулларини ва кредитни бошқариш тамойилларини олади. Кредит механизми ёрдамида банк тизимининг кредит сиёсати амалга оширилади. Кредитлаш жараёнини ташкил қилиш кредит заявкасини кўриб чиқишдан бошланади. Биз амалиётда кредит заявкаларини кўришда нималарга эътибор бериш зарурлигини таъкидламоқчимиз. Ҳар бир мижозга чуқур эътибор билан муносабатда бўлиш, ҳар бир банк ходимининг фаолият кўрсатиш қоидаларининг ажралмас қисми бўлиши керак. Одатда ўз мижозларига эътибор билан муомала қилмайдиган ходимлари бўлган банкнинг, бизнинг фикримизча, келажаги бўлмайди. Бизнинг банкларимиз билан мижозлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларнинг аксарият жиҳатлари бизга маълум бўлганлиги боис биз амалиётимизда банк билан мижоз ўртасида мавжуд кредит муносабатларга тўхталмасдан, жаҳон амалиётида кредит жараёнининг ташкил қилиниш асосларига қисқача тўхталамиз. Жаҳон амалиётида кредитлаш жараёнини ташкил қилишда банк ходими мижозларга кредитлаш шартлари ҳақида маълумот беради ва банкнинг анкета саволларига жавоб беришни таклиф қилади. Чет эл банкларида мижозлар билан бўлган биринчи ва ундан кейинги учрашувлар натижаси ҳисоботларда умумлаштирилади. Бу ҳисоботлар маълум миқдорда

саволларнинг стандарт йиғимини ўз ичига олади. Бундай ҳисоботга мижознинг банкга ҳар ташрифидан сўнг ўзгартириш киритилади ва янги маълумот билан тўлдирилади. Бу ҳисоботлар кредит инспекторига келгуси мижоз тўғрисида учрашувлари олдидан керакли маълумотларни беради. Келгуси мижоз кредит инспектори билан бўладиган учрашувга олинадиган ссуда, унинг ишлатилиш мақсади, суммаси, қайтарилиш муддати ва тақдим қилинган таъминотини ўз ичига олган кредит заявкаси билан келади. Кўпгина давлатларда нуфузли банклар кредит аризаси билан бирга бир неча ҳужжатларни кўриб чиқади, буларга: 1. Қарз олувчи компания (корхона) таъсис ҳужжатларининг нотариал тасдиқланган нусхаси; 2. Молиявий ҳисобот, корхона баланси ва охирги уч йил учун фойда ва зарар ҳисоботини ўз ичига олади. Баланс йил охиригача тузилиб, унда активлар, мажбуриятлар ва капитал тузилмаси кўрсатилади. Фойда ва зарар счёти бир йиллик вақтни ўз ичига олади ва компания даромади ва ҳаражатлари, соф даромади, унинг резервга тақсимланиши ва чегирмалар, дивиденд тўловлари ва ҳ.к.лар тўғрисида батафсил маълумот берилади. 3. Касса тушумлари ва ҳаракати тўғрисида ҳисобот. У икки ҳисобот муддатида тузилган балансларнинг солиштирилишига асослан - гандир ва у ҳар хил бўлимлар ва фондлар ҳаракатида бўладиган ўзгаришларни кўришга ёрдам беради. Ҳисобот ресурслари дефицитини, ишлатилишини, фоизлар учун маблағлар бўшаш вақти ва касса тушумларининг дефицитини юзага келиши ва ҳ.к.нинг умумий ҳолатини кўришга ёрдам беради. 4. Ички молия ҳисоботи. Бу ҳисобот компания молиявий ҳолати, 1 йил, квартал ёки ой давомида ресурсларга бўлган эҳтиёжининг ўзгаришларини акс эттиради. 5. Ички оператив ҳисоб бўйича маълумотлар. Баланс тузиш учун кўп вақтни талаб қилади. Лекин кредитор банкга қарз олувчи компания тўғрисида баъзи бир оператив ҳисобот маълумотлари керак бўлиб қолиши мумкин. 6. Молиялаштиришнинг прогнози. Бу ҳисобот келгуси сотувни баҳолаш, харажат, товарни ишлаб чикариш билан боғлиқ ҳаражатлар, дебитор

қарздорлик, захиралар қайтарилиши, нақд пулга эҳтиёж, капитал қўйилма ва ҳ.к.ларни ўз ичига олади. 7. Солиқ декларацияси энг керакли қўшимча ахборот сифатида. Унда қарз олувчи солиқ тўловчи сифатида бошқа ҳужжатларга киргизилмаган ахборотлар бўлиши мумкин. 8. Бизнес - режа. Кўпгина кредит заявкалари ҳали молия ҳисоботи ва бошқа ҳужжатларга эга бўлмаган ишни энди бошлаётган корхоналарни молиялаштириш билан боғлиқ. Бундай пайтда қарз олувчи компания банкка кредитланадиган лойиҳа мақсади ва уни амалга ошириш усуллари хақида маълумотларни ўз ичига олувчи батафсил бизнес - режани тақдим этиши керак. Кредит инспектори кредит заявкаси ва унга киритилган ҳужжатларни яхшилаб ўрганиб чиқади. Бундан сўнг у келгуси қарз олувчи билан яна бир бор суҳбатлашади. Суҳбат давомида кредит инспектори қарз олувчи компания (банк) ишларини ҳар томонлама ўрганиши шарт эмас, у кредитор-банкни қизиқтирадиган саволларга керакли даражада аҳамият бериши керак. Кўзга кўринган чет эл банкларининг амалиёти шуни кўрсатадики, келгуси мижоз билан суҳбат аниқ бир тартибда берилган қуйидаги саволларга боғлиқ бўлиши мумкин. Банк кредитлашнинг биринчи босқичида қуйидагиларни аниқлаши керак: А. Қарз олувчининг ишончлилиги ва кредитга лаёқатлилиги, унинг шерик сифатидаги фаолияти доимийлиги ва самараси. Б. Кредит заявкасининг асосланганлиги ва кредит қайтарилишининг таъминланганлик даражаси. Банк керак бўлса кредит таклифи бўйича ўз талабларини ишлаб чиқиши ва мижозни у билан таништириши мумкин. В. Кредит таклифининг банк кредит сиёсати ва ссуда портфели тузилмасига тўғри келиши. Янги кредит бериш ва кредит портфели диверсификацияси кредит рискининг пасайишига олиб келадими ёки йўқми деган саволга жавоб топиши лозим. Банкнинг кредит бериш билан шуғулланувчи ходимлари яхши билмайдиган иқтисод тармоқларидаги корхоналарига ссуда бермаслиги керак. Лекин бундай

ҳолларда кредит таклифини баҳолаш учун нуфузли экспертларни жалб қилишлари мумкин. Аммо бу банкнинг қўшимча ҳаражатига олиб келса - да, кредитлаш билан боғлиқ рискларнинг олдини олиши мумкин. Ҳар қандай ариза ва қўшимча ҳужжатлар ҳамда суҳбат натижаларини аниқлашнинг ҳал қилувчи омили бўлиб қарз характери ва кредитга лаёқатлилигини аниқлаш ҳисобланади. Кредит инспектори қарз олувчига аризани тайёрлаш давомида мижознинг кредитни қоплашга лойиқ қимматли активларини ва даромад миқдорини билади. Мижознинг оғзаки жавоблари ёзма берган маълумотларига қараганда кўпроқ маълумот беради. Шу билан бир вақтда инспектор мижоз ҳамкорлик қилган банкларга мурожаат қилади. Кредит инспектори қарз олувчи даромадининг фақатгина миқдорига эмас, балки барқарорлигига ҳам эътибор бериш керак. Улар мижоздан соф даромад ҳақида маълумот олишни истайдилар. Даромаднинг миқдори ва доимийлиги турғунлигининг билвосита кўрсаткичи бўлиб, мижозларнинг депозит ҳисобларидаги ўртача бир кунлик қолдиқ тўғрисидаги маълумотлар ҳисобланади. Қарз олувчи томонидан берилган бу маълумотлар кредит инспектор томонидан тегишли банк томонидан берилган маълумотлар билан таққосланади. Банк депозит ҳисобларидаги салмоқли қолдиқларни бўлиши мижоз молиявий аҳволининг ишончлилигидан, унинг молиявий интизомлилигидан ва олинган кредитларни қайтариш борасидаги интилишлари жиддийлигидан далолат беради. Тажрибали кредит инспектори аҳамият берадиган омиллардан яна бири мижознинг бир жойда узоқ ва доимий фаолият кўрсатиши, яшаши ҳамда машғул бўлишидир. Кўпгина банклар одатда кўрсатилган жойда бир неча ойгина ишлаётган шахслар ва яқинда рўйхатдан ўтган фирмаларга рад жавобини берадилар. Кредит инспекторлари "қарзлар пирамидаси" деб аталувчи ҳолатнинг пайдо бўлишини қўллаб - қувватламайдилар. "Пирамида" ҳолати бу қарздор 1 та банк ёки фирмадан олган қарзини тўлаш учун бошқа кредитордан қарз олиши тушунилади. Мижознинг кредит карточкалари бўйича қарзининг катталиги, кўплиги ўзининг ҳисобидан ёзиб берилган чекларнинг тез тез қайтиб келишига инспекторлар катта эътибор беради. Бундай далиллар асосида мижознинг ҳақикий молиявий аҳволи ва унинг пул маблағларини бошқариш қобилияти ҳақида хулоса қилинади.

Агар мижоз билан ишларни давом эттириш ҳал қилинса, унда инспектор кредит досьесини йиғади ва уни кредит бўлимига юборади. Бу бўлимда мижознинг кредитга лаёқатлилиги чуқур ўрганилади ва кредит рискига баҳо берилади. Кредит механизмининг муҳим элементларидан бири бўлган - кредитга лаёқатлиликдир. Корхоналарнинг кредитга лаёқатлилигини ҳисобга олган ҳолда кредит бериш, кредитни ўз вақтида қайтаришнинг муҳим шартидир. Давлат мулкчилигига асосланган жамиятда кредитга лаёқатлилик кўрсаткичи кредит механизмда муҳим ўринни эгаллай олмайди. Банклар фаолиятига давлат якка ҳукмронлиги уларнинг мустақил субъект сифатида фаолият кўрсатишига тусқинлик қилади ва кредит ресурслари марказлашган тарзда, режа асосида тасдиқланади. Энг хусусиятли томони шундаки, банклар берадиган кредитлари бўйича фоиз ставкаларини мустақил ўзлари белгилай оладилар. Бозор иқтисодиёти шароитида эса, кредитга лаёқатлилик кўрсаткичи кредит беришда эътибор қилинадиган асосий кўрсаткичлардан бири бўлиб қолади. Чунки тижорат банки ўз фаолияти натижаси учун тўлиқ жавобгар ҳисобланади. Кредит учун фоиз эса унинг асосий даромад манбаи бўлиб қолади. Корхонанинг кредитга лаёқатлилигини ўрганиш тижорат банкига кредит бериш мумкинлигини аниқлашга, унинг миқдорини, фоиз ставкасининг даражасини белгилашга имкон беради. Бундан ташқари, кредитга лаёқатлилигини аниқлаш ссудани ўз вақтида қайтариш эҳтимолини, энг асосийси банк рискини камайтиришга имкон беради. Кредитга лаёқатлиликни баҳолаш корхонанинг ўзи учун ҳам катта аҳамият касб этади. Бу кўрсаткичларнинг таҳлилига асосланиб, улар мол етказиб берувчилар ҳаридорлар ва бошқа банклар билан ўзаро муносабатларни ўрнатишлари мумкин. Ижобий кредитга лаёқатлилик кўрсаткичга эга бўлган корхоналар ҳеч қандай тўсиқларсиз кредит олишлари ва унинг ҳисобидан товар моддий бойликларни сотиб олиши, салмоқли маблағларни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, олдиндан олинган кредитлар бўйича қарзларни тўлашга йўналтиришлари мумкин. Салбий кредитга лаёқатлилик кўрсаткичига эга бўлган корхоналар банкдан кредит ололмасада, ўз молиявий аҳволини яхшилаш, ишлаб чиқариш, сотув ҳажмини, ўз маблағлари миқдорини, рентабеллилик кўрсаткичларини ошириш бўйича чоралар ишлаб чиқиш лозимлиги тўғрисидаги ахборотга эга бўладилар.

Корхона ва банклар учун кредитга лаёқатлилик кўрсаткичининг аҳамияти муҳимлигини ҳисобга олиб биз кредитга лаёқатлилик кўрсаткичининг иқтисодий моҳияти тўғрисида фикр юритмоқчимиз. Иқтисодий адабиётларда бу кўрсатгичнинг моҳияти тўғрисида турли таърифларни учратиш мумкин. Кўпгина муаллифлар томонидан кредитга лаёқатлиликка, корхоналарнинг қарз мажбуриятларини ўз вақтида ва тўлиқ бажара олиш имконияти сифатида таъриф берилади. Бизнинг фикримизча, бу таъриф кўпроқ корхонанинг тўловга лаёқатлилигига берилган таърифдир. Амалиётда кредитга лаёқатлилик кўрсаткичи кўпроқ банкдан қарз олувчи корхона фаолиятини ифода қилади. Кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини икки томонлама кўриб чиқиш мумкин:  қарз олувчи нуқтаи назаридан кредитга лаёқатлилик;  кредит шартномасини тузиш имконияти, олинган кредитларни ўз вақтида қайтара олиш қобилиятини ифодаласа;  банк нуқтаи назаридан - корхонага бериладиган кредитнинг ҳажмини тўғри аниқлай олиш масъулиятини билдиради. Баъзи иқтисодчилар қарз олувчининг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичини баҳолашда биринчи ўринга корхонанинг даромад олиш имкониятини қўйишади. Бизнинг фикримизча, даромад олиш - корхонанинг ишлаб чиқариш ёки бошқа фаолият турининг натижаси ҳисобланиб, шу натижага эришиш мақсадида корхона кредитга муҳтожлик сезади. Агар қарзларни тўлаш миқёсида қарайдиган бўлсак, кредитга лаёқатлиликка нисбатан тўловга лаёқатлилик тушунчаси кенгроқдир. Чунки тўловга лаёқатлилик жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг барча қарз ва мажбуриятларини ўз вақтида тўлай олиш имкониятини ифодалайди. Кредитга лаёқатлилик тўловга лаёқатлиликдан фарқ қилиб, ссуда бўйича қарзларни ўз вақтида тўлаш имкониятини кўрсатади. Ундан ташқари кредитга лаёқатлилик тўловга лаёқатлиликдан тўлаш манбалари билан ҳам фарқ қилади. Корхона, ташкилотлар ўз қарз, мажбуриятларини сотишдан тушган тушум ёки бошқа ҳар хил тушумлар ҳисобидан амалга оширса, кредит бўйича қарзларни тўлаш биринчи навбатда маҳсулотни сотиш ҳисобидан тушган тушумдан амалга

оширилиши белгиланади. Банк кредитини тўлаш бўйича муаммолар юзага келганда, ссудани тўлашнинг кафолатлик манбалари қўл келиши мумкин. Булар:  ссуда бўйича гаров сифатида олинган мулк;  бошқа банк ёки корхоналарнинг кафолати;  суғурталаш ҳисобидан қоплаш ва бошқалар. Юқоридагилардан шуни хулоса қилиб айтиш мумкинки, тўғри кредит берган банк, корхона тўловга лаёқатли бўлмаган ҳолда ҳам берган кредитни, тўлиқ ёки қисман қайтиб олишни мўлжаллаши мумкин. Ўзининг барча аҳамиятига қарамасдан бу кўрсаткичлар айрим маънода чегараланган аҳамиятга эга. Биринчидан, кўпгина кўрсаткичлар, шу жумладан, молиявий аҳволни, капиталнинг борлиги ва бошқаларни характерловчи кўрсаткичлар асосан ўтмиш билан боғлиқ бўлиб, улар ўтган давр кўрсаткичлари асосида ҳисобланади, келажакдаги кредитга лаёқатлиликни режалаштириш эса келажакда ссудаларни қайтарилиш имкониятларига баҳо беради. Иккинчидан одатда бундай кўрсаткичлар ҳисобот муддатига қолган қолдиқ асосида ҳисобланади, ваҳоланки маълум даврдаги оборотлар ҳақидаги маълумотлар ссудаларни қайтариш имкониятларини тўлароқ тасвирлайди. Кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилишда маълумотларнинг ҳар хил манбаларидан фойдаланилади: а) бевосита мижозлардан олинган материаллар; б) мижоз ҳақидаги банк архивида мавжуд бўлган материаллар; в) мижоз билан иш юзасидан алоқада бўлган шахслар (унинг мол етказиб берувчилари, кредиторлари, унинг мижозлари, банклари ва бошқалар) томонидан берилган маълумотлар; г) хусусий ва давлат агентликлари ва ташкилотларининг ҳисоботлари ва материаллари (кредитга лаёқатлилик ҳақидаги ҳисоботлари, инвестиция бўйича маълумотномалар ва бошқалар). Бундай ташкилотлар ҳозирчалик бизнинг амалиётимизда йўқ. Биз олдинги бобларда шундай агентлик зарурлиги тўғрисида гапириб ўтган эдик. Банк томонидан ўрганиб чиқилган материалларни ва мижоз томонидан берилган бевосита маълумотларни олган кредит бўлимининг экспертлари ўз банк архивига

мурожаат қилади. Агар мижоз олдин ҳам кредит олган бўлса архивда унинг қарзини кечиктириб тўланганлиги ва бошқа камчиликлари ҳақидаги маълумот бўлади. Ундан ташқари банк бошқа кредит ташкилотлари билан алоқа ўрнатиб, ушбу қарздор тўғрисида маълумот олиши мумкин. Кредит аризасини баҳолашда кредит бўлими ходимлари аниқ қарз олувчи билан боғлиқ саволларни кўриб чиқибгина қолмай, у фаолият кўрсатаётган минтақа, тармоқларда юзага келган иқтисодий аҳволни ҳам ҳисобга олишлари лозим. Кредит бериш бўйича сифат таҳлили ҳам бир неча босқичларда амалга оширилади: а) қарз олувчи обрўсини ўрганиб чиқиш; б) кредит мақсадини аниқлаш; в) асосий қарз ва фоизларнинг қайси манбалар ҳисобидан қопланишини аниқлаш; г) банк қисман ўз бўйнига оладиган қарз олувчининг рискларини баҳолаш. Қарз олувчининг репутацияси синчковлик билан текширилади, бунда мижознинг кредит тарихини ўрганиб чиқиш жуда муҳимдир. Корхона раҳбарининг шахсий ва иш билан боғлиқ бўлган хислатларига ҳам катта эътибор берилади. Кредитга лаёқатлиликни баҳолашнинг қўшимча кўрсаткичлари Юқорида таъкидлаганимиздек, мижознинг молиявий ҳолатини баҳолашда аниқ бир хулосага келиш учун кредитга лаёқатлиликнинг асосий кўрсаткичларига қўшимча сифатида кредитга лаёқатлиликнинг қўшимча кўрсаткичлари таҳлил қилинади. Корхонанинг кредитга лаёқатлиликнинг қўшимча кўрсаткичлари асосан мижознинг айланма активлари ҳолатини янада чуқурроқ таҳлил қилишни кўзда тутади. Маълумки, қисқа муддатли кредитлар хўжалик субъектларининг айланма активларига берилади. Шунинг учун мижознинг кредитни ўз вақтида банкка қайтара олиш қобилияти ҳам унинг айланма активларидан фойдаланишидаги самарадорлик даражасига қараб белгиланади. Хўжалик субъектлари айланма активлардан қанчалик самарали фойдаланаётган бўлса ва айланма активларнинг айланиш тезлиги қанчалик юқори бўлса, кредитдан фойдаланиш самараси ва уни ўз вақтида банкка тўлаш имконияти ҳам шунчалик юқори бўлиши мумкин. Биз айланма маблағларнинг самарадорлик кўрсаткичлари тўғрисида олдинги параграфларимизда кенгроқ тўхталган эдик. Шу боис биз қисқача бўлсада кредитга лаёқатлиликнинг

қўшимча кўрсаткичларини келтириб ўтмоқчимиз. Бу кўрсаткичлардан бири бу айланма активларнинг айланиш коэффициенти ҳисобланади. Айланма маблағларнинг айланиши коэффициенти (Кл) жорий активларнинг айланиш тезлиги ва активларга қўйилган маблағларнинг пул маблағларига айланиш тезлигини характерлаб, у маълум давр (ой, квартал, йил) ичида айланма маблағлари неча марта айланганлигини ифодалайди: Кобни ҳисоблаш айланишни прогнозлаш ва кредитлаш муддатини аниқлашга имкон яратади. Айланма активларнинг айланиши коэффициенти айланма активларнинг ҳаракати тезлигини ифодалайди ва таҳлил қилина?тган даврда маҳсулотни сотишдан тушумларнинг чекланиши ҳамда айланма активларнинг ўртача қийматини ҳисоблаб боришга имкон яратади. Шунингдек, айланма активларнинг кунларда айланишини ҳам ҳисоблаш мумкин. Бу кўрсаткич корхона айланма маблағларининг бир марта айланиши (П-Т-И/Ч-Т-П) учун неча кун кетишини кўрсатади (кунларда): Айланма активлар айланишига қанча кам кун кетса, корхонанинг фойда олиши, бинобарин кредитни банкка тўлаши шунча тез амалга оширилади. Бу ерда айланма активларнинг ўртача қолдиғи, ўртача хронологик усулда аниқланади. Мижознинг молияивий аҳволини характерловчи яна бир муҳим кўрсаткич - бу уларнинг ўз айланма маблағларининг ҳақиқий мавжудлигини тасдиқловчи кўрсаткич ҳисобланади. Ўз айланма маблағларининг мавжудлиги кўрсаткичи (ЎАйММ) Қуйидагича аниқланади: Агар корхонанинг асосий активлари ўз маблағлари манбаларидан юқори бўлса, у ҳолда корхона баланси ноликвид эканлигини кўрсатади. Ноликвид балансга эга бўлган корхоналар банк кредитларидан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрумдирлар.

Корхоналарга кредит беришда унинг кредитга ла?қатлилигини баҳолашда қуйидаги жадвалда келтирилган кўрсаткичлар ҳисоб - китоб қилиниши лозим. 16 - жадвал № Кўрсаткичлар Даврлар 1 кв 1/2 йил 9 ой 1 йил 1. Қоплаш коэффициенти 2. Ликвидлилик коэффициенти 3. Мухторлик коэффициенти 4. Ўз айланма маблағлари мавжудлиги динамикаси 5. Фойдалилик 6. Тўланмаган қарзлар: А) банк ссудалари бўйича; Б) ҳисоб - китоблар бўйича 7. Айлана маблағлар айланиши: А) айланиш коэффициенти; Б) кунларда айланиши Мижознинг молиявий ҳолатини янада чуқурроқ таҳлил қилиш учун қуйидаги кўрсаткичлардан ҳам фойдаланиш мумкин . Мижознинг қарз маблағлари салмоғи Ўз маблағларининг айланувчанлиги коэфиценти Қарз маблағлар айланувчанлиги кўрсаткичи

Фирманинг ўз қарздорлари (дебитор) ҳисоб рақамлари ҳисобидан қанчалик тез тўловларини амалга оширишини кўрсатувчи коэффицент. Фирманинг қанчалик кредиторлар олдида ўз мажбуриятларини қоплай олишини кўрсатувчи кўрсаткич: Асосий воситалар айланишини ифодаловчи кўрсаткич: Ҳар бир сўм ўзлик маблағларига тўғри келувчи фойда миқдорини кўрсатувчи кўрсаткич: Ривожланган давлатларда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари Мижознинг тўловга лаёқатлилигини таҳлил қилиш деганда мижозга берилган кредитни ишлата олиш ва қайтариб бера олиш имкониятини ўрганиш тушунилади. Дуненинг кўп мамлакатларида мижознинг кредит лаёқатлилиги турлича аниқланади. АҚШда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш ва кредит рискини минималлаштириш мақсадида 5 "С" номини олган усулдан фойдаланилади. Бу усул асосида мижоз фаолиятини баҳолашнинг қуйидаги мезонлари ётади.  customer character - мижознинг обруси;  capacity to pay - тўловга лаёқатлилиги ;  capital - капитал;  collateral - ссуданинг таъминланиши;  current business conditions and goodwill - иқтисодий ҳолати ва унинг келажаги . Бу усул бўйича мижознинг обрўси , масъулият даражаси , қарзни тўлашга бўлган истаги ва тайёргарлиги текширилади . Даставвал банк мижознинг : ўтмишда ўз

мажбуриятларига қандай муносабатда бўлганлиги ; қарзларни тўлашда камчиликлар бўлганлиги ; кредитланувчи субьектнинг иқтисодда , бозорда қандай мавқега эга эканлигини текширади . Бунда банк қарздор билан суҳбат олиб боради , архивдан мижоз тўғрисида материалларни олиб , таҳлил қилади , бошқа фирма ва банклар билан маслаҳатлашади ва ҳоказо . Қарздорнинг тўлов қобилиятида унинг молиявий имкониятлари , унинг кредитни тўлаш қобиляти қарздорнинг фойда ва зарарлари ҳамда келажакда бўлиши мумкин бўлган ўзгаришлар пухта таҳлил қилиш орқали аниқланади . Унда банк қарзни тўлаш бўйича мижоз маблағларининг 3 манбасини чуқур ўрганиб чиқади . Булар:  жорий касса тушумлари (cash flow);  активларни сотиш;  молиялаштиришнинг бошқа манбалари (жумладан, пул бозоридаги қарзлар). "Беш ойлар"га қайтар эканмиз, шуни таъкидлаб ўтиш керакки, банк асосий эътиборини бошқа омилларга ҳам, жумладан, фирмаларнинг акциядор капиталига, унинг тузилишига, актив ва пассивларнинг бошқа моддаларига бўлган нисбатига ҳамда қарзнинг таъминланишига, унинг етарлилик даражасига, сифатига ва қарзни тўламаслик ҳолида гаровни сотиш даражасига қаратади. Сўнгра, кредитга бўлган талабномани қараб чиққанда умумий шарт-шароитлар жумладан; давлатдаги ишбилармонлик иқлимини аниқловчи ва банк билан биргаликда қарздорнинг ҳолатига таъсир этувчи омиллар: иқтисодий аҳвол, монанд товар бўйича бошқа ишлаб чиқарувчилар томонидан рақобатнинг мавжудлиги, солиқлар, хом ашёга нарх-наволар ва бошқаларга эътибор қаратилади. Англия банкларида мижознинг кредитга лаёқатлилигини аниқлашда саволлар варағи мавжуд. Саволларга жавоблар банкка кредит бериш карорини қабул қилишга имкон беради. Қуйида шундай савол-варақнинг намунасини келтирамиз. Авваламбор қарз олувчи (borrower)га таъриф берилади. Унинг оиласи, обрў - эътибори, софдиллиги, банкка танишлиги, банк билан муносабатлари. Бошқарув таркиби малакаси - маълумоти, мутахассислик бўйича стажи, бошқара олиш қобилияти;

Тўловга қобиллик - тўлов интизомига риоя қилиш, бизнес талабларига ресурсларнинг мослигига эътибор берилади. Кейин эса қуйидаги асосий кўрсаткичлар текширилади: 1. Purpose (кредит мақсади). Қонунийлиги, банк кредит сиёсатига тўғри келадими ва бошқалар; 2. Amount (кредит суммаси) кредит суммасини ҳисоблашда аниқлик. Тасдиқловчи ҳужжатлар мавжудмиё сўралган сумма етарли, кам ёки кўплиги; 3. Repayment (қайтариш) кредит качон қайтариладиё қайтарилиш графиги мавжудлиги қайтарилиш манбаси - келажак даромадлари, қисқа муддатли кредитлар, активларни сотиш қарз олувчи пул окимларини башорат қилиш; 4. Viability (кредитланаётган лойиҳанинг реаллиги) мазкур кредит қанчалик зарур техник - иқтисодий асослар бажарилганми. Мазкур компания ҳисобварақлари таҳлил қилинганмиё қарз олувчи баланси баҳоланганми; 5. Risks (рисклар). Банк ва компания учун рисклар манбаларини мужассамланганлиги рискнинг олдини олиш чора - тадбирларини амалга ошириш мумкинми; 6. Security (таъминланганлик). Таъминот тақдим этилмоқдами у мавжудми. Гаровларни суғурта полисларини текшириш. Гаров қиймати кандай? Гаровни қайта баҳолаш бўлиб ўтадими, қачон? 7. Prositability (фойдалилик) кредит шартномасида даромад ва харажатлар аниқ таърифланиши лозим. Фоиз даражаси банк тортилган рискка мос келадими? Фоиз даражаси, харажатларни қоплайдими? Юқоридагиларни ўзида ифода қилувчи "Parts" номли қарз олувчи қобилиятини таҳлил қилиш усули кенг тарқалган бўлиб, унда:  Purpose - кредитнинг мақсади;  Amount - ссуданинг ҳажми;  Repayment - қарзни тўлаш;  Merm - муддати;  Security - ссуданинг таъминланганлиги кабилар таҳлил қилинади.

Мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини текширишнинг бошқа усуллари ҳам мавжуд. Мижознинг кредитга лаёқатлилиги асосида мижознинг фаолиятини характерлайдиган зарур ахборотларни йиғиш ётади. АҚШ ва бошқа Ғарб мамлакатларида мижознинг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилишда банклар учун махсус ҳуқуқий норма ва қонунлар мавжуд. Мижозлар ҳисоботларини банклар томонидан таҳлил қилиниши икки хил кўринишга эга: ички ва ташқи кўринишга эга. Ташқи таҳлил шу қарз олувчи фаолиятини бошқалар билан солиштиришдан иборат. Ички таҳлил эса молиявий ҳисоботларнинг турлича қисмларини маълум вақт оралигида солиштиришдан иборатдир. Хорижий давлатлар амалиётида мижознинг пул оқими чуқур таҳлил қилинади. Пул оқими мижознинг ўз харажатларини қоплаш ва қарзларни ўз ресурслари ҳисобидан тўлаш қобилиятининг ўлчамидир. Бундай таҳлил турлича олиб борилади, жумладан, бу мақсадда қарз олувчининг пул маблағларининг ҳаракат ҳисоботидан фойдаланиши мумкин. Бунинг учун мижоз пул маблағларининг ҳаракати ҳақидаги ҳисоботи тузилади ва у қуйидаги саволларга жавоб беришига имконият беради.  Мижоз келажакда молиявий активларнинг ўсиши учун ўзини пул маблағлари билан таъминлай оладими?  Қарз олувчи фаолиятининг ўсиш суръати ташқи манбалардан молиялаштириш зарур бўлган даражада тезлиги.  Қарз олувчи кейинги инвестициялашдан пайдо бўлган қарзни қоплаш учун ортиқча пул маблағларига эгами? Банк амалиётида мижознинг кредитга лаёқатлилигини текширишнинг тўғри ва эгри усуллари мавжуддир. Тўғри усуллардан кам фойдаланилади. Бунда мижоз томонидан тўпланган баллар, у олишга ҳақли бўлган ссуда суммасига тенглаштирилади. Эгри усуллар эса жуда кенг тарқалган. Унинг мазмуни турлича баҳолаш кўрсаткичларига маълум баллар беришдан иборатдир. Бунинг натижаси бўлиб мижознинг кредитга лаёқатлилигини синфини аниқлаш хизмат қилади. Ўз - ўзидан аён бўлиб турибдики, мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашда баллар тизимидан фойдаланиш - энг объектив ва иқтисодий асосланган қарорларни қабул

қилиш жараёнидир. Ягона муаммо шундан иборатки, бунда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш бўйича ахборотларнинг янгиланиши талаб қилинади, бу эса ўз навбатида, банк учун жуда қимматга тушиши мумкин. Шунинг учун унча катта бўлмаган банклар одатда ахборот базасининг чекланганлиги ва кўп харажатлилиги туфайли мижознинг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилишда "коэффициентлар" усулидан фойдаланилади. Тўловга лаёқатлиликни таҳлил қилиш асосида мижознинг фаолиятини тўлароқ акс эттирувчи маълумотни йиғиш ётади. АҚШ ва бошқа Ғарб давлатларида тўловга лаёқатлиликни аниқлашда банк томонидан қўлланиладиган маълумотларни йиғиш тартиби ва маълумот ҳажмига тегишли махсус юридик нормалар ишлаб чиқилган. Унда кўрсатилишича тўловга лаёқатли бўлган ихтиёрий қарз олувчига кредит бериш мумкин. АҚШ Конгресси "Тенг кредит олиш имконияти тўғрисида"ги (ECOA) - Equal Credit Opportunites Act) қонунни қабул қилган. Қонунга мувофиқ кредиторлар томонидан кредит қарз олувчиларнинг ёши, оилавий аҳволи, жинси, дини ва миллатига қараб ажратилмаслиги керак. Кредит ҳақиқатда мижознинг кредит тўлай олиш қобилиятига қараб ажратилиши лозимлиги кўзда тутилган. Мижозни тўловга лаёқатлилигини аниқлашда ва банк томонидан анкета тўлдиришда асосий мезонларни белгилайдиган бошқа бир юридик ҳужжат АҚШ ФРТ томонидан қабул қилинган "В" йўриқномасидир. Бу йўриқномада қайси маълумотлар мижозни тўловга лаёқатлилигини аниқлашда балли тизим қўлланилиши мумкинлиги кўрсатилган; мижозга қарши ишлатиладиган маълумот йиғишдаги чекловлар ҳам кўрсатиб ўтилган. Масалан, қарз олувчи мажбуриятлари бўйича жавобгарлигидан қатъий назар ўз оиласи ҳақида анкетага маълумот ёзиши керак. Кредиторлар эса кредит олиш учун аризани олганларидан кейин 30 кун мобайнида мижознинг кредит олиш имконияти ҳақида унга хабар қилиши керак. Масалан, Буюк Британия Парламентида 1993 йил мамлакатнинг йирик банкларидан бири (N) National Westministir Bank кўп йиллар давомида ўз мижозларидан сиёсий ахборотлар ва сўровлар олганлиги ҳақида тортишувлар бўлган.

АҚШда қонун қарз олувчининг оилавий аҳволи ва ҳолати, телефони бор-йўқлиги ҳақидаги маълумотларни мижозлардан йиғиш имкониятини банклар учун чеклаб қўйган. Чет эл адабиётларида мижознинг кучли ва кучсиз томонлари, унинг имкониятлари ва рискини аниқлашда "SWOT" (S - strong, W - weak, O-opportunites, T-threat) методидан фойдаланилиши мумкинлиги тўғрисида фикр билдирилган. Бунда мижознинг тўловга лаёқатлилилигининг асосий мезонлари ; яъни:  қарз олиш учун ариза берувчиларнинг кучли томонлари;  қарздорнинг кучсиз ва бўш томонлари;  қарз олувчининг муваффақияти учун қайси омиллар муҳимлигини аниқлаш;  кредит беришдаги риск даражаси каби кўрсаткичлар ўрганиб чиқилади. Мижознинг молиявий ҳисоботининг банкирлар томонидан таҳлил қилишнинг икки хил шакли бор: Ички ва ташки таҳлил. Ички таҳлилда мижоз ҳисоботининг муҳим элементлари бир-бирига таққосланади ва маълум вақт давомида ўзгариши таҳлил қилинади. Ташқи таҳлилда қарз олувчи бошқа қарз олувчилар билан таққосланади. Ички таҳлил коэффициентлар таҳлили бўлиб, унинг иккита камчилиги бор: 1) Коэффициентлар мижоз операциялари қандай ўтаётганлиги тўғрисида маълумот бермайди; 2) Таҳлилда ўтиб кетган маълумотлардан фойдаланилади, лекин кредит келажакдаги фаолият учун берилади. Кўпгина ғарб мамлакатларида мижозларнинг тўловга лаёқатлилигини баҳолаш қуйидаги йуналишларда олиб борилади: 1. Personal capacity - қарз олувчининг шахсий фазилатлари (одиллиги, мақсадининг жиддийлиги яхши ишчи сифатида тавсифи ва бошқалар); 2. Revenues - мижоз даромади, оиланинг ялпи даромади таҳлили. Бунда мижознинг кредитни қоплаш харажатлари унинг ойлик даромадларининг 1/3 қисмидан ошмаслиги керак. 3. Material capacity - ссуданинг таъминланиши, мижознинг кўчмас ва бошқа мулклари таҳлили;

Кўпинча мижознинг пул оқимлари тўғрисида маълумот талаб қилинади. Пул оқими (cash flow) - бу мижознинг харажатларини ва мажбуриятларини қоплаш учун хусусий ресурсларининг етарлилиги ёки йўқлигини ўлчайди. Хорижий давлатларда мижознинг кредитга лаёқатлилигини аниқлашда қуйидаги тартибда пул маблағлари ҳажми аниқланадаи: 17 - жадвал Қарз олувчининг пул маблағлари ҳаракати тўғрисида ҳисобот. Кўрсаткичлар Жам и Жори й йил 30 кунда н ортиқ 60 кунда н ортиқ 60 кунда н ортиқ 1 йилда н ортиқ 1. Даромадлар:  Маош;  Мукофот;  Гонорар;  Нафақа;  Компенсаци я;  Бошқалар. 2. Харажатлар:  Солиқлар;  Квартира тўловлари;  Коммунал тўловлар;  Болалар ташкилотига тўловлар;  Кредит учун

фоиз тўловлари;  Бошқалар. 3. Ссудани қоплаш учун жами (1 - 2); Ортиқча "қ"; Етишмовчилик "-". Юқоридаги жадвал келажакда ссудани қоплаш имкониятини ўрганиш учун ишлатилади. Ривожанган мамлакатларда мижозни кредитлашнинг муҳим жиҳати кредит бериш жараёнининг (юридик ва жисмоинй шахсларга) марказида инсон туради. Масалан, Германияда қандай кредит олишдан қатъий назар, қарз олувчи ўзининг шахсий фазилатлари ва тўловга лаёқатлилиги тўғрисида бир қатор ҳужжатларни банкка бериши лозим. Кредит бериш жумбоғини ечишда немис банкини қизиқтирадиган муаммолар қуйидагилардан иборат: 1. тадбиркорнинг шахсий характери: хулқ-атвори, қилиқлари, ташқи кўриниши, одати, таъсирчан талаффузи, одиллик даражаси(иқтисодий ва молиявий ҳолати тўғрисида очиқ сўзлаши), ёши, оилавий ҳолати, жамоат ишларида ўрни, мансаби ва хоббиси; 2. умумий маълумоти: ўқув юртини тугатганлиги тўғрисидаги диплом нусхаси, квалификацияси, рискка қўл уриши, иқтисодга қизиқиши, режалаштириш қобилияти; 3. жисмоний ҳолати: соғлиги ҳолати, (олдинги касалликларини хисобга олган ҳолда), спорт билан шуғулланиши; 4. техник билим савияси: махсус ўқув юрти, тажрибаси, ишга ихтисослашуви; 5. мулки: ташкилот ишларида қатнашиш даражаси, шахсий мулки, кўчмас мулкка эгалик қилиши, даромаднинг бошқа манбалари, корхона даромадидан шахсий

фойдаси, шахсий қарзлари, солиқ мажбуриятлари, оила аъзоларининг мулкий ҳолати, мусобақаларда иштироки. Саволларга жавоблар банк бўлимида суҳбат, телефон ёки анкета бериш орқали аниқланиши мумкин. Немис банкларида мижознинг тўловга лаёқатлилигини баҳолашда аризанинг "Ойлик даромад ҳисоби" бўлими асосий ўрин эгаллайди. А: Ойлик даромад В: Ойлик харажати солиқдан ташқари маош жорий харажатлар болалар учун олинадиган нафақалар суғурта бадаллари пенсия олдинги кредит учун тўловлар омонатлар ва қимматли қоғозлар бўйича фоизлар квартира тўловлари бошқа даромадлар бошқа харажатлар ЖАМИ: А ЖАМИ: В С: Ихтиёридаги даромад (А - В) Ҳозирги вақтда Германиядаги барча тижорат банклари индивидуал шахсларга берилган ссудалар тўғрисида Бундес банкнинг махсус департаментига маълумот беришлари шарт. Бу банкнинг шу сферадаги фаолиятини назорат қилишга имконият яратиб беради. Франция ва Бельгияда тижорат банклари Марказий банкдан индивидуал ссудаларни тўламайдиганлар ҳақида маълумот олиш ҳуқуқига эга. Люксембургда банк сирини сақлаш зарурияти туфайли бу ҳуқуқ ишлатилмайди. Лекин, мижознинг, масалан, жамғарма депозитини ссуда олинган банкка кўчириш имконяти банклар учун яратилган. Булардан ташқари мижоз кредитни тўлай олмаса, маошидан акцептсиз шаклида ундириб олиш ҳуқуқини банкка беради. Булар билан бир қаторда мижоз обрўсини баҳолаш ҳам жуда муҳимдир. Буни баҳолашнинг бир йули - кредит скоринг йулидир. Скорингни (очко, балл йиғиш) ҳар бир банк ҳолати, вазиятига қараб ўзлари ишлаб чиқадилар. Кредит скоринг модели биринчи бўлиб, америка иқтисодчиси Д.Дюран томонидан 1940 йиллар бошида ишлаб чиқилганди. У балл ҳисоблашда қуйидаги коэффициентларни қўллади:

1. ёши: 20 дан юқори бўлган ҳар бир йил учун 0,1 бал (максимум - 0,3); 2. Жинси: Аёл - 0,4; эркак - 0; 3. Яшаш муддати: берилган жойда яшаган ҳар бир йили учун 0,042 балл (максимум - 0,42); 4. Касби: кичик рискдаги касб учун - 0,55, юқори рискдаги касб учун - 0, 0,16 - бошқа касблар учун; 5. Бандлиги - 0,059 - бир коорхонади ишлаган ҳар бир йили учун(максимум - 0,59); 6. молиявий кўрсаткичлари: 0,45 - банкдаги маблағлари учун; 0,35 - кучмас мулкка эгалиги учун, 0,19 - ҳаёти суғурта полиси учун. Бу коэффициентларни қўллаш билан Дюран "яхши" ва "ёмон" мижоз ўртасидаги чегарани 1,25 балл деб олди. 1,25 баллдан юқори балли мижозлар кредитга лаёқатли ҳисобланган, бундан кам балл йиққанлар эса кредитга лаёқатсиз деб топилган. Ҳозирда АҚШ банклари идивидуал шахсларни кредитлашда турли хил ёндашувлар ишлаб чиқмоқдалар. Ҳар бир банк ўзининг хусусий тизимини ишлаб чиқмоқда.Кўпгина Америка банклари ўз амалиётида мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашда икки хил усулдан фойдаланадилар: 1. банклар биринчи мижозни банк талаблари юзасидан текшириб чиқади ва кредит бериш ёки бермасликни ҳал қилади. 2. кредитга лаёқатлиликни баҳолашда балли тизимдан фойдаланилади. Бунда математик корреляцион таҳлил ва омиллар таҳлилидан фойдаланилади. Банклар мижоз балансининг моддалари ва бўлимлари орасидаги турли пропорцияларни таърифловчи бошқа молиявий коэффициентларни ҳам ҳисоблайди. Банклар бу коэффициентларни меъёрий катталикларини белгилайдилар ва мавжуд катталикларни улар билан солиштириб, сўнг солиштириш натижаларига кўра мижознинг кредитга лаёқатлилиги ҳисобланади. Коэффициентларнинг меъёрий чегараси турли тармоқ, ҳудуд ва бошқалардаги корхоналар учун турлича бўлиши мумкин. Бундай баҳолашлар ҳақиқатга яқинроқ бўлиши учун узоқ муддат орасидаги мижознинг молиявий аҳволини назорат қилиб бориш, ўзгаришнинг аниқ

йуналишларини, даврларини, қонуниятларини аниқловчи хусусий статистик маълумот базасини яратиш зарур. Банк кредитга лаёқатлиликнинг балл (рейтинг) тизимини қўллаши ҳам мумкин, унда, ҳар бир коэффициентга (унинг нормативга яқинлигига қараб) балларда белгиланади ва тўпланган баллар йиғиндисига қараб мижознинг юқори, ўрта ёки паст гуруҳ ликвидлик бўйича ажратилади. Мижозни рейтинги бўйича қайси гурҳга мансублигига қараб кредит талабларини сусайтириши, кучайтириши ёки умуман кредитлашни рад этиши мумкин. Қарз олувчи молиявий ҳолатини баҳолаш билан бирга банк унинг иқтисодий ҳолатини, фаолият жараёнини, ишлаб чиқариш мол етказиб берувчилар ва харидорлар билан муносабатларини, корхона эгалари билан елланма ишчилар ўртасидаги, бошқарувчи ва ходимлар ўртасидаги муносабатларни ўрганади. Шунингдек, банк фойдалани-лаётган технологиялар, воситалар, уларнинг янгилигини ва рақобатбардошлигини ўрганади, бозорларни эгаллаш (ёки тўхтатиш) имкониятларни ва бошқаларни баҳолайди. Ҳужжатлрни таҳлил қилиш билан бирга банк ходимлари мижозларни "жойларга" бориб текшириш, мижозларнинг иш жараёнини тартиби ва ташкил этилиши билан танишиши мақсадга мувофиқ. Кейинги пайтларда, айниқса, иқтисодий ривожланган давлатларда банк мижозларининг маънавий-ахлоқий сифатларига тобора кўп эътибор берилмоқда. Бу сифатларнинг етарли даражада аниқ баҳолаш имконини берувчи тестлар ва услублар яратилди. Ана шундай тестлардан бири "қизил сигналлар тизимидир". У хориж банкларинингг тажрибаларининг қўрсатишича мижозларнинг ишончлилигини аниқлашга имкон беради. Қарз олувчи тарихидан сигналлар; "қизил сигналлар тизими" тўғрисида қисқача тўхталамиз. Бу тизим қарз олувчининг фаолиятига баҳо берувчи бир неча бўлимлардан иборат: 1. Яқин ўтмишдаги молиявий ноқобиллиги. 2. Қарз олувчи маълумотларидаги номутаносибликлар ва қарама - қаршиликлар. 3. Қарз олувчини бошқаришга доир "сигналлар". 4. Қарз олувчи ишончли алоқалари мавжуд, ҳамкорни қидирмоқда.

5. Бошқарувчининг паст маънавий сифатлари. 6. Бошқариш учун ходимлар, оила аъзолари, компания хўжайинлари орасида кураш. 7. Бошқаришдаги тез - тез ўзгаришлар. 8. Бошқарувчининг ховлиқма характери. 9. Бошқарувчиларнинг кредитлаш жараёнини тезлаштиришга ҳаракат қилишлари. Айланма активлар. Ишлаб чиқариш фаолиятини акс эттирувчи "сигналлар" 1. Мол етказиб берувчилар ва харидорлар қаторини фарқларди. 2. Қарз олувчиниг ўз дебиторлари устидан назорати сусайганлиги. 3. Қарз олувчининг бугунги кунда муаммоларни бошидан кечираётган сохага тегишлилиги. 4. Балансининг актив ва пассив моддалари бўйича мутаносиблиги. Кредитлашга тегишли "сигналлар" 1. Қарз олувчи кредит мақсадини аниқ кўрсатмайди. 2. Қарз олувчида қарзни тўлаш бўйича аниқ дастур йўқ. 3. Кредитни тўлаш бўйича заҳира маблағлари йўқ. 4. Қарз олувчи мақсади моддий таъминотга эга эмас. 5. Қарз олувчининг кредит саволномаси ёмон асосланган. 6. Қарз олувчи бир вақтнинг ўзида ҳам активлари, ҳам умумий капитали гаровига ссуда олишни мўлжаллаган. 7. Кредит бевосита киймат ташкил этилувчи, ишлаб чикариш жараёнига эмас, балки муомала соҳасига йуналтирилган. 8. Кредитни қайтариш муддати тўлиқ асосланмаган. Белгиланган нормалардан четлашиш "сигналлари" 1. Ўз хўжалик фаолияти бўйича ҳисобот маълумотларини тақдим этиш даврийлигидаги бузилишлар .

2. Банк ҳисоб варақларини юритишдаги нормалардан четлашишлар. 3. Кредитлаш шартларини қайта кўрилиши; кредитни қайтариш схемасидаги ўзгаришлар; ссудани чўзиш бўйича илтимослар. 4. Хўжалик фаолияти молиявий кўрсаткичларини режадан фарқланиши. 5. Қарз олувчининг маҳорати ва ҳисоб тизимларида четланишлар. Национал Де Пари (Франция) банкида индивидуал мижозларнинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашга доир мисол. Кўрсаткичлар Ҳақикатдаги маълумотлар Ўртача статистик маълумот Касби бўйича ўртача Ёши 20 йил 0,25 30 Битта иш ўрнида ишлаган вақти 2,5 йил 0,15 2 Иш жойи Банк Йиллик даромади 100 минг франк 2% Маълумот маҳсус Оилавий ҳолати Оилали, 1та боласи бор 2% Ссуда муддати 1 йилгача 2 йил 3 йил 4 йил 5 йил Кредитга лаёқатлилик синфи 5 (аъло кредит га лаёқатли) 40 % 60 % 80 % 100 % 120 % 4 (яхши) 20 % 30% - - - 3 (ўрта) 10 % 15 % - - - 2 (қониқарли) - - - - - Кредитга лаёқатлиликни баҳолаш билан бирга банк кредитдан фойдалнишнинг иқтисодий самарадорлигини ҳам текширади. Бунинг учун қарз олувчини кредит олишдан мақсадини тасдиқловчи ҳужжатлар кўриб чиқилади. Банк қарз олувчининг мақсадини реаллигини ва ҳаққонийлигини, уларни (талаб, таклиф, сифат ва миқдор, нархи, рақобатчиларнинг қаршилиги ва бошқа кўрсаткичлари бўйича)

шаклланаётган бозор коньюктурасига мос келишини баҳолайди. Шу билан бирга, банк мижоз кредит сўраган фаолият тури бўйича даромад ва харажатларни солиштиради. Банк кредитдан фойдаланиш натижасида мижознинг ўз харажатларини қоплаши ва кредитнинг қайтарилишига етарли даромад олишга имкон бўлиши лозим. Ана шундай баҳолашларга асосан банк кредитни бериш (ёки уни рад этиш) тўғрисидаги қарор қабул қилади. Мижознинг кредитга лаёқатлилигига қараб банк кредит бўйича фоиз, муддат ва суммасини ўзгартириши мумкин. Бу параметр қарз олувчи билан муқокама этилади ва кредит шартномасида белгилаб қўйилади. Кўриб чиққанимиздек, турли мамлакатларда кредитга лаёқатлиликни аниқлашда турлича ёндашувлар бўлсада, уларнинг асосий мақсади банк томонидан бериладиган кредитларнинг самарали ишлатилиши ва уларнинг ўз вақтида банкка қайтиб келишини таъминлашдан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон.

Похожие

Корхона айланма фондлари ва айланма маблағлар

Айланма фондлар (маблағлар) тушунчаси, таркиби ва кўрсаткичлари

Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари ва усуллари

Киска муддатли кредитлаш жараёни

Харажатлар функцияларини баҳолаш усуллари