Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари ва усуллари - Экономика - Рефераты

Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари ва усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

503 KB

Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари ва усуллари РЕЖА 1. Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари ва уларнинг таркиби. 2. Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбаларини шакллантириш. 3. Инвестицион лойихаларни молиялаштиришда корхоналарни ўз маблағлари ва уларни амалга ошириш тартиби. 4. Давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондлар маблағлари ва уларни йўналтириш соҳалари ва уларни амалга ошириш тартиби. 5. Жалб этилган маблағлар эвазига инвестиция фаолиятини молиялаштириш. 6. Қимматли қоғозларни жойлаштириш эвазига молиялаштириш манбаларини шакллантириш. 7. Инвестициялаш манбаларини шакллантиришда капитал ва ссуда бозорларининг роли. 8. Инвестиция фаолиятини қарз маблағлари эвазига молиялаштириш 9. Инвестиция фаолиятини узоқ муддатли кредитлаш. 10. Инвестиция фаолиятида ипотека кредити. 11. Корхоналарнинг кредитга лаёқатлилиги кўрсаткичлари.

1.Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари ва уларнинг таркиби. Инвестицияларнинг қайд этилган турлари ва шакллари асосида тадбиркорлик, ишбилармонлик ва бошқа давлат томонидан таъқиқланмаган фаолиятларни барча инвесторлар томонидан амалий равишда йўлга қўйиш, маблағлар сарфлаш ва уларни амалиётга тадбиқ этиш чора тадбирларининг йиғиндиси инвестиция фаолиятини англатади. Самара ёки даромад келтирадиган мулкий ва интеллектуал бойликлар, яъни инвестициялар қуйидаги шаклларда бўлиши мумкин,  пул маблағлари, банклардаги мақсадли жамғармалар, пайлар, акциялар ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар;  ҳаракатдаги ва ҳаракатда бўлмаган мулклар (бинолар, иншоотлар, асбоб-ускуналар, ҳамда бошқа моддий бойликлар);  муалллифлик ҳуқуқи, ноу-хаулардан ташкил топган мулкдорлик ҳуқуқлари ва бошқа интеллектуал бойликлар;  ер ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари ҳамда мулкчилик ҳуқуқлари;  бошқа бойликлар. Бозор иқтисодиётида инвестиция фаолиятини фуқаролар, ҳуқуқий шахслар (корхоналар, фирмалар, акционер жамиятлари ва бошқа типдаги мулк эгалари) ва давлат юритади. Инвестиция фаолиятини йўлга қўйишда ҳар бир мулк эгаси, биринчи навбатда ўз манфаатини кўзлаб ягона мақсадга, яъни фойда олиш ва самарага эришишни режалаштиради. Бозор муносабатлари ривожланган етук жамиятда инвестиция фаолияти қуйидаги йўналишларда олиб борилади:  фуқаролар, давлатга қарашли бўлмаган корхоналар, хўжалик ассоциациялари, жамоа ва ўртоқлик хўжаликлари ҳамда жамоа мулкчилиги асосида ташкил этилган ташкилотлар, нодавлат корхоналари ва муассасалари томонидан;

 давлатни маъмурий ва бошқарув бўлинмалари, ташкилотлари ҳамда давлат корхоналари ва муассасалари томонидан;  чет эл фуқаролари, хусусий фирмалар, ассоциациялар, компаниялар ва ҳуқуқий шахслари ҳамда бошқа хорижий давлатлар ва ҳалқаро молия – кредит муассасалари томонидан;  қўшма корхона кўринишида маҳаллий ва чет эл фуқаролари, ҳуқуқий шахслар ва давлатлар билан ҳамкорликда. Б озор иқтисодиётида инвестиция фаолиятини молиялаштириш инвесторлар томонидан молиявий ресурсларни жалб қилиш йўли билан кредитлар эвазига, муомаблаға, қонунчиликда белгиланган ҳолда, қимматли қоғозлар ва заёмлар чиқариш ҳисобига олиб борилади. Давлат мулкини хусусийлаштириш туфайли мамлакат миқёсидаги манбалар ҳисобига, турли мулк эгаларининг маблағлари, янгидан ташкил этилаётган фондларни улуши, чет эл инвестициялари орқали олиб бор ила ди. 2. Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбаларини шакллантириш. Иқтисодий таркибнинг қайта қурилиши фаол инвестиция сиёсатини ўтказиш билан чамбарчас боғлиқдир. Инвестиция базасини ривожлантириш ва чуқурлаштириш ислоҳотлар стрaтегиясининг муҳим шартидир. Иқтисодиёт тузилиши қурилишининг белгиланган йўналишлари экспорт имкониятининг кенгайтирилишига, бақувват инвестиция сиёсатини ўтказиш йўли билангина эришиш мумкин. Бунинг учун ўз сармояларимизни ҳам, ташқи кредитларни ҳам бевосита инвестициялар ва уларнинг барча манбаларини ҳам ишга солиш зарур. Бозор иқтисодиёти шароитида инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш инвесторлар томонидан ташкил этилган ҳар хил манбалар, шу жумладан молиявий ресурсларни жалб қилиш йўли билан, кредитлар эвазига қонунчиликда белгиланган ҳолда қимматли қоғозлар ва заёмлар чиқариш хисобига амалга оширилади.

Умумий ҳисобга олганда, реал инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш манбалари қуйидаги шаклларга бўлинади: 1. инвесторнинг ўз молиявий ресурслари; 2. инвесторнинг қарзга олган маблағлари; 3. инвесторни жалб қилган молиявий ресурслари ; 4. давл а т бюджети маблағлари, (шу жумладан, маҳаллий бюджет маблағлари); 5. чет эл инвестициялари ва кредитлари; 6. Ноанаъвий молиялаштириш. (синдикатли кредитлаш, селенг, венчурли молиялаштириш ва бошқалар). Капитал молиялаштириш манбаларини икки гуруҳга ажра тиш мумкин: а) марказлаштирилган қўйилмалар, улар қуйидагиларни ўз ичига олади: - давлат бюджети ва давлат бюджетидан ташқари фондлар маблағлари; - ташқи қарзлар лимитларидан келиб чиқиб ҳукумат кафолати остидаги чет эл инвестициялари ва кредитлари. б) марказлаштирилмаган капитал қўйилмалар, улар қуйидагиларни ўз ичига олади: - корхоналар маблағлари, шу жумладан, қўшма корхоналар, хорижий корхоналар ва хусусий корхоналарнинг маблағлари, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг норезидентларининг маблағлари; - давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари маблағлари, банкларнинг, шу жумладан, хорижий банкларнинг кредитлари; - аҳоли маблағлари. Реал инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш турли шакл ва усулларда олиб борилади. Ҳозирги вақтда инвестицияларни молиялаштириш манбаларини шакллантириш, инвестиция фаолиятининг бош муаммоларидан бири хисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш қуйидаги манбалар хисобига амалга оширилмоқда. 1. Инвесторнинг ўз молиявий ресурслари ва ички хўжалик резервлари

(фойда, амартизация ажратмалари, махсус заҳира фондлари); 2. Инвесторнинг қарз маблағлари (банк кредити, бюджет кредити, облигация бўйича қарзлар) ; 3. Жалб қилинган молиявий ресурслар (акцияларни сотиш, меҳнат жамоасининг пай ва бошқа кўринишдаги бадаллари, юридик ва жисмоний шахсларнинг пай ва бошқа бадаллари); 4. Бюджетдан инвестицион ассигнациялари (маҳаллий, давлат ва бюджетдан ташқари фондлар маблағлари). 5. Чет эл инвестициялари (чет эл кредитлари, тўғридан-тўғри чет эл инвестицияси, қўшма корхоналар кўринишида); 6. Лизинг ва селенг (инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришнинг бир тури бўлиб, асбоб-ускуна, транспорт воситалари, бино ва иншоотларни ижарига ёки интеллектуал мулкдан фойдаланиш ҳуқуқини бериш тушинилади). Ушбу молиялаштириш шакллари ва манбаларининг ҳар бири ўзининг ижтимоий сиёсий ва иқтисодий жиҳатларига эга, шу сабабли инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш шаклларини таҳлил қилиб энг қулай шакл ва усул танланади. 3.Инвестицион лойихаларни молиялаштиришда корхоналарни ўз маблағлари ва уларни амалга ошириш тартиби. Инвестицияларни молиялаштиришнинг энг ишончли манбаси бу ўз маблағлари хисобланади . Ҳар қандай тижорат ташкилоти доимо инвестицияларни ўз ҳисобидан молиялаштиришга интилади. Бу ҳолатда молиялаштириш манбаларини қаердан олиш керак деган муаммо вужудга келмайди ва унинг банкротлик хавф-хатари (риски) камаяди. Бундан ташқари ижобий томонлари ҳам мавжуд. Хусусан ўз-ўзини молиялаштириш корхонани ривожланганлиги ва унинг яхши молиявий ҳолатини билдиради ва яна рақобатчилардан маълум бир устунликка эга бўлади, бошқа корхоналарда бундай имконят бўлмаслиги мумкин. Ҳар қандай тижорат

ташкилотининг асосий ўз-ўзини молиялаштириш манбаи бу, асосан, соф фойда ва амартизация ажратмаси хисобланади. а) "Фойда инвестицияларни молиялаштириш манбаи сифатида" . Бозор иқтисодиёти шароитида корхонанинг асосий мақсади, бу максимал фойда олишдир. У корхона фаолиятининг асосий молиявий натижаси хисобланади. Корхонанинг баланс фойдаси (Фб) қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топади: Фб= Фс+Фм+(Дб-Хб) ( 5 .1) Бу ерда, Фс-маҳсулот (иш, хизмат) сотишдан тушган фойда, Фм- корхона мулкини сотишдан тушган фойда Дб.-бошқа операциялардан тушган даромад , Хб.-бошқа операциялар бўйича харажатлар. Ялпи фoйдa-фoйдa солиғи олиш учун солиқ тўланадиган база хисобланади. Корхонани ўз ихтиёрида қоладиган фойда, яъни соф фойда (Фс) қизиқтиради ва қуйидагича тенг бўлади: Фс=Фб-Сф ( 5 .2) Бу ерда, Фб-баланс фойда Сф-фойда солиғи ва бошқа мажбурий тўловлар. Замонавий шароитида корхона ўз ихтиёрида қоладиган фойдани ўзи мустақил тақсимлайди ва бу ерда шундай савол келиб чиқади, бу фойдани қандай қилиб энг самарали тақсимлаш мумкин? Уни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга: уй-жой, дам олиш уйи, боғча ва ишлаб чиқаришга мўлжалланган объектларни қуришга; агар акционерлик жамияти бўлса дивидент тўлашга; хайрия мақсадларига ва бошқаларга йўналтирилиши мумкин. Фойдадан самарали фойдаланиш учун корхонанинг айни вақтдаги ва истиқболдаги техник ҳолатини ва корхона жамоасини ижтимоий ҳолатини яхши билиш лозим.

Агар корхона ишчилари ижтимой соҳада, шу жумладан иш ҳақи даражаси бўйича, бошқа корхоналарга нисбатан яхшироқ таъминланган бўлса, бу ҳолда фойда биринчи навбатда, ишлаб чиқаришни ривожлантиришга йўналтирилиши лозим. Яна шуни таъкидлаш лозимки, агар корхонанинг техник ривожланиш даражаси паст бўлиб, бу корхонанинг рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришга тўсқинлик қилиб, корхонани банкротликка олиб келса, бундай ҳолда, фойдани корхонани ривожлантириш учун йўналтириш лозим. Шундай қилиб, корхона фойдаси унинг иқтисодий ва ижтимоий даражасига асосланган ҳолда тақсимланиши лозим. Корхонада ушбу муҳим қоидага амал қилишлари лозим-«фойда корхонанинг истиқболда ривожлантиришини амалга оширишга туртки бериши лозим». Шундай қоида борки, ишлаб чиқаришни ривожланиши, охир оқибатда корхона даромади ҳажмини ўсишига олиб келади, бу эса келажакда корхона жамоасини ижтимой муаммоларини ҳал бўлишига ва корхона инвестиция имкониятларини кенгайишига олиб келади. б) «Амортизация ажратмалари инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш манбаи сифатида» Амортизация - асосий воситаларни ва номоддий активларни норматив хизмати муддати давомида қийматини ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга ўтказиб бориш жараёнидир. Асосий воситалар таркибига хизмат муддати бир йилдан кам бўлмаган, қиймати 50 минимал маошдан юқори бўлган ва ўз қийматини ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархига аста секинлик билан ўтказиб борадиган ишлаб чиқариш воситалар киради. Улар: бино, иншоот, асб об- ускуна, машина, транспорт воситалари, ўлчовчи ускуналар ва ҳ.к. Асосий воситалар ишлаб чиқариш жараёнида ҳам жисмонан, ҳам маънавий эскиради. Объектлар қиймати ҳисобланган амортизация ажратмалари ҳисобидан қопланади.

Амортизация ажратмалари инвестицияларни молиялаштиришнинг муҳим манбаларидан бири ҳисобланади. Улар қайта ишлаб чиқаришни (яъни такрор ишлаб чиқариш) ташкил қилиб қолмай, балки маълум даражада уларни кенгайтиришга ҳам мўлжалланган бўлади. Дунёнинг ривожланган мамлакатларида амортизация корхонанинг инвестиция эҳтиёжини 70- 80%ини қондиради. Мамлакатимизни бозор иқтисодиётига ўтиши билан амортизация ажратмаларини инвестицияларни молиялаштириш манбаи сифатидаги аҳамияти ҳам ўсди. Бу биринчи навбатда, асосий фондларнинг тез-тез қайта баҳоланиши ва кўп корхоналарнинг зарарга ишлаётганлиги билан боғлиқ. Инвестицияларни молиялаштириш манбаи сифатида бошқаларига нисбатан устунлик томони шундаки, корхонанинг ҳар қандай молиявий холатида, бу манба ўз ўрнига эга бўлади ва доимо корхона ихтиёрида бўлади. Рақобат жараёни, асосий фондларни янгилаб туришни талаб этади, бу эса келгусидаги инвестициялар учун жадаллаштирилган амортизация ажратмаларини ҳисоблашни тақозо этади. Лекин, бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида жадаллаштирилган амортизация усулини қўллаш салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Шундай қилиб, интенсив тарздаги қайта ишлаб чиқариш амалга оширилади. Бунинг натижасида амартизация ажратмалари, ўзи алоҳида бир шаклни ташкил қилади. Бошқа қилиб айтганда, кенгаяди ва инвестициялаш учун олдингисига нисбатан барқарор молиявий базага айланади. Шундай қилиб, амортизация ажратмалари корхонанинг инвестиция фаолиятини тартибга солувчи муҳим воситага айланади. в) Корхонанинг инвестиция фаолиятини молиялаштиришнинг ички молиявий ресурслари бўлиб қуйидагилар хисобланади: -хўжалик усулида бажарилган қурилиш-монтаж ишларидан келган фойда (қилинган иқтисод);

-асосий воситаларни ликвидация қилинган вақтда олинган яроқли материаллар; -айланма маблағларнинг айланишини тезлашиши хисобига, му о миладан бўшатилган айланма маблағларнинг бир қисми; -корхонанинг ўзида ташкил қилинган махсус резерв фондлари ва бошқалар. Инвестицион лойиҳаларни баҳолашда шуни ҳисобга олиш лозимки, ишлаб чиқарилган маҳсулот реализацияси д ан, солиқлар айириб ташланади. Аммо, бу ҳисобланган солиқлар, амо рт изация ажратмалари сингари маълум му д дат корхона оборотида қўшимча ишлатилиши ва вақтинча молияви й ресурс бўлиши мумкин . г) Агар корхона инвестиция фаолиятини молиялаштиришда ўз маблағлари етарли бўлмаса, бундай ҳолда, корхона маблағларни қимматли қоғозлар чиқариш ёки банк кредити орқали жалб қилиши мумкин. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришнинг кенг тарқалган ва молиялаштиришнинг асосий манбаларидан бўлиб, қимматли қоғозларни эмиссия қилиш ҳисобланади. Қимматли қоғозлар чиқариш, инвестицияларни молиялаштиришда марказлашган маблағлар ва банк кредитларининг ҳиссасини пасайишига олиб келади. Қимматли қоғозлар бозори ва кредит бозори, пул маблағларига эҳтиёжи бўлган тармоқларга (корхоналарга) пул маблағларини тақсимлаб корхоналарнинг молиявий ҳолатини барқарорлаштиради. Жисмоний ва юридик шахслар томонидан харид қилинадиган қимматли қоғозлар ичида кенг тарқалган тури акционерлик жамиятлари томонидан чиқариладиган акциялардир. 4.Давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондлар маблағлари ва уларни йўналтириш соҳалари ва уларни амалга ошириш тартиби.

Давлатнинг инвестиция фаолияти, давлатни ўзининг функцияларини бажариш жараёнида вужудга келади, яъни, иқтисодий, мудофаа, ҳуқуқни ҳимоя қилиш, ислоҳотчилик, экологик, ижтимоий ва бошқалар. Инвестиция фаолияти орқали давлат иқтисодиётнинг таркибий қайта қурилишига реал таъсир кўрсатади, халқ хўжалиги самарадорлигини ўсишини, алоҳида тармоқ ва ҳудудларни ривожланишидаги тўсқинликларни йўқ қилишни, ягона иқтисодий ҳудудни сақлаб қолишни таъминлайди. Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан молиялаштириладиган давлатнинг марказлаштирилган капитал қуйилмалари фақат қуйидагиларга ажратилади; - республика иқтисодиётини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари бўйича инвестиция лойиҳаларини давлат мақсадли дастурларини ва давлатлараро битимларни амалга оширишга; - эгасининг номи кўрсатилган уй-жой облигациялари бўйича уй-жой қурилишига; - аҳоли яшайдиган жойларнинг, биринчи навбатда, якка тартибда қурилган уй-жой мавзеларининг муҳандислик инфратўзилмасини ривожлантиришга; - янги ерларни ўзлаштириш ва суғориладиган ерларни тиклашга, сув хўжалиги қурилиши ва кичиқ гидроэнергетикани ривожлантиришга; - маориф, соғлиқни сақлаш, маданият ва ижтимоий инфратўзилмасининг бошқа тармоқлари объектларини қурилишига; - давлат бошқаруви органлари, хуқуқни муҳофаза қилиш органлари, давлат илмий муассасаларининг моддий техника базасини ривожлантиришга ва мустаҳкамлашга; - умумдавлат табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини амалга оширишга ва табиий офатлардан ҳимоя қилиш иншоатларини қуришга. Давлат бюджети ҳисобидан молиялаштирилдиган марказлаштирилган капитал қўйилмалар лимитлари қуйидагилар ҳисобига белгиланади:

- давлат бюджети ва давлат бюджетидан ташқари фондлар маблағлари белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетини шакллантириш чоғида ва йиғма бюджет таркибида тасдиқланади. Ҳукумат кафолати остида жалб қилинадиган хорижий инвестициялар ва кредитлар эса, алоҳида устувор инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш бўйича Вазирлар Маҳкамаси қарорларига асосида тасдиқланади. Бюджет орқали молиялаштиришнинг бир қатор тамойиллари мавжуд: - энг кам ҳаражат қилиб, энг юқори иқтисодий ва ижтимоий самара олиш; -бюджет ресурсларидан мақсадли характерда фойдаланиш; -бюджет маблағларини қурилиш ва пудрат ташкилотларига режани бажариш чегараси ва илгари берилган ассигнацияларни ҳисобга олган ҳолда бериш. Демак, бюджет маблағлари мос лойиҳа юқори натижани таъминласагина берилиши лозим. Давлат бюджети ҳисобидан молиялаштирилаётган ҳар қандай инвестицион лойиҳани иқтисодий самарадорлигини комплекс баҳолаш, барча иштирокчиларни манфаатларини ифодаловчи турли хил мезонлар ва кўрсаткичлар тизими асосида бажарилади. Давлат учун бу мезонлар сифатида макроиқтисодий кўрсаткичлардан фойдаланади: ЯИМ, СИМ ва МД нинг ўсиши; корхона учун фойданинг ўсиши: аҳоли учун квартира ва бошқа ижтимоий характердаги хизматларнинг нархини пасайишидир. Умуман барча молиялаштириш манбаларини қуйидаги иккита гуруҳга ажратиш қабул қилинган: марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган. Марказлаштирилган маблағларга одатда Республика бюджети, маҳаллий бюджет маблағлари таълуқлидир. Марказлашмаган маблағларга корхона ва ташкилотларнинг ўз маблағлари, аҳоли маблағлари инвидиуал қурувчилар маблағлари, банк кредитлари ва чет эл инвестициялари киради (агар давлат кафолат остида бўлмаса). Республикамиз инвестиция сиёсатининг амалий хусусияти тадбиркорлик тизилмаларини молиялаштириш улушида бюджет маблағларини камайтириш

ҳамда корхонанинг ўзини молия бозори институтлари ва инструментлари ҳисобига бўладиган инвестиция ресурсларини жалб қилишга ундаш ва уларни бу бўйича фаоллаштиришдир. 2000 йилларнинг бошларида бюджет маблағлари ҳисобига алоҳида инвестицияларни молиялаштиришга принципиал янгича қадам қўйилди, бунда а) инвестиция лойиҳаси нуфўзи ва иқтисодий самарадорлигини ҳисобга олиб молиялаштириш учун инвестиция лойиҳалари саралаш танловини ўтказиш; б) маблағларни қайтми ёки қайтмаслик асосларини баҳолаш; в) инвестиция лойиҳасини молиялаштиришда давлат улушини баҳолаш; г) инвестицияларни давлат бюджети ҳисобига молиялаштирадиган корхоналар учун махсус тўзилмани яратиш. Ҳозирда бюджет маблағларни иложи борича инвестиция дастурига кирган ижтимоий соҳаларни молиялаштириш учун йўналтирилиш бирламчи саналмоқда. Инвестицион жараёнларнинг ривожланишига давлат таъсирининг камайиши ва ишлаб чиқарувчиларига солиқ юкини қисқартиришга йўналтирилган солиқ- бюджет сиёсатини такомиллаштириш бўйича давлат томонидан қўлланилаётган чора –тадбирлар ва корхоналар молиявий барқарорлигининг ортиши натижасида марказлаштирилган маблағлар ҳажмининг қисқаришига олиб келди. Давлат бюджети ҳисобидан молиялаштириладиган капитал қўйилмалар лимитлари белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетини шакллантиришда ҳамда консодиялашган бюджет таркибида тасдиқланади. Давлат бюджети умумдавлат пул маблағлари фондининг иқтисодий ташкил топишининг асоси бўлиб, у жамиятнинг умумий пул маблағлари фондлари тизимида асосий ўринни эгаллайди. Бундан ташқари, у ишлаб чиқаришнинг мақсади ва вазифаларидан келиб чиқиб, унинг мазмуни ва

таркибини аниқлайди ҳамда ишлаб чиқариш ривожланишидаги зарурий тангликларини ва ижтимоий эҳтиёжларни таъминлашга замин яратади. 5. Жалб этилган маблағлар эвазига инвестиция фаолиятини молиялаштириш. Ўзбекистон иқтисодиётга чет эл инвестицияларини жалб қилишда бевосита хорижий инвестицияларнинг улушини оширишга алоҳида эътиборни қаратиш лозим. Шу сабабли, тўғридан – тўғри хорижий инвестицияларни Ўзбекистон иқтисодиётига жалб қилишда қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ: - айрим тармоқлар ва минтақаларда хорижий инвесторлар учун реал амал қилиш учун имтиёзлар тизимини яратиш; - хўжалик юритувчи субъектлар, юқори турувчи органлар ва маҳаллий хоқимиятлар ўртасида мулк ва ваколатни аниқ чегариб қўйиш; - барқарор иқтисодий ташқи савдо қонунчилигини, шу жумладан, эркин иқтисодий зоналар ва концессиялар бўйича меъёрий базани яратиш; - солиқларни камайтириш ва солиқ тўзилмасини соддалаштириш; - хорижий инвестицияларни суғўрталашнинг самарали механизмини яратиш; - ииқтисдиёт тармоқларини монополиядан чиқариш бўйича тадбирларни амалга ошириш; - иқтисодиётнинг базавий тармоқларини индувидуал лойиҳалар бўйича хусусийлаштириш; - биржа бозорида ва бошқа бозорларда акционерлик жамиятлари акциялари пакетларининг бир қисмини хорижий инвесторларга сотиш; - маҳсулот ишлаб чиқарувчи ва хизмат кўрсатувчи корхоналарни хорижий инвесторларга сотиш. Ушбу тавсияларнинг амалиётга жорий этилиши миллий иқтисодиётга хорижий инвестицияларни фаол жалб этилишига ва инвестиция муҳитининг барқарорлигини таъминлашга имкон беради.

2007 йилнинг 14 мартидан ишлаб чиқаришни мунтазам модернизациялаш, техник – технологик жиҳатдан қайта жиҳозлаш, уни юқори сифатли, рақабатбардош, эскпортга йўналтирилган махсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш имконини берадиган илғор замонавий ускуналар билан таъминлашга қаратилган самарали рағбатлантириш тизимини яратиш мақсадидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик қайта жиҳозлашни рағбатлантиришга оид қўшимча чора – тадбирларлар тўғрисида” ги Фармони қабул қабул қилинди. Мазкур Фармоннинг қабул қилинишиши хорижий инвестициялар асосида иқтисодиёт тармоқларини жадал модерназация қилишни кучайтириш йўлидаги навбатдаги амалий қадам бўлди. Фармонда қуйидаги имтиёзлар кўзда тутилган: - хўжалик юритувчи субъектларга уч йил мобайнида ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик қайта жиҳозлашга, ушбу мақсадлар учун берилган кредитларни қайтаришга, лизинг объекти қийматини тўлашга йўналтирилган маблағлар миқдорида, тегишли ҳисобот даври учун ҳисобланган амортизация маблағларидан фойдаланиш шарти билан, фойдадан олинадиган солиқ базасини камайтириш хуқуқи берилган; - ишлаб чиқаришга жорий этилган янги технологик жиҳозлар беш йил муддатга мулк солиғидан озод қилинган; - солиққа тортишнинг соддалаштирилган тартиби қўлланиладиган ишлаб чиқариш микрофирмалари ва кичиқ корхоналари учун беш йил давомида ягона солиқ тўлови тўлашда солиққа тортиладиган базани харид қилинган янги технологик жиҳозлар қийматига тенг, аммо солиққа тортиш базасининг 25 фоизидан кўп бўлмаган миқдорда камайтирган холда солиқ имтиёзлари жорий этилган; - технологик жихозларни олиб киришда қўлланиладиган имтиёзлар, агар технологик жиҳозларни етказиб бериш бўйича шартнома шартларида кўзда тутилган бўлса, бутловчи ва эҳтиёт қисмларга нисбатан ҳам татбиқ этилган.

Ўзбекистонда бугунги кунда Давлат инвестиция сиёсати ўзига хос икки йўналишга таянади: 1) солиқ юкини енгиллаштириш, маблағларни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга қаратиш; 2) маблағларни давлат бюджети ор қ али т ў плаш ва инвестиция дастурларини амалга ошириш. Бу борада олиб борилаётган сиёсатда давлат корхоналарига нисбатан амалда бўлган бюджетдан мол и ялаштириш тизими муайяан дараж а да бо қ имандаликни келтириб чиқариши инобатга олинмо қ да ва инвестиция фаолиятида уларга нодавлат сектори субъектларига қ араганда имтиёзли шароит яратиши мумкинлиги ҳам эътиборга олинмо қ да. 6. Қимматли қоғозларни жойлаштириш эвазига молиялаштириш манбаларини шакллантириш. Агар корхона инвестиция фаолиятини молиялаштиришда ўз маблағлари етарли бўлмаса, бундай ҳолда, корхона маблағларни қимматли қоғозлар чиқариш ёки банк кредити орқали жалб қилиши мумкин. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришнинг кенг тарқалган ва молиялаштиришнинг асосий манбаларидан бўлиб, қимматли қоғозларни эмиссия қилиш ҳисобланади. Қимматли қоғозлар чиқариш, инвестицияларни молиялаштиришда марказлашган маблағлар ва банк кредитларининг ҳиссасини пасайишига олиб келади. Қимматли қоғозлар бозори ва кредит бозори, пул маблағларига эҳтиёжи бўлган тармоқларга (корхоналарга) пул маблағларини тақсимлаб корхоналарнинг молиявий ҳолатини барқарорлаштиради. Жисмоний ва юридик шахслар томонидан харид қилинадиган қимматли қоғозлар ичида кенг тарқалган тури акционерлик жамиятлари томонидан чиқариладиган акциялардир.

Акция - бу корхона мулкига акционерларнинг қўшган хиссасини тасдиқловчи ҳужжат. Акциялар бўйича даромадлар дивидент шаклида олинади. Акциялар чиқариш орқали зарур бўлган пул маблағлари жалб қилинади. Акционерлик капиталини шакллантиришда икки хил акция эмиссия қилинади: оддий ва имтиёзли акциялар . Оддий акция — акционерлик жамиятини бошқаришни ҳуқуқини беради (акционерларнинг умумий йиғилишида қатнашиш , дивиденд олиш хуқуқи, жамиятни ликвидация қилаётганда акциялар қийматига тенг миқдорда корхона мулкини олиш). Барча оддий акцияларнинг номинал қиймати бир хил бўлиши лозим. Имтиёзли акциялар овоз бериш хуқуқига эга бўлмайди, лекин унинг афзаллик томони шундаки, у акционерга олдиндан маълум бўлган, қатъий белгиланган фоиз бўйича даромад билан таъминланган бўлади. Даромад ҳажми акционарлик жамияти фаолият натижасига боғлиқ бўлмайди. Акционерлик жамиятлари очиқ ёки ёпиқ турдаги жамиятларга бўлинади. Очиқ турдаги акционерлик жамиятлари ўз акцияларини барча хоҳловчиларига ҳам, ёпиқ турдаги акционерлик жамиятлари фақат ўз ишчиларига сотиши мумкин. Мулкчиликнинг акционерлик шаклида корхонанинг хўжалик фаолияти натижаси учун акционерларнинг жавобгарлик маъсулияти ошади. Ишчиларнинг бўш пул маблағларини акцияларга жойлаштириши, уларнинг маблағларини инфляциядан ҳимояласа, бошқа томондан ишлаб чиқариш натижаси учун маъсулиятини оширади. Чунки ўзи бундан манфаатдор бўлади. Банк кредити учун албатта фоиз тўланиши шарт, корхонанинг молиявий натижасидан қатъйй назар (фойда кўрдими ёки зарар). Акциялар (оддий акция) учун корхона фаолияти натижасига қараб акционерларга д и видент тўланади. Корхона зарар кўрса, дивидент тўламайди. Акционерлар йиғилиши қарорига биноан, ҳисобот йилида дивидентлар тўланмасдан корхона фаолиятини кенгайтиришга ёки бирор инвестицион лойиҳани молиялаштириш учун йўналтирилиши мумкин. Бундан ташқари акционерлик жамияти устидан давлат ва акционерларнинг

назорат сифати ошади. Қимматли қоғозлар орқали зарур маблағлар банк кредитига нисбатан кўпроқ тўпланади. Акционерлик капитали нафақат пул шаклида, балки, техника, технологиялар кўринишида ҳам бўлиши мумкин. Лойиҳани молиялаштиришнинг қимматли қоғозлар эмиссия қилиш шаклининг ижобий томони шундаки, инвестицион лойиҳани амалга ошириш учун асосий зарур молиявий ресурслар ёки бошқа ресурслар лойиҳани амалга оширишдан олдин ёки уни амалга ошириш жараёнида келиб тушади. Корхоналар ўз инвестиция фаолиятини жалб қилинган маблағлар ҳисобига молиялаштириш учун бир қатор имтиёзлар жорий этилди, хусусан, “юридик шахс бўлган акциядорнинг ўтган йилларнинг тақсимланмаган фойдасини устав фондини (капиталини) кўпайтириш учун йўналтириш чоғида қўшимча акциялар қиймати ёки акцияларнинг номинал қийматини кўпайтириш тарзида олинган даромадлари (фойдаси) солиқ солиш объекти бўлмайди ”. 1 Акциядан ташқари ко рхона облигация чиқариш йўли билан маблағларни жалб этади. Облигация - бу қарздорлик мажбурияти бўлганлиги сабабли акцияга нисбатан риск камроқ бўлади ва облигациялар шу саба б ли акцияга нисбатан тезроқ сотилади. Бу эса корхонага зарур маблағларни бир мунча қисқа вақт ичида тўплаш имконини беради. Облигациянинг акцияга нисбатан риски камроқ бўлганлиги сабабли, облигацияга тўланадиган фоиз акция бўйича дивидентга нисбатан пастроқ бўлади. Корхона учун эса акция чиқариш, облигация чиқаришга нисбатан қулайроқдир. Чунки фойда миқдорига қараб, дивидентни ўзгартириши мумкин, облигацияда эса фоиз қатъий белгиланган бўлади. Аҳоли оддий акцияга нисбатан имтиёзли акция олишга қизиқади. Шундай экан, корхона имтиёзли акцияларини оддий акцияларга нисбатан тезроқ со та олади. Лекин имтиёзли акциялар н о минал қиймати, жамият устав капиталини 20% идан ошмаслиги керак. 1 Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси (1997 йил 24 апрелда қабул қилинган) . 16 модда, тўлдирилган 4-қисм, 2007 йил 23 июль. № ЎРҚ – 104.

Айрим ҳолларда, акциянерлик капитали фақатгина бошланғич капитал қўйилмаларни қоплабгина қолмай, яна корхонанинг соф айланма маблағларга бўлган эҳтиёжининг катта қисмини қоплайди. Бу ҳолат одатда, корхонанинг молиявий ресурсларни фақат юқори фоиз остида олиш мумкин бўлган шароитдагина юз беради. Бу вазиятда депозитларга тўланадиган фоиз ставкалари ҳам жуда юқори бўлади, шунинг учун, корхона етарли ресурсларни ташкил қилиш учун инвестицион лойиҳа юқори даромадлиги ва ўзига жалб қилувчи бўлиши керак. Бошқа ҳолатларга нисбатан арзонроқ қарз ёки муддатли кредитлар олиш мумкин бўлган ҳолатда, лойиҳаларни ссудалар ёрдамида молиялаштиришга интилиш ўсади. Ҳар қандай ҳолатда узоқ муддатли қарзлар ва акционер капитали ўртасида баланс тутиб туриш лозим. Қанчалик акционер капитали ҳиссаси юқори бўлиб, шунчалик қарз мажбуриятилари хиссаси кам бўлса, солиқ тўлагунга қадар фойда шунчалик юқори бўлади. Молиялаштиришда қарз мажбуриятлари ҳиссаси қанчалик юқори бўлса, шунчалик, мажбуриятлар бўйича фоиз тўловлари юқори бўлади.Ўзбекистон Республикасининг 23 июль 2007 йилдаги “Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий соҳадаги айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ: “Корхоналарнинг облигациялари” деган сўзлар “Корпоратив облигациялар” деган сўзлар билан алмаштирилди (Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисидаги Қонуннинг 5 – моддаси). Корпоратив облигацияларни фақат очиқ акциядорлик жамиятлари аудиторлик ташкилотининг хулосаси билан тасдиқланган ўз капиталининг облигациялар чиқариш тўғрисида қарор қабул қилинган санадаги миқдори доирасида чиқаришлари мумкин. Корпоратив облигациялар чиқаришга фақат очиқ акциядорлик жамиятининг устав фонди тўлиқ тўланганидан кейин йўл қўйилади. 2 2 Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий соҳадаги айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонуни, Т.: 2007 й 23 июль № ЎРҚ – 104.

Ҳар бир лойиҳада молиялаштиришнинг турли хил шаклларининг оқибатларини тубдан баҳолаш лозим ва шундай молиялаштириш манбасини аниқлаш лозимки, унда ресурслар ва иқтисодий қайтим мос келсин, яъни: - акционерлик капитали билан биргаликда қарзга олинган маблағлар ҳам инвестицион лойиҳани молиялаштириш манбаи бўлади. - молия бозорларининг асосий вазифаси – жамғармаларни ишлаб чиқариш инвестицияларига йўналтиришдир. Молиявий бозорларсиз корхоналар ўз маблағларига таянишга мажбур бўлар эдилар, бу эса уни 7. Инвестициялаш манбаларини шакллантиришда капитал ва ссуда бозорларининг роли. Ҳар бир лойиҳада молиялаштиришнинг турли хил шаклларининг оқибатларини тубдан баҳолаш лозим ва шундай молиялаштириш манбасини аниқлаш лозимки, унда ресурслар ва иқтисодий қайтим мос келсин, яъни: - акционерлик капитали билан биргаликда қарзга олинган маблағлар ҳам инвестицион лойиҳани молиялаштириш манбаи бўлади. - молия бозорларининг асосий вазифаси – жамғармаларни ишлаб чиқариш инвестицияларига йўналтиришдир. Молиявий бозорларсиз корхоналар ўз маблағларига таянишга мажбур булар эдилар, бу эса уни ривожланишини кескин чегаралиб қўяди. в) Инвестицион лойиҳани молиялаштиришнинг қарзга олинган манбаи бўлиб, банк кредитлари, ипотека ссудалари, суғўрта компанияларидан олинган қарзлар ёки бюджетдан ташқари фондлардан олинган кредитлар ҳисобланади. Ушбу, молиялаштириш манбалари маълум муддатга қайтариш ва тўловлилик шартли асосида берилади. Инвестицион лойиҳаларни кредит асосида молиялаштиришнинг афзалроқ томони шундаки, фаолият юритаётган корхона учун модернизация, реконструкция ишлари ва керакли меъёрда ишлаб чиқариш қувватини таъминлашда, яъни корхона ишлаб чиқариш фаолиятни кенгайтирмоқчи бўлса, кредитдан фойдалангани

маъқул, чунки, ишлаб турган корхона активлари ушбу кредитлар қайтарилишига гаров бўлиб хизмат қилиши мумкин. Янги ташкил этилаётган корхона, ташкилотлар учун эса инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш учун, акционер капиталидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир, чунки янги ташкил этилган корхоналар учун банк кредитидан фойданиш юқори риск билан боғлиқ бўлиб, кредит олишда корхона уни қайтариш учун етарли даражада молиявий ресурслар билан ёки бошқа активлар билан таъминланмаган бўлиши мумкин, бундай шартларни янги корхона бажармаслиги сабабли, акционерлик капиталидан фойдаланадилар. Ликвидлик билан боғлиқ бундай вазиятларда янги корхона қийин вазиятларга тушиб қолади. Лойиҳа яхши баҳоланганда, ҳам, яхши техник асосланганда ҳам банклар юқори фоиз ставкасида кредит беришлари мумкин. Акционер капитали эса бундай муаммолар келтириб чиқармайди, аммо уни йиғиш анча мураккаб вазифадир, банк кредитлари эса бундан мустаснодир. Инвестицион лойиҳаларни кредитлаш шарти, фоиз ставкаси ўзгариши билан лойиҳа иқтисодий кўрсаткичларларининг ўзгариши орасидаги муносабат билан аниқланади. Маълумки, фоиз ставкаси ўзгармас ва ўзгарувчан бўлади. Шу сабабли корхона инвестиция лойиҳасини молиялаштиришда кредит олмоқчи бўлса, у узоқ муддатли бўлса, у ҳолда ўзгармас фоиз ставкасидаги кредитдан фойдаланади. Яхши асосланган лойиҳа учун қарз маблағлари олиш бир мунча осонроқ бўлади. Молиялаштириш жараёнини қарзга олинадиган маблағларни ҳажмини аниқлашдан бошлаш мақсадга мувофиқ бўлади, бу кредит олишни кафолатлаши мумкин. Ушбу ссуда капиталини қуйидагиларга йўналтирилиши мумкин: асбоб-ускуналар харид қилиш, ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, модернизация, реконструкция қилиш ва бошқаларга. Ссуда капиталини қуйидаги турларга ажратиш мумкин: айланма маблағларни ташкил қилиш мақсадида тижорат, банк ёки мол-етказиб берувчиларнинг

турли хил шаклдаги кредитлари ёки миллий ва хорижий молиявий институтларининг узоқ муддатли кредитлари хисобига амалга оширилади. 8.Инвестиция фаолиятини қарз маблағлари эвазига молиялаштириш Инвестицияларнинг молиялаштириш манбаларида қарз маблағлар ролининг ошиши, асосан, чет эл кредитларининг кўпайиши ҳисобига юз берди. Чет эл кредитлари салмоғининг юқорилиги чет эл кредитлари бўйича давлат кафолатларнинг мавжудлиги ва тижорат банклари кредитлари бўйича фоиз ставкаларининг нобарқарорлиги билан изоҳланади. Ҳукумат кафолатлари билан олинаётған чет эл кредитлари ҳиссасининг кўтарилиши банклар томонидан катта эҳтиёткорлик билан валюта кредитларининг қайтарилмаслик рискларини кун тартибига қўяди ва ҳисобга олишни талаб этади. Бу эса ўз навбатида инвестиция лойиҳаларини батафсил таҳлилини ва экспертизасини ўтказишда, инвестиция қарорларини қабул қилишда, халқаро молия институтлари ва чет эллик инвесторларнинг қарз маблағларидан фойдаланишда банкларнинг масъулиятини ғоят кўтаришни талаб қилади. Ушбу, молиялаштириш манбалари маълум муддатга қайтариш ва тўловлилик шартли асосида берилади. Инвестицион лойиҳаларни кредит асосида молиялаштиришнинг афзалроқ томони шундаки, фаолият юритаётган корхона учун модернизация, реконструкция ишлари ва керакли меъёрда ишлаб чиқариш қувватини таъминлашда, яъни корхона ишлаб чиқариш фаолиятни кенгайтирмоқчи бўлса, кредитдан фойдалангани маъқул, чунки, ишлаб турган корхона активлари ушбу кредитлар қайтарилишига гаров бўлиб хизмат қилиши мумкин. Инвестицион лойиҳаларни кредитлаш шарти, фоиз ставкаси ўзгариши билан лойиҳа иқтисодий кўрсаткичларларининг ўзгариши орасидаги муносабат билан аниқланади. Маълумки, фоиз ставкаси ўзгармас ва ўзгарувчан бўлади. Шу сабабли корхона инвестиция лойиҳасини

молиялаштиришда кредит олмоқчи бўлса, у узоқ муддатли бўлса, у ҳолда ўзгармас фоиз ставкасидаги кредитдан фойдаланади. Яхши асосланган лойиҳа учун қарз маблағлари олиш бир мунча осонроқ бўлади. Молиялаштириш жараёнини қарзга олинадиган маблағларни ҳажмини аниқлашдан бошлаш мақсадга мувофиқ бўлади, бу кредит олишни кафолатлаши мумкин. Ушбу ссуда капиталини қуйидагиларга йўналтирилиши мумкин: асбоб-ускуналар харид қилиш, ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, модернизация, реконструкция қилиш ва бошқаларга. Ссуда капиталини қуйидаги турларга ажратиш мумкин: айланма маблағларни ташкил қилиш мақсадида тижорат, банк ёки мол-етказиб берувчиларнинг турли хил шаклдаги кредитлари ёки миллий ва хорижий молиявий институтларининг узоқ муддатли кредитлари. Банк томонидан олинадиган фоизлар бериладиган кредитнинг ҳажми, муддати унинг таъминланганлиги, кредитлаш шакли, кредитнинг риск даражаси ва бошқаларга боғлиқ тарзда дифференцияллашади. Ҳозирги вақтда инвесторлар тез қайтиш берувчи тадбиркорлик фаолиятига кредитларни жалб қилмоқдалар. Кредитлар, кредитлаш муддатига кўра қисқа муддатли (1 йилгача) ва узоқ муддатли ( 1 йилдан юқори) турларга бўлинади. Корхонанинг асосий фондлари учун олинган узоқ муддатли кредитларни одатда инвестиция деб аташади. Узоқ муддатли кредитларнинг объектив зарурлиги корхонани ишлаб чиқаришини кенгайтириш эҳтиёжидан келиб чиқади. Айнан шу шароитда кредит муносабатларида узоқ муддатлилик характери вужудга келади. Бу қарздорга ўз маблағларини ўз муомаласидан олишга (оборотидан олишга) нисбатан, бир мунча қисқароқ вақтда пул маблағларини олиш имкониятини беради. Капитал қўйилмаларни молиялаштиришнинг кредит усулининг афзаллик томони маблағларни қайтаришлик билан боғлиқдир. Бу капитал қўйилмаларни ҳақиқий қопланиши ва кредитни қайтарилишини назаратини кучайтиради. Бу эса ўз-ўзидан маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини оширади.

Ҳозирда реал иқтисодиётда инвестициялар даромадлилик даражаси банк фоиз ставкасига нисбатан юқори бўлган, савдо кредит ва воситачилик операцияларини кредитлаш билан чегараланиб қолмоқда. 9. Инвестиция фаолиятини узоқ муддатли кредитлаш. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида банклар томонидан хўжалик юритувчи субъектларни узоқ муддатли кредитлашни ташкил қилиш тартиби тижорат банкларининг ички кредит сиёсати, Ўзбекистон Республикаси “Марказий банк тўғрисида”, "Инвестиция фаолияти тўғрисида"ги қонунларга, Марказий банкнинг “Тижорат банкларининг кредит сиёсатига нисбатан қўйиладиган талаблар тўғрисида” ги Низоми ва бошқа амалдаги қонун ҳужжатларга мувофиқ ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон Республикаси Ҳудудида банклар томонидан хўжалик юритувчи субъектларнинг узоқ муддатли кредитлаш жараёнларини тартибга солади. Ҳозирги кунда кўпгина тижорат банклари узоқ муддатли кредитлаш жараёнини ўзларининг ички кредит сиёсатидан келиб чиққан ҳолда мустақил амалга оширадилар. Узоқ муддатли кредитлар - ишлаб чиқариш ва ижтимоий мақсадлар учун мўлжалланган объектларни, қурилиш, реконструкция қилиш, техник қайта жиҳозлашга оид ҳаражатлар билан боғлиқ капитал қўйилмаларни молиялаш, техника, технологиялар ва ускуналарни ҳарид қилиш, асосий чорва, кўп йиллик ўсимликларни шакллантириш, шунингдек, бошқа инвестиция мақсадлари учун мўлжалланган кредитлардир. Узоқ муддатли кредит - 1 йилдан ортиқ, бироқ қоплаш муддатидан ортиқ бўлмаган муддатга бериладиган ссудалардир. Узоқ муддатли кредитлар билан хўжалик юритувчи субъектлар — юридик шахслар ва хусусий тадбиркорлар, шунингдек, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда рўйхатга олинган, юридик шахсни ҳосил қилмаган деҳқон хўжаликлари таъминланадилар. Кредитлаш учун қуйидаги шартларнинг бажарилиши чоғида ишлаб чиқаришга ихтисослаштирилган объектларнинг, шунингдек қуйидаги

объектларнинг қурилиши, реконструкциялаш ва техник қайта жиҳозлаш объектлари қабул қилиниши мумкин:  амалдаги тартибга мувофиқ келишилган экспертиза қилинган ва тасдиқланган, лойиҳалаш-смета ҳужжатлари асосида белгиланган тартибда тасдиқлар билан таъминланган;  қурилиш барча турларининг, унинг мулкчилик усули ва шаклларидан қатъий назар, юритилишига оид Давқўмархитектқурилиш қўмитаси назорати ёки унинг маҳаллий инспекцияларининг ёзма рухсатномаси бўлган ҳолларда;  технологик ускуналар ва хом ашёнинг етказиб берилишига оид шартномалар билан таъминланган;  давлат экология экспертизасининг хулосаси;  шартнома баҳолар ведмости;  қурилиш учун ажратилган ҳудудга шартнома;  инфляция жараёнларини ҳисобга олган ҳолда пудрат ишларига оид контрактлари билан таъминланган;  қарз олувчи томонидан тақдим этилган иқтисодий қоплашга оид ҳисоб-китобларнинг банк экспертизаси билан таъминланган объектлар. Инвестиция дастурига киритилган лойиҳалар бўйича Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 12 сентябрдаги 395-сон Қарорида (тегишли иловалари) ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 8 ноябрдаги Фармонида шунингдек, Вазирлар Махкамасининг 15 ноябрь 2005 йилдаги 251 – сонли Қарорида назарда тутилган барча меъёрий-ҳуқуқий талаблар ҳисобга олиниши зарур. Кредитланаётган объект қийматининг камида 30 % и ўз ёки бошқа хил молиялаш манбалари билан таъминланган қурилиш объектларини кредитлаш учун тавсия этилади, лекин амалиётда муҳим инвестиция лойиҳалари учун истисно тариқасида бу меъёрдан паст бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори бўйича Молия

вазирлиги кафолати остида, шунингдек бюджетдан ташқари фондларнинг кредит линиялари ҳисобидан кредитланадиган объектлар бундан мустасно. Объектларнинг қурилишига оид кредитлар хўжалик юритувчи субъектда тугалланмаган қурилишдаги ишга туширишнинг муддати кечиқтирилган ва илгари берилган ссудалар бўйича муддати кечиқтирилган қарзга оид шунга ўхшаш кредитланадиган объектлар мавжуд бўлмаган ҳоллардагина берилиши мумкин. Банклар ушбу қоидалар доирасида кредит ресурслари ёки қарз (заём) маблағларидан самаралироқ фойдаланишни таъминлаган ҳолда қарз олувчилар билан муносабатларини тартибга соладилар, шунингдек, кредитлаш объектининг, кредит ёрдамида амалга оширувчи тадбирларнинг самарадорлигини аниқлаш билан боғлиқ барча масалаларини мустақил равишда ҳал этадилар. Узоқ муддатли кредитнинг қайтарилишини таъминлашнинг асосий турлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:  ҳукумат кафолатлари;  мол-мулк гарови;  банклар, бошқа кредит муассасалари ва суғўрта ташкилотларининг кафолатлари;  учинчи шахслар кафиллиги;  қонунчиликка мувофиқ фаолият юритувчи суғўрта компаниялари томонидан берилган суғўрта полиси (гувоҳномаси) билан тасдиқланган кредитнинг қарз олувчи томонидан сундирилмаслиги (риск) хатарининг суғўрта қилиниши. Кредитни расмийлаштириш жараёни ўз ичига: а) кредит олишга оид буюртманоманинг кўриб чиқилиши ва бўлғуси қарз олувчининг ҳуқуқий мақомини аниқлаш мақсадида унинг ўрганилишини; б) қарз олувчининг молиявий ҳолати таҳл или ни ва кред и тга баҳолашни;

в) кредитланаёт г ан лойиҳанинг комплекс экспертизасининг ўтказилишини; г) кредит шартномасини расмийлаштириш ва тўзишни олади. Бунда: - (а) ва (б ) бандларида кўрсатилган кредит буюртманомасини кўриб чиқиш муддати банк қарз олувчига кр е дит буюртманомасига ёзма хулоса берадиган 5 банк иш кунидан ошмаслиги керак; - хўжалик юритувчи субъектларнинг кредит сўраб тақдим этилган ҳужжатлар тўплами ва аризалари туман банк бўлимлари кредит комиссияси томонидан аризалар келиб тушган кундан бошлаб 10 кундан ошмаган, вилоят кредит комиссияси томонидан 15 кундан ошмаган муддатда ва Марказий идора кредит кўмитаси томонидан 30 кун давомида кўриб чиқилиб, кредит бериш ёки бермаслиги тўғрисида ёзма равишда хулоса беришлари лозим бўлади. (кичиқ бизнес ва хусусий тадбиркорлик лойиҳаларига ва Марказий банкнинг тегишли меъёрий хужжатлари асосида кўриб чиқиш муддати ўрнатилган инвестийия лойиҳалари бундан мустасно). Кредитни расмийлаштириш тартиби кредит олишга оид буюртманомани кўриб чиқишдан бошланади. Кредит буюртманомасида қуйидагилар кўрсатилади:  қарз олувчи тўғрисидаги маълумотлар (ташкилий-ҳуқуқий шакл, муассислар фаолиятининг асосий тури ва ҳ. к.);  сўралаётган сумма ссуданинг белгиланиши ва лойиҳанинг мақсади;  кредит бериш муддати;  актив суммаси билан сў раб олинадиган кредит суммаларининг ўзаро мувофиқлиги;  кредитлаш объектининг қоплаш муддати;  кредит ва унга оид фоизларни ҳисоблаш ва сундириш муддатлари;  агар кредит қимматликлар гарови остида берилаётган бўлса, кредитни таъминлаш сифатида гаровга қўйилаётган қимматликлар тўғрисидаги

маълумотлар;  корхонанинг қарз маблағлари тўғрисидаги маълумотлар;  корхонанинг бошқа банкларда очилган банк ҳисоб рақамлари хақидаги маълумотлар,  корхонанинг бошқа корхоналарнинг капиталида қатнашиш ҳақида маълумотлар. Агар молиявий ҳолат, кредитланаётган лойиҳанинг кредитга қобиллигини баҳолаш ва комплекс экспертиза қилинишини ўтказишни баҳолашни таҳлил қилиниши учун ишлаб чиқаришга ихтисослаштирилган объектларнинг қурилиши, қайта таъмирланиши ва техник жиҳатдан қайта жиҳозланиш кредитлаш объекти бўлиб ҳисобланса, қарз олувчи банкка қуйидагиларни тақдим этиши шарт: 1) белгиланган тартибда тасдиқланган лойиҳанинг техник иқтисодий асосланмаси ва лойиҳалаш смета ҳужжатлари; 2) қурилиш қийматининг йиғма молиявий смета ҳисоб-китоблари ; 3) қурилишнинг белгиланган тартибда тасдиқланган, йиллар бўйича бўлиб юборилган ҳолдаги манзиллар рўйхати; 4) бажарилган ишлар учун ҳисоб-китоб шакллари кўрсатилган ҳолдаги жами қурилиш даврига бўлган пудрат шартномалари; 5) техник ускунани етказиб беришга оид контрак лойиҳаси; 6) Давқумархитектқурилиш қўмитаси назорат экспертизаси хулосаси ва лойиҳалаш хужжатлари бўйича давлат экологик экспертизаси хулосаси; 7) қарз олувчининг сўнгги 3 йил учун, унинг кредитга қобиллигини аниқлаб олиш учун (юридик шахслар учун) молиявий ҳисоботлари (молиявий ҳисоботнинг 1, 2, 2"а", 3, 4, 5 сон шакллари ), кредитнинг таъминланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар, объект жойлашган ер участкасига бўлган хуқуқини тасдиқловчи, янгидан бошланаётган қурилиш бўйича қурилиш ишларига маҳаллий ҳоқимият органлари рухсат беришига оид ҳужжатлар; 8) зарурат туғилганда банк инвестиция лойиҳасининг амалга

оширилишини ва қарз олувчини тўловга қобиллигини тасдиқловчи бошқа ҳужжатларни ҳам талаб қилиши мумкин. Бунда қарз олувчининг кредитга қобиллиги тўғрисидаги хулоса банкнинг тегишли бўлинмаси томонидан корхона молиявий ҳисоботини кўриб чиқиш йўли орқали энг камида сўнгги 3 йил учун бўлган даврдаги асосий молиявий кўрсаткичларнинг таҳлил этиш асосида берилади. Кредитланаётган лойиҳанинг комплекс экспертизаси қарз олувчи томонидан такдим этилган қуйидаги маълумотлар таҳлилига асосланади:  техник экспертиза ўтказишдаги, яъни лойиҳада фойдаланиладиган ускуналар, асбоблар, ва шу кабилар технологиялари ва техник тавсифларини ўрганилиши ;  маркетинг тадкиқотлари ва ахборот таъминотининг ўтказилиши, яъни ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга бўлган талаб ва таклифнинг ўрганилиши, рақобатчилар ва лойиҳа маҳсулотининг ҳаракатланиш омилларини таҳлил қилиниши;  молиявий иқтисодий экспертиза ўтказилиши, лойиҳанинг тадбиқ этилиши, пул маблағлари оқимини лойиҳалаштирилиши ва молияллаш чизмаларини танлаш бўйича тавсияларни берилишини иқтисодий жиҳатдан мувофиқлилиги таҳлили;  хатарларни баҳолашнинг ўтказилиши ва лойиҳага таъсир этувчи (рисклар) хатарларни пасайтириш омилларини ишланмалари;  қарз олувчи ва гаров таъминоти асосий фондлари баҳоланишини, яъни бинолар, иншоотлар, ускуналар ва бошқа объектлар қийматини баҳоланиши ва таҳлил қилинишининг ўтказилиши;  капитал ҳаражатлар қиймати ошишини реал кўрсаткичлар базасида шартнома нархларин и тўғри б аҳо лаш;  тегишли келишувлар билан тасдикланган Ўзбекистондан ташқарида ускуна ва материалларни сотиб олиниши масалаларини ишлаб чиқиш ҳолати, ускуналарни етказиб берувчилар билан шартномаларнинг мавжудлиги, маблағларнинг эркин алмаштириладиган

валютада ундириб олиш борасида унинг тўланиши масалаларининг мавжудлиги;  ускунанинг етказиб берилиши ва уларнинг монтаж қилиниши билан ишларни ва ишлаб чиқариш жадвалларидаги боғлиқлик;  лойиҳанинг ўзини-ўзи қоплашига таъсир этувчи бошқа омилларни ўрганилиши. Қурилиш объектларининг ҳукумат кафолати остида кредитланиши қурилиш пудрати шартномалари бўйича молиялашлар фақат қарз олувчилар томонидан пудрат ташкилотлари ўртасида тузилган объектларнинг қурилиши чоғида мажбурий суғўрталаш ҳақидаги суғўрта полиси ва шартноманинг нотариал тасдиқланган нусҳасидан банкка берилиши чоғидагина очилади. Жами ҳужжатлар пакетини таҳлил қилиб бўлгач, кредитлаш бўлими банкнинг кредит қўмитасига кредитлашнинг мақсадга мувофиқлиги тўғрисида ёки бўлмаса кредит беришни рад этиш тўғрисидаги қарорни кўриб чиқилиши ва чиқарилиши учун хулосани такдим этади. Кредит қарорларидан сўнг банк қарз олувчи билан кредит шартномасини имзолайди. Кўриб чиқилаётган объектлар (корхоналар)нинг раҳбарияти билан кредит шартномаларини тўзишга йўл қуйилма й ди . Кредит шартномаси банк билан қарз олу в чи ўртасидаги ўзар о муноса батларнинг асоси бўлиб ҳисобланади, олинган кредитлар, комиссиялар уларга оид фо из лар ва пенялар бўйича агар шартноманинг ўзида ўзгача ҳол назарда тутилмаган бўлса, улар имзолаган вақтдан бошлаб амал қилади. Банк қарз олувчи билан келишиб, қоплаш муддатлари ва пул оқимлари прогнози ҳисобга олинадиган имтиёзли даврни белгилаш ҳуқуқига эгадир ва у кредит шартномасида таъкидланиши керак. 10. Инвестиция фаолиятида ипотека кредити.

Замонавий шароитда ипотека кредитлари биринчи навбатда Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш учун муҳим аҳамиятга эга, аммо, афсуски у энди «оёққа туриш» йўлидадир. Ривожланган давлатларда юқори даражада бўлган ипотека кредитлари бозор иқтисодиётининг, хусусан инвестиция фаолиятининг муҳим элементи ҳисобланади. Ипотекада и кки хил тушунча мавжуд: гаров ва ипотека. Г аров-мажбуриятларни таъминлаш усули эса ш артнома ёки қонундан келиб чиқади. Кредитор гаров берувчи қарздор мажбуриятини бажармаган ҳолда, гаровга қўйилган мулкни сотиш ҳуқуқига эга бўлади. Ипотека гаров турлилиги, ссуда олиш мақсадида, айнан кўчмас мулкни (асосан, ер қурилишини) гаровга қўйишдир. Ипотека учун қуйидагилар характерлидир: Мулк гарови битта мулкни гаровга қўйиб иккинчи,учинчи марта ипотека ссудаларини олиш имконияти мавжудлиги; давлат ва маҳаллий идоралар юритиладиган ер китобларида гаровни рўйҳатга олиш мажбурийлиги. Қарздорнинг тўловга лаёқатсизлилиги ҳолатида гаровни рўйҳатдаги навбати бўйича уни реализациясидан тушган тушум ҳисобидан кредитор талаби қондирилади. Гаров предмети фақат бирор бир нарса бўлмасдан, балки якка мулкий хуқуқ ва талаблар ҳам бўлиши мумкин. Фуқароларнинг мулклари бундан мустасно. Чунки амалиётда уй-жойни гаров объекти сифатида олиш мумкин бўлмайди. Чунки у кўп муоммани келтириб чиқаради. Шунинг учун амалиётда бу усул унчалик кўп қўлланмайди. Ипотека кредитлари қуйидаги хусусиятларга эга: -ипотека кредити-қатъий белгиланган гаров асосидаги ссуда; -кўпгина ипотека ссудалари қатъий мақсадли вазифага эга; -улар қурилиш , уй жой ва ишлаб чиқариш биноларини қайта таъмирлаш, шунингдек ер майдонларини ўзлаштиришни молиялашт и риш учун фойдаланилади.

Ғарбда уй-жой ипотека кредитлари кенг тус олган, АҚШ да улар жами кўчмас мулк остидаги ссудалар жами ҳажмининг 60%идан ортиғини ташкил қилади, яъни: - ипотека кредитлари узоқ муддатга берилади, одатда 10-30 йилга. Ипотека кредитини олишда «заклодной» махсус кредит битими ҳисобланади. «Заклоднойлар» икқиламчи бозорда муомилада бўлиб, унинг вазифаси кредитлаш учун доимий ресурслар оқимини таъминлаш ва кредит ресурсларига эҳтиёж сезувчи ҳудудларга, тармоқларга маблағларни йўналтиришни таъминлашдир. Ипотека иқтисодий инқирозни енгишга икки хил йўл билан таъсир қилади: - ипотека бизнесининг ривожланиши иқтисодиётнинг реал секторини ривожланишига таъсир қилади, қурилиш комплексидаги, қишлоқ хўжалигидаги ва бошқа тармоқдаги ишлаб чиқаришни тушиб кетишини тўхтади. Бу уй жой бозори ва фермер хўжалигининг ривожланиши билан боғлиқ. - ипотека кредитларининг ривожланиши иқтисодий инқироз сабаб бўлган, жамиятдаги тангликни енгишга ижобий таъсир кўрсатади. Ипотека кредитлари нисбатан кам рисклар и билан б анк операцияси ҳисобланади. Ипотека кредитлари рискнинг катта қисми қарздор ва и нвестор зиммасига юкланади. Ҳозирги кунда, жаҳон амалиётида ипотека бўйича банк операциялари жуда хатарли (рискли) тус олмоқда, масалан, 2007 йил агуст ойи бошлаларида АҚШ да тижорат банклари ипотека кредитларининг қайтмаслик рискининг юқорилиги, жаҳон фонд биржаларида тижорат банклари қимматли қоғозлари нархининг кескин пасайиб кетишига олиб келди. Бунинг олдини олиш мақсадида, АҚШ Федерал Резерв системаси, Европа марказий банклари тижорат банкларига ёрдам сифатида 300 млрд. АҚШ доллар миқдорида маблағ ажратдилар.

ж) Ривожланаётган мамлакатларда муҳим молиялаштириш манбаи бўлиб чет эл кредити ва инвестициялари ҳисобланади. Чет эл к редити ҳисобига креди т р ивожланган давлатлардан замонавий техника ва технологияларни миллий ишлаб чиқаришга киритиш имконини беради. Бу борада Ўзбекистонда талайгина ишлар амалга оширилган. Ҳозирда кичиқ бизнесни ривожлантиришга қаратилган хорижий кредит линиялари фаолият кўрсатиб келмоқда. Жумладан, Европа Тикла ни ш ва Тараққиёт б анки, Осиё Тараққиёт банки, KfW (Германия) ва бошқа молия-кредит ташкилотлари. Бу кредит линиялари орқали, техника, технология ва асбоб ускуналарни импорт қилиш, саноат сектори, қишлоқ хўжалиги, хизмат кўрсатиш соҳаси, кичиқ бизнесни ривожлантириш учун кредитлар берилади. 11. Корхоналарнинг кредитга лаёқатлилиги кўрсаткичлари. Инвестицион лойиҳаларни кредитлаш жараёни жуда кўп ва турли хил хавф-хатарлар (рисклар) билан боғлиқ бўлиб, қайсики кредитларни белгиланган муддатда қопланмаслик муаммосини келтириб чиқаради. Шу сабабли банклар ўз мижозларига кредит беришда, мижознинг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қиладилар. Банк мижози кредитга лаёқатлиги деганда мижознинг ўз қарз мажбуриятлари бўйича тўлиқ ва ўз вақтида ҳисоблашиш қобилияти тушинилади. Мижознинг кредитга лаёқатлилик даражаси банклар учун жуда зарур, чунки ҳар бир берилган кредит риск билан боғлиқ. Агар банк рискни ҳисобга олмаса, кредит ўз вақтида қайтмаслиги ёки умуман тўланмаслиги мумкин. Шу сабабли, банклар ўз мижозлари молиявий ҳолатини, тўловга қобиллигини ва албатта, кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилади. Жаҳон амалиётида, хусусан АҚШда банклар томонидан, мижоз кредитга лаёқатлилигини баҳолашда "five с", "беш си" қоидаси ишлатилади. Улар қуйидагилар:  character (мижоз ҳарактери);

 capacity (молиявий шароити);  capital (капитал ёки мол-мулк);  colletarial (таъминланганлик);  conditions (умумий иқтисодий вазият). Мижоз ҳарактери деганда, унинг юридик шахс сифатида репутацияси, маъсулиятлилиги, олинган қарзни тўлашга хоҳиши ва тайёрлик даражаси тушинилади. Мижоз молиявий шароити ёки қобилияти деганда, мижознинг кредитни қайси манбалардан қоплашлиги тушинилади. Одатда корхонада қуйидаги 3 манбалар мавжуд:  жорий касса тушумлари;  активларни сотишдан тушган тушум;  ва бошқа молиялаштириш манбалари (махсус заҳира лар, амортизация фонди ва б.) Капитал деганда, мижознинг акционерлик капитали, унинг структураси, актив ва пассивлар орасидаги муносабатлар туши н илади. Унинг устав фонди ва ўз капиталининг кредит операциясига жалб қилиш даражасини кўриб чиқиш тушинилади. Таъминланганлик деганда, мижознинг активлари қиймати ва конкрет икқиламчи қарзни қоплаш манбаи (кафиллик, суғўрта, гаров) қайсики, кредит шартномасида кўрсатилади. Умумий иқтисодий вазият деганда, мамлакатдаги жорий ва келажакдаги иқтисодий ҳолат, сиёсай аҳвол, солиқлар, хом-ашё ва бошқа кредит қайтарилишига таъсир этувчи билвосита факторларни ўрганиш тушинилади. Ушбу усул ҳозирда бизнинг банкларда қўлланилса фойдадан ҳоли бўлмасди. Кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилишдан асосий мақсад, бу қарз олувчи, хўжалик юритувчи субъектнинг имкониятлари, қарзни ўз вақтида қоплашни, риск даражасини, кредит миқдори ва бошқа омилларни белгиланган шароитда ва ҳолатда таҳлил қилишдан иборатдир. Банклар

учун бу масалаларни амалга ошириш жуда қийин бўлсада, худди ана шу мақсад амалга оширилсагина берилган кредитдан фойда олинади. Кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилиш вазифаси бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: 1. Кредитга лаёқатлиликни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш; 2. Кўрсаткичларни таҳлил қилиш (йил боши ва йил охирини таққослаш); З. Кўрсаткичларга таъсир этувчи омилларни аниқлаш; 4. Кредитга лаёқатлиликни мустахкамлаш йўлларини аниқлаш; Бозор муносабатларининг ривожланиб бориши билан тижорат банклари томонидан кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилувчи янги методлар ишлаб чиқилмоқда, қайсиким корхона ҳақидаги (кредитга лаёқатлиги ҳақидаги) таҳлилни чуқурроқ олиб боришни кўрсатади. Ҳозирги вақтда жаҳон амалиётида (ЮНИДО тасдиқлаган стандарт бўйича) молиявий кўрсаткичлар системаси бўйича таҳлил ва рейтинг методи бўйича таҳлил усуллари қўлланилади. Ўзбекистон Республикасида Марказий Банк томонидан чиқарилган йўриқнома бўйича корхоналарга турли хил муддатга кредитлар берилиб, уларнинг кредитга лаёқатлилигининг молиявий кўрсаткичларнинг таҳлилига асосланиб берилади. Таҳлил учун асосий манба бўлиб корхона бухгалтерия баланси ва молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдан фойдаланилади. Кредитга лаёқатлиликни ифодаловчи асосий ва қўшимча кўрсаткичлар қуйидагилар: 1. Қоплаш коэффициенти; 2. Ўз айланма маблағлари билан таъминланганлик коэффициенти; З. Ликвидлик коэффициенти; Қўшимча коэффициентлар: 1. Айланма маблағларининг айланувчанлик коэффициенти; 2. Ўз айланма маблағлари мавжудлиги; З. Фойда ва рентабеллик коэффициентлари .

Берилган балансга асосан ушбу кўрсаткичларни таҳлилини кўриб ўтамиз: 1. Кредитга қобилиятлиликнинг асосий кўрсаткичлари: қоплаш, ликвидлик ва мустақиллик коэффицентларидир. Бу коэффициентлар таҳлили учун маълумотлар корхона балансидан олинади. Жаҳон амалиётида корхона ликвид маблағлари иккига бўлинади:  а бсолют ликвид маблағлар;  жорий ликвид маблағлар. Абсолют ликвид маблағлар таркибига баланс актив қисмининг иккинчи бўлими жамиси киритилади. Улар 3 қисмдан иборат: 1. Осон ишлатиладиган заҳиралар; 2. П ул маблағлари; З. О сон амалга оширадиган талаблар, "дебиторлик қарзлари". Ликвид маблағларнинг корхонада етарлича бўлиши, унинг мажбуриятларини ўз вақтида қоплай олишидан далолат беради. Жорий ликвид маблағлар бу жуда ҳам тез пулга айланадиган корхона воситаларини ўз ичига олади, шу сабабли жорий ликвид маблағлар таркибига баланс актив қисми иккинчи бўлимининг қуйидагилари киради: 1. пул маблағлари; 2. дебиторлик қарзлари. Жорий ликвид маблағлар корхонага бирламчи тўловларни амалга оширишда керак бўлади. Улар юқори ликвидликка эгалигидан, корхонада ушбу маблағлар ҳам меъёр даражасида бўлиши керак. Зеро, кредит инспектори мижозни кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилишда ушбу кўрсаткичлар га алоҳида аҳамият беради. Ўзбекистонда ликвид маблағлар қуйидаги тартибда бўлинади: А) осон ишлатиладиган талаблар; Б) пул маблағлари; В) осон амалга ошириладиган талаблар.

Ликвид маблағларни бундай 2га бўлишдан мақсад, қоплаш ва ликвидлик коэффициентларини ҳисоблаш осон бўлади. Қоплаш коэффициенти қуйидагича ҳисобланади, Қисқа муддатли ликвид маблағлар Қоплаш коэффициенти = ---------------------------------------------------- (8.1) Қисқа муддатли мажбуриятлар Қоплаш коэффициенти шуни ифодалайдики, яъни у кредитлаш чегарасини кўрсатади ва мижознинг ҳамма айланма воситаларининг қарзни олишга етарлилигини кўрсатади. Бу кўрсаткич 2 ва ундан юқори бўлса, мижоз кредитга лаёқатлидир. Агар 0,5 дан кам бўлса, кредитлаш фойдасиз бўлиб, мижоз кредитга лаёқатсиз ҳисобланади. 8.1-масала. Қуйидаги маълумотлар асосида акциядорлик жамиятининг узоқ муддатли банк кредити олиш учун кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларидан қоплаш коэффициентини ҳисобланг:  Асосий воситалар қолдиқ қиймати 365177 минг сўм  Товар моддий захиралари ва харажатлари 10648513 минг сўм  Дебиторлик қарзлари 437802 минг сўм  Пул маблағлари 1816 минг сўм  Узоқ муддатли мажбуриятлар 344405 минг сўм  Жорий мажбуриятлар 10713111 минг сўм Ечилиши: Корхонанинг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларидан қоплаш коэффициенти қуйидаги формула билан ечилади. Қоплаш коэффициенти=. 035,1 10713111 11088131   ар мажбуриятл жорий маблаглари ликвид муддатли Киска

Жавоб: 1,035 Ликвидлик коэффициенти қуйидагича аниқланади: Пул маблағлари + осон амалга ошириладиган талаблар Лик. коэф. = ------------------------------------------------------------------------------ (8.2) Қисқа муддатли мажбуриятлар Ликвидлик коэффициенти мижознинг айланма капитали структурасини баҳолаш асосида яқин келажакда банкдан олган кредитларини оператив (тезкорлик) ва ўз вақтида тўлай олиш қобилияти ҳисобланади. Ликвидлик коэффициенти 1,5 ва ундан юқори бўлса, корхона юқори кредитга лаёқатлилик даражасига эришган бўлади. 8.2 - масала. Қуйидаги маълумотлар асосида акциядорлик жамиятининг узоқ муддатли банк кредити олиш учун кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларидан ликвидлик коэффициентини ҳисобланг:  Асосий воситалар қолдиқ қиймати 365177 минг сўм  Товар моддий захиралари ва харажатлари 10648513 минг сўм  Дебиторлик қарзлари 437802 минг сўм  Пул маблағлари 1816 минг сўм  Узоқ муддатли мажбуриятлар 344405 минг сўм  Жорий мажбуриятлар 10713111 минг сўм Ечилиши: Корхонанинг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларидан ликвидлилик коэффициенти қуйидаги формула билан ечилади. Ликвидлилик коэффиценти=04,0 10713111 439618 ) (    ар мажбуриятл жорий ар мажбуриятл муддатли киска талаблар буладиган реализация осон маблаглар Пул Жавоб: 0,04

Қоплаш ва ликвидлик коэффициентларини топишда, қисқа муддатли мажбуриятларни тўғри ҳисоблаш талаб этилади. Қисқа муддатли мажбуриятлар, бухгалтерия балансининг пассив қисмидаги мажбуриятлар бўлимидан олинади. Банклардаги кредит инспекторлари мижознинг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қилишда, балансдаги асосан (жорий активлари ва мажбурият бўлимидаги) моддаларнинг таркибий ўзгаришларини кўриб чиқадилар. Бу албатта, хавф-хатарни баҳолашни енгиллаштиради. Корхона кредитга лаёқатлилиги таҳлили учун керак бўладиган кейинги кўрсаткич – бу мустақиллик (мухторлик) коэффициентидир. Ушбу коэффициент 0.6 дан, яъни 60 %дан юқори бўлса, кредит хатари энг кам ҳисобланади. Бу коэффициент 30 %дан, яъни 0,3 дан кам бўлмаслиги лозим. Бу кўрвсаткични ҳисоблаш учун корхонанинг баланс бўйича ўз маблағлари манбалари яъни, баланс пассивининг биринчи бўлинмаси суммаси жами пассив суммасига бўлинади. Ноликвид балансларга эга бўлган корхоналарга эса банк кредитларидан фойдаланиш ҳуқуқи берилмайди. Корхона баланси ликвидлиги қуйидагича ҳисобланади: корхона баланси (1- шакл) пассив қисми биринчи бўлими суммасига, иккинчи бўлим узоқ муддатли мажбуриятлари қўшилиб (агар тўлов муддати уч ойдан ошиқ бўлса) баланс актив қисми биринчи бўлими суммаси айрилади. Агар чиққан натижа ижобий бўлса, корхона баланси ликвидли ҳисобланади. 8.3-масала. Қуйидаги маълумотлар асосида акциядорлик жамиятининг узоқ муддатли банк кредити олиш учун кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларидан мухторлик коэффициентини ҳисобланг:  Асосий воситалар қолдиқ қиймати 365177 минг сўм  Товар моддий захиралари ва харажатлари 10648513 минг сўм  Дебиторлик қарзлари 437802 минг сўм  Пул маблағлари 1816 минг сўм  Узоқ муддатли мажбуриятлар 344405 минг сўм  Жорий мажбуриятлар 10713111 минг сўм

 Ўз маблағлари манбалари 439810 минг сўм Ечилиши: Корхонанинг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларидан мухторлик коэффициенти қуйидаги формула билан ечилади. Мухторлик коэффициенти=%8,3 % 100 11497326 439810 % 100 ) (   Х Х жами пассив баланс капитал хусусий маблаглари уз Жавоб: 3,8% Банк кредит беришда корхонанинг маҳсулот сифатини, муддати ўзайтирилган дебеторлик қарзларини, капитал ремонт учун қилинган ҳаражатларни, турли зарарларни қоплашини кўриб чиқиш керак. Бунга сабаб шуки, ушбу айтилганлар бўйича қўшимча сарфланишларга йўл қўйилган бўлса, корхонада бу қўшимча сарфланишлар айланма маблағлари ҳисобидан бўлади, шу сабабли ушбу қўшимча сарфланишлар айланма маблағларига салбий таъсир этиб, ҳақиқатда хўжалик жараёнида қанча айланма маблағлари иштирок этаётганлигини ифодалайди. Баланс бўйича айланма маблағларини мавжуд суммаси билан ҳақиқатдан ҳам корхона хўжалик оборотида иштирок этадиган айланма маблағларини суммаси бир-биридан фарқ қилади. Ҳар икки кўрсаткич ўртасидаги фарқ айланма маблағларини иммобилизациясини ташкил этади. Иммобилизацияси оборот манбаларини четга тортилишидир. Яъни ўз мақсадидан ташқари сарфланишидир. Кредит инспектори ушбу коэффициентни ҳисоблашда, албатта айланма маблағларининг мавжуд суммаси иммобилизациясини ҳисобга олиши керак. Жаҳон амалиётида, айланма маблағларининг мавжуд суммасини (ўз айланма маблағларини) аниқлашда қуйидаги усул қўлланилади. Яъни баланс активининг 2 чи бўлим (айланма активлари) суммасидан, баланс пассивининг 2 чи бўлими (мажбуриятлар) айирилади. (узоқ муддатли қарз ва кредитлардан ташқари). Корхона (мижоз) кредит олишга лаёқатлилигининг таҳлилида қўлланиладиган қўшимча кўрсаткичлар бўлиб, айланма маблағларининг

айланувчанлик коэффициентини ва айланма маблағларининг кунлардаги айланувчанлиги кўрсаткичлари қўлланилади. Айланма маблағлари айланувчанлиги коэффициенти айланма маблағлари ҳаракатининг тезлигини таърифлайди ва таҳлил қилинаётган давр учун маҳсулот сотишдан олинган тушум ва айланма маблағларининг ўртача қиймати ўртасидаги тафовут сифатида аниқланади. Таҳлил учун маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 1-шакли баланс ва 2-шакли молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдан олинади. С Айланувчанлик коэф. = ----------------- (8.3) У К бу ерда, С - (маҳсулот сотишдан тушган тушум ) У К - (оборот маблағлари ўртача қолдиқлари) УК х Д A K = ------------- (8.4) C A K - (оборот маблағларининг кунлардаги айланувчанлиги). Д – даврлар. 8.4-масала. Қуйидаги маълумотлар асосида акциядорлик жамиятининг узоқ муддатли банк кредити олиш учун кредитга лаёқатлилик аниқлаш учун қўшимча кўрсаткичларидан айланма маблағлар айланувчанлик коэффициентини ҳисобланг:  Асосий воситалар қолдиқ қиймати 365177 минг сўм  Товар моддий захиралари ва харажатлари 10648513 минг сўм  Дебиторлик қарзлари 437802 минг сўм  Пул маблағлари 1816 минг сўм  Узоқ муддатли мажбуриятлар 344405 минг сўм  Жорий мажбуриятлар 10713111 минг сўм  Ўз маблағлари манбалари 439810 минг сўм

 Маҳсулотларни сотишдан келган соф тушум 9299029 минг сўм Ечилиши: Айланма маблағлар айланувчанлик коэффициентини қуйидагича ҳисобланади: Айланувчанлик коэффициенти=. 84,0 11088131 9299029 .   К У C Жавоб: 0,84 Тижорат банклари хўжалик юритувчи субъектлар билан кредит муносабатларини мустақил равишда ўрнатадилар. Хўжалик юритувчи субъектлар тижорат банкларидан кредит олиш учун кредит буюртмасини берадилар. Шу кредит буюртмасига асосан тижорат банклари қарз олувчининг молиявий аҳволини таҳлил қиладилар. Бу жараён қуйидаги босқичлардан иборат:  кредит олиш учун берилган кредит буюртмасини кўриб чиқиш ва бўлажак қарз олувчи билан сухбатлашиш;  қарз олувчининг кредит қобилиятини ва қарз бериш билан боғлиқ хатарларни баҳолаш;  кредит нархини белгилаш;  кредит шартномасини тайёрлаш ва уни тўзиш. Мижозларнинг к редитга лаёқатлилиги бўйича синфларга бўлиш ва корхоналар рейтингини аниқлаш. Тижорат банклари ички кредит сиёсати асосида чиқарилган йўриқнома бўйича корхоналарни кредитга лаёқатлилиги асосий кўрсаткичи бўлиб: қоплаш коэффициенти, ликвидлик коэффициенти ва ўз айланма маблағлари билан таъминланиш коэффициентлари ҳисобланади. (8.2. - жадвал). Агар корхона 1-синфга киритилса, унда умумий асосларда кредитланади. Уларга нисбатан кредит беришнинг имтиёзли тартиби ҳам назарда тутилиши мумкин, яъни ишонч кредити берилиши, қўшимча маълумотлар ва ҳисоб-китобларсиз кредит берилиши ва бошқа имтиёзлар тақдим этилиши мумкин.

8.2-жадвал Корхоналарнинг кредитга лаёқатлик кўрсаткичлари бўйича синфларга бўлиниши. Т /р Номи 1- синф 2-синф 3-синф 1 . Коплаш коэф. (Қ.к) К.к 2 2<қ.к>1 1>қ.к>0,5 2 . Ликвидлик коэф.(К.л) К.л  1.5 1.5<к.л>1 1>к.л>0,5 Мухторият коэф.(Км) К.м  60 % 60%<к.м>3 0% 30%>к.м >15% . Агар корхона 2-синфга киритилса, хўжалик юритувчи субъект манфий қўшимча кўрсаткичларга эга бўлса, беқарор (барқарор эмас) деб ҳисоблаш лозим, бундай корхоналар билан кредит шартномалари тузилганида унинг фаолияти ва кредитнинг қайтарилиши устидан назоратнинг қўшимча чоралари кўзда тутилиши керак. Хусусан, гаров ҳуқуқи қаттиқлаштирилиши, фоиз ставкалари оширилиши, кафолатлар берилиши ҳамда кредитдан фойдаланиш миқдорлари ва муддатлари чекланиши керак. Агар корхона 3-синфга киритилса, бу корхоналарга фақат фавқулодда ҳолларда юқори ташкилот кафолатлари ёки оширилган фоиз ставкасини ундириш билан мол-мулк гаровга қўйилгандагина кредитланади. Республикамизда баъзи тижорат банклари ўз ички кредит сиёсати талабларидан келиб чиқиб, корхоналарнинг кредитга лаёқатлиги бўйича 4 синфга бўладилар ёки баъзи тижорат банклари (масалан, Ҳалқ банки)

корхоналарнинг кредитга лаёқатлилигини рейтинг баллари асосида ҳисоблаб чиқарадилар. Кредитга лаёқатлиликни мустаҳкамлаш йўллари деганда, бу иложи борича асосий ва қўшимча кўрсаткичларни юқори бўлишини таъминлашдир. Демакки, ҳар бир кўрсаткич бўйича юқориликка эришишдир. Бунинг учун корхона барқарор ишлаб чиқариш жараёнини биринчи галда ташкил этиши лозим. Пул маблағларининг ортиши корхонанинг бирламчи тўловларни ошириш учун керак маблағларга бўлган эхтиёжларни камайтиради ва корхонада ишлаб чиқариш маромийлиги бўзилмаслигига олиб келиши мумкин. Ўз айланма маблағлари билан таъминланиш коэффициенти бўйича эса, юқори натижаларга эришиш учун ўз маблағлари манбаини ортишини таъминлаш керак. Чунки оборотда ишлатиладиган маблағларда ўз айланма маблағлари улуши қанча кўп бўлса, унинг кредитга лаёқатлилиги ортади. Узоқ муддатли активлар ортиши салбий таъсир этсада, уларнинг ортиш темпини ўз айланма маблағлари мавжуд суммасини ортиш темпидан пастрок бўлишини таъминлаш зарур. Яна корхонада ўз айланма маблағларини иммобилизациясига йўл қўймаслик зарур, яъни уларнинг ўз мақсадидан бошқа мақсадларда ишлатилишига йўл қўймаслик керак. Чунки улар иммобилизациясига йўл қўйилса, уларнинг баланс бўйича ҳисобланган қийматидан ҳақиқатда оборотда қатнашаётган айланма маблағлари кам чиқади. Бунинг натижасида эса, айланма маблағлари айланиш коэффициенти пасаяди, оқибатда ўз айланма маблағлари етишмовчилиги юзага келади. Кредитга лаёқатлилик таҳлилида айланма маблағлари иммобилизациясини ҳам ҳисобга олиш керак. Кредитга лаёқатлиликни мустаҳкамлаш йўлларидан яна фойда ва рентабеллик кўрсаткичларини ошириш ҳисобланади. Корхона соф фойдаси ўтган йилга нисбатан ҳисобот йилида ортишини таъминлаш лозим, бунинг учун эса унга салбий таъсир этувчи омиллар камайиши ва ижобий таъсир этувчи омиллар кўпайишини таъминлаш керак.

Мижозларнинг кредитга лаёқатлигини баҳолаш тизимини такомиллаштириш лозим. Ҳозирги вақтда амалиётда қўлланилаётган корхоналарнинг кредитга лаёқатлилиги асосий кўрсаткичлари давр талабига жавоб бермай қолмоқда. Ҳар бир банкда мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолашда қўлланиладиган ягона кўрсаткичлар тизими ишлаб чиқарилиши лозим. Ҳозирги кунда мижознинг молиявий аҳволини таҳлил қилиш учун қўлланиладиган кўрсаткичлар кўп сонли ва хилма – хил бўлиб, уларнинг сезиларли кўпи бир – бирини такрорлаш характерига эга. Айрим компьютер дастурлари ўн ва ундан ортиқ кўрсаткичларни ҳисоблайди. Кўрсаткичларни бу қадар кўплиги таҳлилни қийинлаштиради. Республикамизда ҳозирги кунда асосан учта кўрсаткичдан мижознинг кредитга лаёқатлилиги аниқланади. Бу қоплаш коэффиценти, ликвидлилик коэффиценти ва мухторлик коэффицентидир. Бу кўрсаткичлар маълум даврга ҳисобланади ва уларга хос асосий камчилик шундан иборатки, бу кўрсаткичлар корхонада пул оқимини (кэш - флоу) ҳолатини баҳолаш имконини бермайди. Кўпчилик ҳолларда, амалиётда қоплаш ва ликвидлилик коэффицентлари тескари натижаларни беради. Аксарият ҳолларда, корхона омборхонасида сотилмай қолган сифатсиз маҳсулотларни тўпланиб қолиши ҳисобига қоплаш коэффиценти юқори даражани ташкил қилади. Ликвидлик коэффиценти эса паст бўлади. Одатда, бундай корхоналарда пул оқими заиф бўлади, лекин бу кўрсаткичлар унинг динамикасини кўзатиш имконини бермайди. Банк амалиёти шуни кўрсатадики, тармоқлар ўртасидаги жиддий фарқлар коэффицентиларининг барча тармоқ корхоналари учун ягона аҳамияти хусусида гапириш имконини бермайди. Шунинг учун бўлса керак, айрим хорижий давлатларда кредитнинг сифатини таснифлашда тармоқ маълумотларига асосланилади. Корхонанинг молиявий аҳволи, кўп жиҳатдан, тармоқдаги аҳвол билан белгиланади. Ва бунда, тармоқ риски

деган тушунча киритилади. Бу тушунчага мувофиқ, молиявий ҳолат фаолиятидаги ўзгаришларнинг даражасига бевосита боғлиқдир. Шунинг учун ҳам корхонанинг молиявий аҳволи, баҳоланаёитганда, аввало, корхона фаолияти бўйича ҳисобланган коэффицентларни ўртача тармоқ коэффицентлари билан таққослаш зарур. Корхонанинг пул оқимини ҳолатини баҳолаш имконини берадиган коэффицентлар бирламчи аҳамият касб этиши керак. Бу коэффицентларга мажбурий тартибда қуйидагилар киритилиши керак: А) дебитор қарздорликнинг айланиш коэффиценти; Б) товар заҳираларининг айланиш коэффиценти. Таҳлил учун асосий манба бўлиб, асосан мижознинг бухгалтерия баланси ва молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдан фойданилади. 12. Кредит баҳоси, фоиз сиёсати. Асосий қарз ва унга тўланадиган фоизни ундириш тартиби. Кредит баҳоси банк билан қарз олувчи ўртасидаги шартнома асосида белгиланади ва бу кредитга оид фоизларни ўз ичига олади. Тарафларнинг келишувига кўра кредит баҳоси пул бозори ва инфляция ҳолатидан келиб чиққан ҳолда кўпайиш ёки камайиш томонига ўзгартирилиши мумкин. Тижорат банклари кредитларининг фоиз ставкасини расмий қайта молиялаштириш ставкаси билан тартибга солиниши депозитларга фоиз тўлашнинг амалдаги тизими туфайли банкларнинг зарар кўриш хавфини кучайтиради. Айтайлик, банк 24 ой муддатга жалб қилинган муддатли депозитни 24 ойлик учта кредитга трансформация қилди. Депозитга тўланадиган йиллик фоиз ставкаси 18 % га тенг, бу вақтда Марказий банкнинг қайта молиялаштириш ставкасининг йиллик даражаси 14 % га тенг дейлик. Банк ушбу 2 та кредитни 20 % билан берди . Демак, банкнинг бу операция бўйича даромадлилик даражаси 2 пунктга тенг. Фараз қилайлик, инфляция даражасини кескин пасайиши натижасида расмий қайта

молиялаштириш ставкаси 3 пунктга пасайтирилди. Натижада, банкнинг максимал кредитлаш фоизи 16,5 % ни ташкил этади. Банк икки кредитни бериш жараёнида ставка ўзгарса, унда кредит бўйича банк кўрадиган зарар даражаси 1,5 пунктга тенг. Чунки банклар муддатли депозитларга белгиланган фоиз ставкасида фоиз тўлайдилар. Шу муносабат билан сўзиб юрувчи ставкаларда фоиз тўланадиган депозитларни жалб қилиш ва улар ҳисобидан сўзиб юрувчи ставкаларда кредитлар беришни ташкил қилиш мақсадга мувофиқдир. Бундай шароитда банк спрэд ёки маржани барқарор тарзда сақлаб қола олади . Аммо республикамиз шароитида маржа миқдорини б е лгилаш ўзига хос хусусиятга эга бўлади. Бунинг сабаби шундаки банк кредитларнинг юқори фоиз ставкаси лимитлаштирилган шароитда кредитларнинг бозор баҳоси тўлиқ шакллана олмайди. Шу сабабли, маржа миқдори аниқ белгиланиб, у орқали депозитларга тўланадиган фоиз миқдори аниқланиши керак. Кредит баҳосининг оптимал вариантини т опиш учун тижорат банки бўйича маржани ҳисоблаб чиқиш зарур. Масалан, ҳисобот ойида банкнинг жалб қилган ресурсларнинг ўрта суммаси 7381792 минг сўм дейлик, уларга тўланадиган ҳаражатлар суммаси 23962 минг сўм бўлса, бунда жалб қилинган ресурслар ўртача қиймати (%да) 23 96 2 минг сўм х 36 5 х 100 %= 3, 9 5 % 7381792 минг сўм х 30 Кредит қўйилмаларининг ҳисобот ойида ўртача суммаси 5316916 минг сўмни, буларди олинган даромад эса 43237 минг сўм бўлган Кредит қўйилмаларининг ўртача қиймати (%да) 43237 минг сўм х 36 5 х 100 %= 9,89 % 5316916 минг сўм х 30

Банк бўйича маржа (9,89 - 3,95) % = 5,94 % ни ташкил этади. Жаҳон банк амалиётида банк маржаси асосан қуйидагича ҳисобланади: 3 Соф фоиз маржаси = Қимматли қоғозларга инвестициялар ва кредитлардан олинган фоизли даромад _ Қарзли мажбуриятлар ва депозитлар бўйича фоизли ҳаражатлар * 100 Фоизли даромад келтирувчи активлар Бу ерда, банкнинг ҳ исоб – китоблар ва касса операциялари хизматларидан оладиган ва умуман фоизсиз даромад, харажатлари ҳисобга олинмаган. Назарий жиҳатдан кредитнинг баҳосини қуйидагича аниқлаш мумкин:ф рд х бб б К К О К K     (8.5) Бу ерда, К б – кредитнинг баҳоси; К бб – кредитнинг бозор баҳоси; О х – операцияни амалга ошириш билан боғлиқ ҳаражатлар; К рд – кредитлар бўйича риск даражаси; К ф – банкнинг ўз капиталига фоиз ставкаси. Узоқ муддатли кредитлардан фойдаланганлик учун фоизлар банклар томонидан кредитлаш муддатининг давомийлиги, қарз олувчилар томонидан берилган кредитнинг ўз вақтида қайтарилиши кафолатлари, кредит 3 Роиз Питер С. Банковский менеджмент. Пер. с.анг. со 2 – го изд. – М.: “Дело Лтд”, 1995. – 768 с.

ресурслари талаб ва таклифи ва улар баҳоси , шунингдек, шартнома асосидаги кредит хатарининг мавжудлиги ҳисобга олинган ҳолда белгиланади Кредит шартномаси тўзиб бўлингандан сўнг қарз олувчи номига ссуда ҳисоб варағи очилади. Ссуда ҳисоб варағига оид барча операциялар шартнома шартларига мувофиқ амалга оширилади Ссуда ҳисоб варақларидан қурилиш - монтаж ишлари йиллик ҳажмининг 15 % дан кам бўлмаган ҳажмлардаги пудрат ташкилотларига қилинадиган дастлабки тўловлар, шунингдек, мазкур қурилиш сметасига киритилган сотиб олинадиган ускунанинг ва бошқа ҳаражатларнинг ҳажми билан биргаликдаги бажарилган ишлар учун тўлов хужжатлари ҳақи тўланади. Буюртмачининг ўз маблағлари ва кредит маблағлари иштирокида қурилишни молиялаш чоғида қурилаётган корхонанинг раҳбарияти кадрларни тайёрлаш ва бинолар ижараси ва шу кабиларни сақлаб туриши билан боғлиқ бошқа ҳаражатларга кредит ҳисобидан тўланишига йўл қўйилмайди. Кредитлар ва уларга оид фоизларни сундирилиши қарз олувчининг банк ҳисоб варағига пул маблағларининг келгусида келиб тушишининг аниқ ҳисоб-китоби олинган ҳолда тузилган жадвал асосида амалга оширилади, зарурат туғилганда тарафлар келишувига биноан кредит ва унга оид фоизларнинг сундирилиши жадвалига ўзгартиришлар киритилиши мумкин. Қарз олувчи, агар бу нарса шартномада кўзда тутилган ёки кредитор розилиги асосида бўлса, ўзининг кредит суммаси ва ҳақиқатда фойдаланилган давр учун унга оид ҳисобланган фоизларни муддатидан илгари сундириш ҳуқуқига эга. Бунда қарз олувчи ўзининг тўлов топшириқномаси билан кредит суммаси ва ҳисобланган фоизларни тўлайди Республикамизда муддати ўтган ссудаларга 90 кунгача (узоқ муддатли кредитлар) фоиз ҳисобланади, 90 кундан кейин эса фоиз ҳисоблаш

тўхтатилади Бир қатор мамлакатларда фоиз ҳисобланадиган давр 6 ойгача чўзилиши мумкин. Бу эса даромаднинг реал қийматидан узоқлашувига сабаб бўлади. Мижознинг муддати кредитни қайтара олмаслиги аниқ бўлиб қолиши биланоқ, унинг молиявий фаолиятини чуқур таҳлил қилиш лозим. Бунда асосий эътибор пул оқимига қаратилиши лозим Таҳлил натижаларига қараб, фоиз ҳисоблаш масаласини ҳал қилиш лозим. Кредитни муддати ўтгандан кейин бир ой ичида қайтара олмаган мижозни уч ойдан кейин қайтара олишига ишонч кам бўлади. Муддати ўтган, амалда «Ўлик ссудалар» га айланган кредитларга фоиз ҳисоблаш молиявий жиҳатдан заиф банкни анча бақувват қилиб кўрсатиши мумкин. Россия Федерациясида, Ўзбекистон Республикасидаги айрим банклар кредитни қайтиш эҳтимоли нолга тенг бўлган ҳолларда ҳам фоиз суммасини мижознинг жорий қисоб варағидан дебетлайвериш ҳоллари учрайди. Бунинг оқибатида фойда суммаси қопланмаган кредит суммасини ошириш эвазига ўсиб бораверади, яъни банк баланснинг актив қисмида 16309 счет ва пассив қисмида 42200 ёки 42600 ва 44400 ёки 44600 счетларида ҳисобланган фойда суммаси ошиб бораверади Натижада янгидан жалб қилинган депозитлар қисобланган фоизларни, солиқлар ва дивидендларни тўлашга сарфланади. Ўз вақтида кредит сундирилмаган ва фоизлар тўланмаган ҳолларда банк амалдаги қонун ҳужжатларига ва мазкур низомга мувофиқ, шунингдек даъво тақдим этиш, яъни хўжалик судига даъво аризасини бериш йўли билан чоралар кўришга мажбур. 13. Кредитдан фойдаланиши устидан банк назорати. Кредитлардан самарали ва мақсадли фойдаланиш устидан назорат қуйидаги шакллар ва йўналишлар бўйича амалга оширилади:

а) тўлов хужжатларининг ссуда ҳисобварағидан обьектнинг сметасига ва мақсадли белгиланишига, уларнинг мувофиқлигини кредит ўтказилиши чоғида назорат қилиш; б) кредит шартномасида кўрсатилган шартларда қурилиш жойига чиқиш билан кредитдан мақсадли фойдаланишни текшириш; в) бажарилган ишларнинг назорат ўлчашларини ўтказиш ва кредит шартномасида келтирилган тартиб ва муддатларда ҳарид қилинган ускунани инвентарлаш. Назорат ўлчашлари банк кредити ҳисобидан молияланадиган объектларда ишлаб чиқариш жойининг ўзида амалга оширилади. Банклар шартномавий ва тўлов асосида буюртмачиларнинг буюртманомалари бўйича бошқа манбалар ҳисобидан молияланадиган қурилишлар бўйича назорат ўлчовларини амалга оширишлари мумкин. Ишларни хажмлари ва бажарилган қурилиш-монтаж ишни қийматининг текширилиши уларнинг натурада ўлчаниши ва буюртмачидаги ҳамда пудрат ташкилотининг бажарилган ишлар ҳажмларини ҳисобга олиш маълумотлари билан тегишлича лойиҳалаш смета ҳужжатлари билан таққослаш йўли билан амалга оширилади. Назорат ўлчашлари бошлангунга қадар қуйидагилар билан боғлиқ ошиб кетишларни аниқлаш мақсадида навбатдаги ҳужжатлаштирилган текшириш амалга оширилиши зарур:  алоҳида нархлар, бошқа хил ва лимитлаштирилган ҳаражатлар ҳажмлари, қўшимча ҳаражатлар меъёрлари нотўғри қўлланилиши ёки белгиланиши билан;  арифметик хатолар билан;  бажариладиган ишлар қийматига қурилиш-монтаж ишлари таркибига киритилмайдиган ҳаражатлар, ускунанинг сотиб олиниши, кўп йил ишлаганлик учун, хизмат сафарлари, ишларнинг ҳаракатланувчи тусдалиги учун қўшимча ҳақлар, материаллар ва конструкциялар чиқариш ва чекланган нархлар ўртасидаги фарқлар бўйича киритилиши билан ва бошқалар;

 лойиҳалаш - смета ҳужжатлари мавжуд бўлмаган объектларда ишларнинг бажарилиши ва ҳаражатлар билан;  ускуна нуқсонларининг бартараф этилиши билан . Кўздан яширин ишлар ҳажмларини (қуйилган пойдеворлар, поллар конструкцияси, автомобил йўллари, уларда труба-қувурлар ётқизилган траншеялар ва бошқалар) текшириш яширин ишларга оид далолатномалар асосида амалга оширилади. Қурилишда бундай далолатномаларнинг мавжуд эмаслиги ҳолларида бажарилган ишларнинг ҳажмлари ишчи чизмалар бўйича ҳисоб-китоб қилинади, зарур ҳолларда банк муассасалари бош пудратчидан кўздан яширин ишларнинг очиб берилишига оид ишларни амалга оширишини талаб қилиб олиш ҳуқуқига эга. Алоҳида баҳолар таркибига кирувчи , айрим операциялар ҳақининг бўлиб-бўлиб тўланишига йўл қуйилмайдиган конструктив унсурлар ва ишлар турларининг тугалланмаган қисмлари, шунингдек, қурилиш обьектига олиб келинган ва ишга жалб этилмаган материаллар ва конструкциялар қиймати бажарилган ишлар қийматининг ортиб кетишига киради. Назорат ўлчашлари натижалари бўйича далолатномалар ва ишлар қийматини қайта ҳисоб-китоб қилиш қайдномалари тўзилади. Назорат ўлчашлари далолатномалари, ишлар қийматининг қайта ҳисоб- китоб қилиш қайдномалари ва далолатномаларга оид йиғма қайдномалар банк, буюртмачи ва пудратчининг вакиллари томонидан имзоланади. Ҳақи тўланган (тақдим этилган) ишларнинг йиғма қайдномалари назорат ўлчашларининг амалга оширилиши бошлангунига қадар имзоланади. Буюртмачи ёки пудратчи вакилларининг назорат ўлчашида қатнашиш учун келмаслиги ҳолларида ўлчаш қатнашувчи томонлардан бири ва банк вакили ёки фақатгина банк вакили томонидангина (иккала томоннинг ҳам келмаслиги ёки уларнинг далолатномани имзолашдан бош тортиши ҳолларида) амалга оширилади ва далолатнома имзоланади.

Назорат ўлчашларини ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилган банк муассасаси раҳбари назорат ўлчашлар далолатномалари, пудратчи ва буюртмачи эътирозларини (агар улар мавжуд бўлса) кўриб чиқади ва далолатномаларни улар имзоланганидан кейин 10 банк иш кунидан кечиқтирмасдан тасдиқлайдилар. Пудратчи (буюртмачи)нинг мавжуд эътирозлари далолатнома имзоланганидан сўнг 5 иш куни мобайнида тақдим этилади. Назорат ўлчаш далолатномаларига оид пудратчи (буюртмачи) томонидан банкнинг юқори муассасаларига эътирозларнинг жўнатилиши санкциялар қўллашни тўхтатиш учун асос бўлиб ҳисобланмайди. Молияловчи банк назорат ўлчашининг тасдиқланган далолатномаси асосида белгиланган тартибда кредит шартномасида келтирилган миқдорларда санкцияларни қўллайди. Назорат улчашлари ва маблағларнинг олиниши учун асос бўлиб хизмат қилувчи ҳисоб-китоб ҳужжатларини текшириш натижасида аниқланган бажарилган ишлар ҳажмлари ва қийматининг ошириб юборилиши ҳолларида ортиқча олинган суммалар белгиланган навбат тартибида қарз олувчидан ундириб олинади. Қарз олувчининг талаб қилиб олингунига қадар бўлган депозит ҳисобварақларида маблағлар мавжуд бўлмаган ҳолларда бажарилган ишлар учун навбатдаги ҳисоб варақларининг тўланиши чоғида банк томонидан ҳажмлар ва қийматларнинг ортиқча аниқланган суммалари ушлаб қилинди. Ссуда ҳисобварағидан маблағларнинг олиниши учун асос бўлиб ҳисобланувчи назорат ўлчашлари ва ҳисоб-китоб хужжатларини текшириш натижасида бажарилган ишлар ҳажмлари ва қийматининг ошиб кетиши аниқланган ҳолларда, қарз олувчи банкка кредит шартномасида келтирилган ҳажмларда жарима тўлайди. Назорат ўлчашлари билан аниқланган ортиб кетишларга (юқорида кўрсатилганлардан ташқари) қуйидагилар киради:  банкка тақдим этилган ҳисоб-китоб хужжатларига ҳақикатда

бажарилмаган ёки ҳақи илгари тўланган ишлар ва ҳаражатларнинг киритилиши;  Нархлар, меъёрлар ва баҳоларнинг нотўғри қўлланиши натижасида бажарилган ишлар ҳажмининг орттирилиши;  ускуна бирликлари сони ва вазнининг ортиши ҳисобига монтаж ишлари қийматининг асосланмаган орттирилиши;  комплекс меъёрлар, нархлар, баҳо ёки фоизли ҳисоблаб ёзишлар таркибига кирувчи (вақтинчалик бинолар ва иншоотлар, қишки қимматлашишлар ва бошқалар) ва иш ҳақи тўланганлар таркибида ҳисобга олинган бевосита ҳаражатлар, қўшимча ҳаражатлар алохида унсурларининг тўлов учун такроран тақдим этилиши;  пудрат ташкилоти томонидан буюртмачига материаллар ва қисмларга бўлинган конструкциялар қийматининг нотўлиқ ёки ўз вақтидан ташқари қайтарилиши;  ҳақикатда ўрнатилмаган ускуна қийматининг бутунлай ҳисоб-китоб қилиниши чоғида объект қийматига киритилиши;  бошқа хил ишлар ҳажмлари ва қийматларининг шартнома баҳоси бўйича орттирилиши. Банк бўзилишлар ҳарактерида н келиб чиқкан ҳолда:  статистика ҳисоботлари органларига ишлар ҳажмлари ва қийматини орттиришлар, шунингдек ҳисоботларни ўзишлар тўғрисидаги материалларни йўллайди;  белгиланган тартибда ишлар ҳажмлари ва қийматидаги ортиб кетишлар ва қурилишдаги бошқа бўзилишлар муносабати билан тўланиши керак бўлган иш ҳақи суммаларини қайта ҳисоб-китоб қилинишини амалга оширади. Агар пудратчига бошқа банк томонидан хизмат кўрсатилаётган бўлса, у ҳолда бажарилган ишлар ҳажмидаги- аниқланган ортиб кетишлар тўғрисида банкка маълумотномани йўллайди. Хизмат кўрсатувчи банк тўланиши керак

бўлган иш ҳақи суммалари ҳисоб-китоб базасининг камайтирилиши томонига оид тегишли ҳисоб-китобни амалга оширади. 14.Инвестиция фаолиятини молиялаштириш усуллари . Самара ёки даромад келтирадиган мулкий ва интеллектуал бойликлар, яъни инвестициялар қуйидаги шаклларда бўлиши мумкин,  пул маблағлари, банклардаги мақсадли жамғармалар, пайлар, акциялар ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар;  ҳаракатдаги ва ҳаракатда бўлмаган мулклар (бинолар, иншоотлар, асбоб-ускуналар, ҳамда бошқа моддий бойликлар);  муалллифлик ҳуқуқи, ноу-хаулардан ташкил топган мулкдорлик ҳуқуқлари ва бошқа интеллектуал бойликлар;  ер ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари ҳамда мулкчилик ҳуқуқлари;  бошқа бойликлар. Инвестицияларнинг қайд этилган турлари ва шакллари асосида тадбиркорлик, ишбилармонлик ва бошқа давлат томонидан таъқиқланмаган фаолиятларни барча инвесторлар томонидан амалий равишда йўлга қўйиш, маблағлар сарфлаш ва уларни амалиётга тадбиқ этиш чора тадбирларининг йиғиндиси инвестиция фаолиятини англатади. Бозор иқтисодиётида инвестиция фаолиятини фуқаролар, ҳуқуқий шахслар (корхоналар, фирмалар, акционер жамиятлари ва бошқа типдаги мулк эгалари) ва давлат юритади. Инвестиция фаолиятини йўлга қўйишда ҳар бир мулк эгаси, биринчи навбатда ўз манфаатини кўзлаб ягона мақсадга, яъни фойда олиш ва самарага эришишни режалаштиради. Инвестиция фаолиятини ташкил этишда ҳар бир мулк эгаси ишбилармонликни, тадбиркорликни моҳиятини чуқур англаган ҳолда иш юритиши лозим. Инвестиция фаолияти билан шуғулланувчи мулк эгаси тез

ўзгарувчан бозор иқтисодиёти ва унинг кўпқиррали муносабатларини ҳар томонлама англай билиши лозим. Инвестиция фаолиятини юритишда иқтисодий ахборотга таянган соҳа бир бутун иқтисодиёт ва мамлакат миқёсида маркетинг билиларига эга бўлиши алоҳида аҳамиятга эга. Чунки барқарорлашмаган иқтисодиётда инвестор пул муомаласи, молия кредит ва банклар, солиқ сиёсати моҳиятини чуқур билмай туриб, инвестиция фаолиятини ташкил этиш таваккалчилик билан боғлиқ бўлиб, қисқа давр ичидаги инқирозга учраши мумкин. Бозор муносабатлари ривожланган етук жамиятда инвестиция фаолияти қуйидаги йўналишларда олиб борилади:  фуқаролар, давлатга қарашли бўлмаган корхоналар, хўжалик ассоциациялари, жамоа ва ўртоқлик хўжаликлари ҳамда жамоа мулкчилиги асосида ташкил этилган ташкилотлар, нодавлат корхоналари ва муассасалари томонидан;  давлатни маъмурий ва бошқарув бўлинмалари, ташкилотлари ҳамда давлат корхоналари ва муассасалари томонидан;  чет эл фуқаролари, хусусий фирмалар, ассоциациялар, компаниялар ва ҳуқуқий шахслари ҳамда бошқа хорижий давлатлар ва ҳалқаро молия – кредит муассасалари томонидан;  қўшма корхона кўринишида маҳаллий ва чет эл фуқаролари, ҳуқуқий шахслар ва давлатлар билан ҳамкорликда. Мулкчиликни турли шаклларини ривожланиши, тадбиркорлик ва ишбилармонликни йўлга қўйилиши, жаҳон иқтисодий алоқаларини тараққий этиши, қўшма корхоналарни иқтисодиётни барқарорлаштиришда ролини ортиши инвестиция фаолиятини тўла ташкил этиш учун зарур бўлган имкониятларни яратади. Мулкчиликнинг турли шаклларини вужудга келиши, ўз навбатида тадбиркорликнинг ривожланиши, чет эл капиталининг кириб келиши инвестиция фаолиятини ташкил этиш йўналишларини ҳам аниқлаб беради. Бозор шароитида инвестиция фаолиятини кенгайтириш ва ривожлантириш жисмоний, ҳуқуқий шахсларни ва давлатни, фойда олиш

мақсадида тадбиркорлик, ишбилармонлик ва бошқа фаолиятларини қайтадан тиклашга қаратилган. Бу борадаги асосий мақсад инвестиция фаолиятини ташкил этиб иқтисодиётни инқироздан олиб чиқиш, уни барқарорлаштириш, дунё бозорига кириб бориш, жаҳон хўжалик алоқаларини мустаҳкамлаш ва аҳоли турмуш даражасини яхшилашдир. Бозор иқтисодиётида инвестиция фаолиятини молиялаштириш инвесторлар томонидан молиявий ресурсларни жалб қилиш йўли билан кредитлар эвазига, муомаблаға, қонунчиликда белгиланган ҳолда, қимматли қоғозлар ва заёмлар чиқариш ҳисобига олиб борилади. Давлат мулкини хусусийлаштириш туфайли мамлакат миқёсидаги манбалар ҳисобига, турли мулк эгаларининг маблағлари, янгидан ташкил этилаётган фондларни улуши, чет эл инвестициялари орқали олиб бор ила ди. Албатта, бу борада ҳар бир мамлакатнинг инвестиция сиёсати ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Инвестиция манбаларини ташкил этишда мамлакат иқтисодиётини барқарорлиги, миллий валюта бирлигини конверт ация ланиши, ташқи иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши, аҳоли эҳтиёжини ишлаб чиқариш ҳисобига қондирилиши ва бошқалар муҳим роль ўйнайди. Бозор муносабатларини ривожлантириш давлат томонидан олиб бориладиган ички молия сиёсатига чамбарчас боғлиқдир. Молиявий ресурсларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш ҳамда у ёки бу йўналишда сарфлаш ва жамғариш мамлакатда қабул қилинган ва амалиётда фаолият кўрсатаётган тақсимот тизимига боғлиқдир. Қонунчиликни ривожланиши, адолатли қонунлар қабул қилиниши ва уларни ҳаётга татбиқ этилиши бозор муносабатларининг ривожлантиришга, тадбиркорлик, ишбилармонликни кенг кўламда тарқалишига қаратилса инвестиция манбалари таркибида давлат маблағлари камайиши ҳисобига бошқа мулкдорлар маблағлари ўсиб боради. Ишлаб чиқариш муносабатларини тўғри йўлга қўйиш ва давлатнинг самарали молия сиёсатини юритиш алоҳида аҳамиятга эгадир. Хорижий капитални кириб келиш даражаси устун даражада мамлакатни олиб бораётган молия сиёсатига (фискал сиёсати) боғлиқдир.

Бозор муносабатлари шаклланган шароитда инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари таркибини 2 .1 -чизмада кўриш мумкин. Бозор муносабатларини ривожлантириш давлат томонидан олиб бориладиган ички молия сиёсатига чамбарчас боғлиқдир. 1 -чизма Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари таркиби. Давлат бюджетидан ажратмалар. Кредит мабла ғ лар и ҳисобига . Хорижий инвестициялар ва ХМИ кредит линиялари маблағлар . Қ иммат ли қ о ғ озлар ва заёмлар чи қ ариш ҳ исобига. Инвесторни ў з мабла ғ лари ҳ исобид ан. 15 . Акциядорлик капитали ҳисобига инвестиция фаолиятини молиялаштириш. Қимматли қоғозлар чиқариш, инвестицияларни молиялаштиришда марказлашган маблағлар ва банк кредитларининг ҳиссасини пасайишига олиб келади. Қимматли қоғозлар бозори ва кредит бозори, пул маблағларига эҳтиёжи бўлган тармоқларга (корхоналарга) пул маблағларини тақсимлаб корхоналарнинг молиявий ҳолатини барқарорлаштиради. Жисмоний ва юридик шахслар томонидан харид қилинадиган қимматли қоғозлар ичида кенг тарқалган тури акционерлик жамиятлари томонидан чиқариладиган акциялардир.

Акция - бу корхона мулкига акционерларнинг қўшган хиссасини тасдиқловчи ҳужжат. Акциялар бўйича даромадлар дивидент шаклида олинади. Акциялар чиқариш орқали зарур бўлган пул маблағлари жалб қилинади. Акционерлик капиталини шакллантиришда икки хил акция эмиссия қилинади: оддий ва имтиёзли акциялар . Оддий акция — акционерлик жамиятини бошқаришни ҳуқуқини беради (акционерларнинг умумий йиғилишида қатнашиш , дивиденд олиш хуқуқи, жамиятни ликвидация қилаётганда акциялар қийматига тенг миқдорда корхона мулкини олиш). Барча оддий акцияларнинг номинал қиймати бир хил бўлиши лозим. Имтиёзли акциялар овоз бериш хуқуқига эга бўлмайди, лекин унинг афзаллик томони шундаки, у акционерга олдиндан маълум бўлган, қатъий белгиланган фоиз бўйича даромад билан таъминланган бўлади. Даромад ҳажми акционарлик жамияти фаолият натижасига боғлиқ бўлмайди. Акционерлик жамиятлари очиқ ёки ёпиқ турдаги жамиятларга бўлинади. Очиқ турдаги акционерлик жамиятлари ўз акцияларини барча хоҳловчиларига ҳам, ёпиқ турдаги акционерлик жамиятлари фақат ўз ишчиларига сотиши мумкин. Мулкчиликнинг акционерлик шаклида корхонанинг хўжалик фаолияти натижаси учун акционерларнинг жавобгарлик маъсулияти ошади. Ишчиларнинг бўш пул маблағларини акцияларга жойлаштириши, уларнинг маблағларини инфляциядан ҳимояласа, бошқа томондан ишлаб чиқариш натижаси учун маъсулиятини оширади. Чунки ўзи бундан манфаатдор бўлади. Банк кредити учун албатта фоиз тўланиши шарт, корхонанинг молиявий натижасидан қатъйй назар (фойда кўрдими ёки зарар). Акциялар (оддий акция) учун корхона фаолияти натижасига қараб акционерларга д и видент тўланади. Корхона зарар кўрса, дивидент тўламайди. Акционерлар йиғилиши қарорига биноан, ҳисобот йилида дивидентлар тўланмасдан корхона фаолиятини кенгайтиришга ёки бирор инвестицион лойиҳани молиялаштириш учун йўналтирилиши мумкин. Бундан ташқари акционерлик жамияти устидан давлат ва акционерларнинг

назорат сифати ошади. Қимматли қоғозлар орқали зарур маблағлар банк кредитига нисбатан кўпроқ тўпланади. Акционерлик капитали нафақат пул шаклида, балки, техника, технологиялар кўринишида ҳам бўлиши мумкин. Лойиҳани молиялаштиришнинг қимматли қоғозлар эмиссия қилиш шаклининг ижобий томони шундаки, инвестицион лойиҳани амалга ошириш учун асосий зарур молиявий ресурслар ёки бошқа ресурслар лойиҳани амалга оширишдан олдин ёки уни амалга ошириш жараёнида келиб тушади. Корхоналар ўз инвестиция фаолиятини жалб қилинган маблағлар ҳисобига молиялаштириш учун бир қатор имтиёзлар жорий этилди, хусусан, “юридик шахс бўлган акциядорнинг ўтган йилларнинг тақсимланмаган фойдасини устав фондини (капиталини) кўпайтириш учун йўналтириш чоғида қўшимча акциялар қиймати ёки акцияларнинг номинал қийматини кўпайтириш тарзида олинган даромадлари (фойдаси) солиқ солиш объекти бўлмайди ”. 4 4 Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси (1997 йил 24 апрелда қабул қилинган) . 16 модда, тўлдирилган 4-қисм, 2007 йил 23 июль. № ЎРҚ – 104.

16.Облигациялар ва бошқа қарз мажбуриятини ифодаловчи қимматли қоғозлар эмиссияси ҳисобига инвестиция фаолиятини молиялаштириш. Акциядан ташқари ко рхона облигация чиқариш йўли билан маблағларни жалб этади. Облигация - бу қарздорлик мажбурияти бўлганлиги сабабли акцияга нисбатан риск камроқ бўлади ва облигациялар шу саба б ли акцияга нисбатан тезроқ сотилади. Бу эса корхонага зарур маблағларни бир мунча қисқа вақт ичида тўплаш имконини беради. Облигациянинг акцияга нисбатан риски камроқ бўлганлиги сабабли, облигацияга тўланадиган фоиз акция бўйича дивидентга нисбатан пастроқ бўлади. Корхона учун эса акция чиқариш, облигация чиқаришга нисбатан қулайроқдир. Чунки фойда миқдорига қараб, дивидентни ўзгартириши мумкин, облигацияда эса фоиз қатъий белгиланган бўлади. Аҳоли оддий акцияга нисбатан имтиёзли акция олишга қизиқади. Шундай экан, корхона имтиёзли акцияларини оддий акцияларга нисбатан тезроқ со та олади. Лекин имтиёзли акциялар н о минал қиймати, жамият устав капиталини 20% идан ошмаслиги керак. Айрим ҳолларда, акциянерлик капитали фақатгина бошланғич капитал қўйилмаларни қоплабгина қолмай, яна корхонанинг соф айланма маблағларга бўлган эҳтиёжининг катта қисмини қоплайди. Бу ҳолат одатда, корхонанинг молиявий ресурсларни фақат юқори фоиз остида олиш мумкин бўлган шароитдагина юз беради. Бу вазиятда депозитларга тўланадиган фоиз ставкалари ҳам жуда юқори бўлади, шунинг учун, корхона етарли ресурсларни ташкил қилиш учун инвестицион лойиҳа юқори даромадлиги ва ўзига жалб қилувчи бўлиши керак. Бошқа ҳолатларга нисбатан арзонроқ қарз ёки муддатли кредитлар олиш мумкин бўлган ҳолатда, лойиҳаларни ссудалар ёрдамида молиялаштиришга интилиш ўсади. Ҳар қандай ҳолатда узоқ муддатли қарзлар ва акционер капитали ўртасида баланс тутиб туриш лозим. Қанчалик акционер капитали ҳиссаси юқори бўлиб, шунчалик қарз мажбуриятилари хиссаси кам бўлса, солиқ

тўлагунга қадар фойда шунчалик юқори бўлади. Молиялаштиришда қарз мажбуриятлари ҳиссаси қанчалик юқори бўлса, шунчалик, мажбуриятлар бўйича фоиз тўловлари юқори бўлади.Ўзбекистон Республикасининг 23 июль 2007 йилдаги “Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий соҳадаги айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ: “Корхоналарнинг облигациялари” деган сўзлар “Корпоратив облигациялар” деган сўзлар билан алмаштирилди (Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисидаги Қонуннинг 5 – моддаси). Корпоратив облигацияларни фақат очиқ акциядорлик жамиятлари аудиторлик ташкилотининг хулосаси билан тасдиқланган ўз капиталининг облигациялар чиқариш тўғрисида қарор қабул қилинган санадаги миқдори доирасида чиқаришлари мумкин. Корпоратив облигациялар чиқаришга фақат очиқ акциядорлик жамиятининг устав фонди тўлиқ тўланганидан кейин йўл қўйилади. 5 Ҳар бир лойиҳада молиялаштиришнинг турли хил шаклларининг оқибатларини тубдан баҳолаш лозим ва шундай молиялаштириш манбасини аниқлаш лозимки, унда ресурслар ва иқтисодий қайтим мос келсин, яъни: - акционерлик капитали билан биргаликда қарзга олинган маблағлар ҳам инвестицион лойиҳани молиялаштириш манбаи бўлади. - молия бозорларининг асосий вазифаси – жамғармаларни ишлаб чиқариш инвестицияларига йўналтиришдир. Молиявий бозорларсиз корхоналар ўз маблағларига таянишга мажбур булар эдилар, бу эса уни ривожланишини кескин чегаралиб қўяди. в) Инвестицион лойиҳани молиялаштиришнинг қарзга олинган манбаи бўлиб, банк кредитлари, ипотека ссудалари, суғўрта компанияларидан олинган қарзлар ёки бюджетдан ташқари фондлардан олинган кредитлар ҳисобланади. Банк томонидан олинадиган фоизлар бериладиган кредитнинг ҳажми, муддати унинг таъминланганлиги, кредитлаш шакли, кредитнинг риск 5 Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий соҳадаги айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонуни, Т.: 2007 й 23 июль № ЎРҚ – 104.

даражаси ва бошқаларга боғлиқ тарзда дифференцияллашади. Ҳозирги вақтда инвесторлар тез қайтиш берувчи тадбиркорлик фаолиятига кредитларни жалб қилмоқдалар. Кредитлар, кредитлаш муддатига кўра қисқа муддатли (1 йилгача) ва узоқ муддатли ( 1 йилдан юқори) турларга бўлинади. Корхонанинг асосий фондлари учун олинган узоқ муддатли кредитларни одатда инвестиция деб аташади. Узоқ муддатли кредитларнинг объектив зарурлиги корхонани ишлаб чиқаришини кенгайтириш эҳтиёжидан келиб чиқади. Айнан шу шароитда кредит муносабатларида узоқ муддатлилик характери вужудга келади. Бу қарздорга ўз маблағларини ўз муомаласидан олишга (оборотидан олишга) нисбатан, бир мунча қисқароқ вақтда пул маблағларини олиш имкониятини беради. Капитал қўйилмаларни молиялаштиришнинг кредит усулининг афзаллик томони маблағларни қайтаришлик билан боғлиқдир. Бу капитал қўйилмаларни ҳақиқий қопланиши ва кредитни қайтарилишини назаратини кучайтиради. Бу эса ўз-ўзидан маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини оширади. Ҳозирда реал иқтисодиётда инвестициялар даромадлилик даражаси банк фоиз ставкасига нисбатан юқори бўлган, савдо кредит ва воситачилик операцияларини кредитлаш билан чегараланиб қолмоқда. 17 . Инвестицияларни лойиҳавий молиялаштиришни ташкил этиш. Мамлакатимиз иқтисодиёти ҳозирги кунда умуман ўзгача шаклга келди. Банк – молия тизими такомиллашмоқда. Иқтисодиётга кўпгина янги тушунчалар кириб келмоқда. Шулар жумласидан инвестицияларни лойиҳавий молиялаштириш тушунчасидир. Инвестицияларни лойиҳавий молиялаштириш – бу пул маблағлари мобилизацияси шаклларининг бир кўриниши бўлиб, унда йирик масштабли лойиҳаларни амалга оширишда бир қанча молия – кредит институтлари иштирок этади ва инвестицион сарф харажатлар эса қайтадан ташкил этилаётган объектларнинг бўлажак даромадлари ҳисобига қопланади.

Мазур ва бошқаларнинг “Управление проектами” китобида эса “лойихавий молиялаштириш, бу инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш мақсадида молиявий ресурсларни кредит кўринишида тақдим этишдир” 6 деб таъриф берилган. Бу ерда, кредит қарз олувчига нисбатан хеч қандай регрессиз, чекланган ёки тўлиқ регрессли бўлиши мумкин деб ёзилган. Регресс деганда, қарзга олинган суммани тақдим этилишига бўлган талаб тушунилади. Йирик лойиҳаларни молиялаштиришини ташкил этиш учун лойиҳа ташаббусчи лойиҳанинг бошқа иштирокчилари ва банклар билан биргаликда мўлжалланган лойиҳанинг техник – иқтисодий асоси (ТИА) ва бизнес – режасини батафсил ўрганадилар. Лойиҳавий молиялаштиришнинг қуйидаги тамойиллари мавжуд:  Инвестицион лойиҳада лойиҳани амалга оширишга тайёр ишончли шерикларни иштирок этиши;  Лойиҳа техник – иқтисодий асосланиши ва лойиҳа смета хужжатларни юқори талаб даражасида ишлаб чиқилиши;  Лойиҳани етарли даражада капитализацияси;  Лойиханинг қурилиш – монтаж ва эксплуатация мезонларини батафсил ўрганиб чиқиш (транспорт, махсулотни ишлаб чиқариш, маркетинг ва бошқалар);  Лойиҳа рискини баҳолаш ва уни лойиҳа иштирокчилари ўртасида тақсимлаш;  Гаров ёки бошқа таъминотнинг мақсадга мувофиқ мавжудлиги. Лойиҳавий молиялаштиришда лойиҳани амалга оширишга керак бўладиган пул маблағларининг асосий ҳисоб – китоб ишлари, лойиҳа ташаббускорларининг имкониятлари, қарз маблағларига бўлган эхтиёж, бўлажак (кутиладиган) фойда, потенциал инвестицион ва савдо – сотиқ рикслари лойиҳалаштиришнинг олди, инвестиция ва эксплуатацияга берилиши босқичларида бахоланиши мумкин. 6 Мазур И.И., Шапиро В.Д. др. Управление проектами: Справочное пособие. – М.: В ы сшая школа .2001. - 875 c .

Лойиҳавий молиялаштириш усуллари Ғарбий Европа мамлакатларида ўтган асрнинг 80 – йилларининг бошида турли хил молиявий операцияларни бажариш мақсадида фойдалана бошланди. Бу операциялар лойиҳа ташаббусчиларига қарз тўловларига бўлган харажатларни камайтиришга, молия – кредит институтларининг ёрдамидан фойланишга имконият яратган эди. Демак, лойиҳавий молиялаштириш – бу корхона ва ташкилотнинг иқтисодий ва техник ҳаётийлигини таъминлашдир, бу эса ўз навбатида корхона қарзини тўлашга етарли бўлган пул тушумларини бошқариш тушунилади. Амалиётдаги кредит операциялари жараёнида банк биринчи ўринга қарз олувчиининг кредит тарихини ўрганишга, унинг иқтисодий, молиявий аҳволига ва таъминот турлари ва гаровга берилаётган мулкни баҳолашга диққат эътиборини қаратса, лойиҳавий молиялаштиришда эса асосий эътибор лойиҳа таҳлилига ажратилади. Лойихавий таҳлилнинг асосий объекти, бу лойиҳавий хужжатлар (лойиҳани техник – иқтисодий асослаш)дир. Лойиҳавий тахлилнинг асосий мақсади бу инвестицион лойиҳасини молиявий ва иқтисодий самарадорлигини аниқлаб бериш, инвестицион лойиҳасининг смета – харажатлари ва молиялаштириш манбаларини аниқ белгилаш ҳамда, риксларни баҳолашдир. Лойиҳа тахлилининг асосий йўналишларига техник ташкилий, хуқуқий, экологик, тижорат иқтисодий, молиявий йўналишларини киритишимиз мумкин. Йирик масштабли лойиҳаларни амалга оширишда кўпгина иштирокчилар жалб қилинган бўлади:  Лойиҳа ташкилотчилари;  Ташкилотчилар таъсис этган лойиҳавий компания;  Кредиторлар (тижорат банклари, банк консорциуми);  Пудратчилар (бош пудратчи, субпудратчилар);

 Асбоб – ускуналарни етказиб берувчилар;  Суғўрта компаниялари;  Лойиҳавий компания чиқараётган акция ва бошқа қимматли қоғозларни сотиб олувчи институтционал инвесторлар;  Молиявий маслаҳатчилар;  Оператор – компаниялар, объектни эксплуатация (ишлаб чиқариш) га киритгандан сўнг, унинг инвестицион фаолиятини бошқаради. Инвестицион лойиҳаларни баҳолашда лойиҳанинг ишончлигини таъминловчи қуйидаги мезонлардан фойдаланилади:  Техник – иқтисодий асосланганлик ва молиявий режанинг қониқарлиги;  Лойиҳа томонидан ишлатиладиган маҳсулот ва хом – ашё манбалари ва қийматларининг кафолатганлиги;  Лойиҳанинг маъқул нархларда ёқилғи билан таъминлаганлиги;  Лойиҳа маҳсулотлари ва хизматларини сотиш учун бозорнинг мавжудлиги ва бозоргача транспорт харажатлари маъқул нархларда мавжудлиги;  Қурилиш материалларини кутилган нархларда сотиб олиш мумкинлиги;  Пудратчи, фойдаланувчи ва бошқарувчи персоналлар тажрибали ва ишончлиги;  Лойиҳа ишончсиз технологияларини ўз ичига олмаслиги;  Ҳамкорлар ва манфаатдорлар томонлар билан шартномавий келишувлар тузилган, лицензия ва рухсатномалар олинганлиги;  Валюта риксларининг тақсимланганлиги;  Лойиҳа қўшимча таъминоти сифатида қимматли активларга эгалиги;  Етказилаётган ресурс ва активларнинг тегишли сифатлари таъминланганлиги;  Тегишли суғўрта тўловлари қараб чиқилганлиги;  Форс – мажор ҳолатлари, тўхтаб қолишлар хавфи (етказиб беришда,

қурилишда ва бошқалар) харажатларнинг ўсиши ҳисобга олинган ва уларнинг тақсимланганлиги;  Лойиҳанинг инвесторларни қониқтирувчи кўрсаткичларга эгалиги;  Фоиз ставкалари ва инфляциянинг ҳақиқий олати ҳисобга олинганлиги. Ҳақиқий инвестицион лойиҳа ҳар доим ҳам юқорида санаб ўтилган барча мезонларга мос келавермайди. Юқоридаги мезонлар лойиҳавий молиялаштиришни муваффақиятли кечиши учун бешта асосий тамойилларни белгилаб олишни тақозо этади.  Инвестицион лойиҳаларни хаётийлиги;  Лойиҳани амалга оширишда тажрибали, кучли ва виждонли хамкорларнинг иштироки ;  Лойиха барча рискларининг ҳисоби ва тақсимоти;  Барча хуқуқий жихатларни тартибга солиб бориш;  Лойихани амалга оширишда сифатли бизнес – режанинг мавжудлиги ва аниқ мувофиқлашган харакат режаларини ишлаб чиқиш. Тижорат банклари инвестицион кредитларининг асосий қисми инвестицион лойиҳаларни кредитлаш (ёки лойиҳавий кредитлаш) асосида амалга оширилади. Лойиҳаларни кредитлашнинг бу шакли келажакда ташкил этилаётган ёки қайта қурилаётган корхоналар олиши мумкин бўлган даромад ҳисобига инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш ғояси ётади. Ушбу даромадлар ҳисобига банклар томонидан ташкил этилган инвестицияларни молиялаш ва қайтаришлилик таъмиланади. Жаҳон тажрибасида банклар фаолиятининг ушбу йўналиши ёқилғи энергетика мажмуаси, қазиб олувчи ва қайта ишловчи ҳамда капиталга муҳтож бўлган сонаот тармоқлари, ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш ва замонавийлаштириш учун зарур бўлган давлатлар ва худудлар учун жуда долзарб ҳисобланади.

Лойиҳавий кредитлаш механизми ривожланаётган мамлакатларга молиявий ёрдам кўрсатишда жаҳон тикланиш ва тараққиёт банки томонидан мувофиқиятли фойдаланмоқда. Ҳозирги кунда инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришнинг янги, усули синдицирлаштирилган кредитлаш (синдикатга уюшган бир неча кредиторларнинг кредитлари мажмуи) пайдо бўлди. Иқтисодий адабиётларда бу сўзнинг аниқ атамаси йўқлиги сабабли, кўпчилик ҳолларда молиялаштиришнинг бу турини синдикатлаштирилган кредит деб ҳам аталади. Синдикатлашмоқ, синдикат тўзиб бирлашмоқ маъносини билдириб, инвестицияларни молиялаштириш тизимида йирик инвестиция лойиҳаларини биргаликда молиялаштиришни ташкил этиш усулларидан бирини англатади. Инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда синдикатлаштирилган кредитнинг асосий хусусияти шундай иборатки, бунда бир неча кредиторларнинг мавжудлиги, молиялаштириш учун берилган кредит суммаси ва у билан боғлиқ рискларнинг иштироки кредиторлар (банклар) ўртасида тақсимланишидадир. Инвестиция лойиҳаларни молиялаштиришда синдикатлаштирилиши мумкин бўлган кредитларга лойиҳавий молиялаштириш ҳам киради. Лойиҳавий молиялаштиришда кредитни қайтаришнинг манбаи бўлиб, лойиҳани амалга ошириш натижасида олинган фойда ҳисобланади. Ҳозирги вақтда йирик инвестиция лойиҳаларини рўёбга чиқариш, фақатгина мақсадли молиялаштирилгандагина самарали амалга оширилиши мумкин. Мақсадли молиялаштириш кредит ресурсларидан фойдаланишдаги ўша жавобгарликни бартараф этади. Мақсадли молиялашнинг афзаллиги шундаки, бунда кредитор нафақат қарз ресурсларини таклиф қилади, балки уларни қулай шартларда товарлар билан таъминлайди. Молиявий глобализация даврида инвестиция лойиҳаларини халқаро кредитлаш жараёнида лойиҳавий молиялаштириш тобора самарали

молиялаштириш шакли бўлиб келмоқда. Лойиҳавий молиялаштириш деганда одатда банк томонидан инвестиция лойиҳасини молиялаштиришдаги махсус кредитлаш тури тушунилиб, бунда регрессиз ёки қарздорга бўлган кредитнинг чегараланган регрессида йирик инвестиция лойиҳаларини мақсадли молиялаш (кредитлаш) тушунилиб, бунда қарз олувчининг тўлов мажбуриятларининг таъминоти бўлиб, мазкур лойиҳа фаолиятидан олган даромадлари ҳамда бу лойиҳага таалуқли активлар ҳисобланади. Ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда лойиҳавий молиялаштиришнинг турли схемалари асосида инвестиция лойиҳалари амалга оширилади. Булардан бири «Евро тунел» инвестиция лойиҳасини молиялаштиришдир. Бу инвестиция лойиҳасига асосан Буюк Британияни Европа континенти билан боғлаб, соф хусусий секторларнинг (хукумат ва халқаро ташкилотлар аралашувисиз) инвестицияларига барпо этилган ва лойиҳа қиймати 7 млрд фунт стерлингни ташкил этган. Ушбу лойиҳани амалга оширишда 198 та банк ўз маблағлари билан иштирок этган. Инвестиция лойиҳаларини узоқ муддатли молиялаштиришда кўпчилик лойиҳани молиялаштиришнинг синдикат кредитлари шаклига зарурат сезмоқда. Бунда кредит битими шартларини ташаббускор банк ўрнатади ва у бошқа банкларни бу лойиҳани молиялаштиришда иштирок этишни таклиф этади. Синдикатлашган кредит бўйича фоиз суммаси қоидага кўра сўзиб юрувчи ставкада ҳисобланади ва база қилиб эса ЛИБОР (London Inter Bank Offered Rate – Лондондаги банклараро кредитлар бўйича фоиз ставка) ставкасини олишади ва унга банк маржаси қўшилади (ёки, амалиётда PIBOR, NIBOR ставкаларидан ҳам фойданилади). Инвестиция лойиҳасини амалга ошириш (реализация қилиш) нуқтаи назаридан молиялаштириш муддатини ва объектни қуриш (яратиш) вақтини келишиб олиш муҳимдир. Объектни ишлаб чиқариш қувватларига етказиш ва ишлаш муддатининг амалга оширилиши инвестиция лойиҳасини молиялаштириш вақтини (муддати) шакллантиради.

Хориж тажрибаси шуни кўрсатадики, Европа банклари томонидан қўлланиладиган кредитлаштиришнинг максимал муддати 10-15 йилни ташкил қилади. АҚШда эса, бу муддат камроқ 7-12 йил. Агар лойиҳани молиялаштириш муддати етарлича бўлмаса, у ҳолда молиялаш таркибини кредитлашнинг реал имкониятларига ўзгартирилади. Шунингдек, алоҳида банклар ҳам кафил бўлиб чиқишлари мумкин. Бундай ҳолат халқаро кредит ташкилотлари ёки экспорт-импорт кредитларини суғўрталовчи миллий агентликлар томонидан лойиҳа молиялаштирилганда кўпроқ юз беради. Бунда синдикат-иштирокчи банклар кредитор фойдасига аккредитив очишлари ёки кафолат беришлари мумкин. Бундай молияштиришдан фойда нима? Унда қарз олувчи молиялашни камроқ риск (хатар)лар билан олади, яъни кредитлар риски тижорат банкига ўтади. 90-йиллар I-ярми жаҳон хўжалиги учун юқори иқтисодий ўсиш даражаси билан характерланиб, лойиҳани молиялаштириш шаклларига катта талаб уйғотди. 1997-1998 йиллардаги молиявий инқирозларгача лойиҳани молиялаштиришнинг жаҳон бозорида Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатлари етакчилик қилиб келди. 1996 йилда Гонконгда 36та, қиймати 19,3 млрд.долларлик, Индонезияда 72та, қиймати 14,1 млрд.долларлик, Тайландда 31 та, қиймати 9,4 млрд. долларлик инвестицион лойиҳалар амалга оширилди. Умумий 1996 йилда Осиё мамлакатларида 400та, қиймати эса 86,2 млрд.долларлик инвестицион лойиҳалар молиялаштирилди. Хулоса қилганда, бугунги кунда лойиҳавий молиялаштириш лоийҳаларни иқтисодиётнинг реал секторига йўналтиришда муҳим роль ўйнаши мумкин. Жахондаги кўпгина банклар ўз фаолиятида ўз зиммасига қандай риск даражасини олишига қараб, лойиҳавий молиялаштириш қуйидаги уч турга ажратилган: 1. Регресс хуқуқисиз кредитлаш ( non – resource financing ) ; 2. Тўлиқ регресс ҳуқуқи билан кредитлаш (full – resource financing);

3. Чекланган регресс ҳуқуқи билан кредитлаш (limited – resource financing). Қарз олувчига нисбатан ҳеч қандай регрессиз бўлган лойиҳавий молиялаштиришда кредитор ўз зиммасига лойиҳани амалга ошириш билан боғлиқ барча сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, савдо – сотиқ рискларини олади. Бунда кредитор фақатгина лойиҳа, кредит ва фоиз тўловлари учун бўлган пул оқимларини назарда тутади. Лойиҳавий молиялаштиришнинг бу кўриниши қарз олувчи учун энг нархи баланд ҳисобланади, чунки кредитор бундай риск даражасини ўзига олар экан, унга тенг келувчи компенсацияга ҳам ҳақли бўлади. Қарз олувчига нисбатан тўлиқ регрессли лойиҳавий молиялаштириш жаҳон амалиётида кўпроқ тарқалган. Бу тўрнинг афзаллик томонлари шундан иборатки, қарз олувчи лойиҳани молиялаштириш учун пул воситаларини нисбатан тезроқ олиш имкониятига эга бўлади. Молиялаштиришнинг бошқа турларидан пул маблағларини жалб қилишнинг нархи арзон бўлиши билан фарқланиб туради. Қарз олувчига нисбатан тўлиқ регрессли лойиҳавий молиялаштириш қуйидаги ҳолларда ишлатилиши мумкин:  Республика ёки регионал аҳамиятга эга, инфраструктурани шакллантириш бўйича даромадсиз бўлган, пастрентабелли лойиҳаларни молиялаштириш учун пул маблағлари керак бўлганда;  Экспорт кредит шаклида пул маблағларини тақдим этишда, чунки экспорт кредитларни бериш бўйича махсус ташкилотлар қўшимча учинчи тараф гаровсиз лойиҳа рискларини ўз зиммасига олиш ҳуқуқига эгадирлар ва кредитни фақатгина шундай шаклда беришга тайёрлар;  Лойиҳа бўйича кафолатларнинг етарли бўлмаганида;  Инвестицион харажатларининг кўпайишига катта таъсирчанлиги бўлган кичиқ лойиҳаларга пул маблағлари тақдим этилганда. Қарз олувчига нисбатан чекланган регрессли лойиҳавий молиялаштириш лойиҳани амалга ошириш билан боғлиқ бўлган барча

лойиҳаларни назарда тутади. Лойиҳа рисклари лойиҳа иштирокчилари орасида шундай тақсимланган бўладики, уларга боғлиқ бўлган рискларни ўзлари қабул қилишга тайёр бўладилар. Жаҳон амалиётида лойиҳавий молиялаштиришнинг бир қанча турлари мавжуд. (10.1 - жадвал) – жадвал Лойиҳавий молиялаштириш турлари. Классификацияси Турлари Кўлами бўйича Банк лойиҳавий молиялаштириш; Корпоратив лойиҳавий молиялаштириш; Ресурс манбалари бўйича  Саноат корхонасини ўзининг пул маблағлари орқали;  Банк кредитлари орқали;  Инвестициялар орқали;  Қарз облигациялари орқали;  Фирма кредитлари орқали;  Лизинг орқали. Архитектураси бўйича Параллел молиялаштиришли; Босқичма – босқич молиялаштириш. Регресс бўйича Регресс ҳуқуқисиз кредитлаш; Тўлиқ регресс ҳуқуқи билан кредитлаш; Чекланган регресс ҳуқуқи билан кредитлаш. Лойиҳавий лойиҳалаштиришни кўлами бўйича ҳам турларга бўлиш мумкин: - банк лойиҳавий молиялаштириш; - корпоратив лойиҳавий молиятириш.

Лойиҳавий молиялаштиришнинг биринчи кўринишида лойиҳани асосан банклар амалга оширадилар. Шу билан бирга асосий қарз берувчилар бўлиб банклар қолишади. Иккинчи кўринишда эса, лойиҳани мавжуд корпорациялар амалга оширади. Бунда етакчи ўринни банклар эмас, балки корпорациялар эгаллаган бўлишади. Корпоратив лойиҳавий молиялаштириш – инвестицион лойиҳасининг молия манбаси компаниянинг ўз маблағлари ҳисобига амалга оширилади, биринчи ўринда амортизация фондлари ва тақсимланмаган даромад (фойда) ҳисобланади. Банк лойиҳавий молиялаштириш – инвестицион лойиҳасининг молия манбаси асосан ёки қисман банк кредитлари ҳисобига амалга оширилади. Банк кредитлари аниқ шартлар асосида берилади. Лойиҳавий молиялаштиришни жаҳон амалиёти тажрибасидан келиб чиққан ҳолда молиялаштириш тартибига (Архитектураси бўйича) қараб икки турга бўлиш мумкин: - Параллел молиялаштириш; - Босқичма босқич молиялаштириш. Биринчи тур молиялантириш одатда ҳамкорликдаги молиялаштириш деб ҳам аталади, яъни бир нечта кредит муассасалари инвестиция лойиҳасининг амалиётга тадбиқи учун қарз маблағларини ажратади. Бу бир томондан банкларга берадиган кредит суммаларининг меъёрий чегарасига риоя қилишига имконият берса, иккинчи томондан ўз кредит рискларини камайтиради. Амалиётда ҳамкорликдаги молиялаштиришнинг икки шакли қўлланилади: 1) Мустақил параллел молиялаштириш, яъни ҳар бир банк қарздор билан кредит шартномасини тўзади ва инвестиция лойиҳасининг ўзига тегишли қисмини молиялаштиради. 2) Ҳамкорликдаги молиялаштириш, яъни кредиторлар ягона синдикат (концорциум)га бирлашади; ягона кредит шартномаси тўзилади; синдикат

(концорциум)ни шакллантиришни, кредит шартномасини имзолашни менеджер - банк амалга оширади; келгусида кредит шартномасининг амалга оширилиши устидан назорат ва зарур ҳисоб китоб операцияларини синдикат (концорциум) таркибига кирувчи махсус агент -банк амалга оширади ва бунинг эвазига комиссион ҳақ олади. Бугунги кунда лойиҳавий молиялаштиришнинг иккинчи тури кенг тарқалгандир. Лойиҳавий молиялаштиришнинг босқичма-босқич молиялаштириш тури йирик нуфўзли банкнинг иштирокида амалга оширилади. Бундай нуфўзли биринчи тоифали тижорат банклари инвестициия лойиҳаларини экспертизаси бўйича тажрибали мутахасисларнинг мавжудлиги, кредитлаш имкониятининг юқорилиги сабабли лойиҳаларни кредитлаш учун катта миқдорда аризалар олишади. Лекин бу йирик тижорат банклари ҳар доим ҳам барча лойиҳаларни молиялаштириш имкониятига эга бўлмайди ёки бу ҳолат уларнинг балансига салбий таъсир этиши мумкин. Шунинг учун ҳам кўп ҳолларда бундай банклар лойиҳаларни кредитлаш жараёнининг ташаббускори вазифасини бажаради. Корхонага қарз берилгандан сўнг ташаббускор - банк концессия шартномаси бўйича қарздорга нисбатан ўз талабларини бошқа кредиторга ўзатади. Инвестиция лойиҳасини баҳолагани, кредит шартномасини ишлаб чиққани ва қарз бергани учун ташаббускор - банк коммиссион ҳақ олади. Бу қайд қилинган лойиҳавий молиялаштириш турларида асосий роль ташаббускор - банк сифатида иштирок этувчи йирик тижорат банки ва ҳалқаро молиявий институтлар зиммасига тўғри келади. Сўнгги даврларда «лойиҳа облигациялари» деб номланувчи қимматли қоғозларни муомаблаға чиқарувчи ва жойлаштирувчи молиявий компания ва банклар ҳам лойиҳавий молиялаштиришнинг асосий иштирокчиларига айланган. Дастлабки вақтларда бундай облигацияларни муомаблаға чиқариш инвестиция лойиҳаларини бошланғич давридан молиялаштириш учун эмас, балки банкдан олинган лойиҳавий кредитни қайта молиялаштириш

мақсадида амалга оширилар эди. 1990 йилларнинг ўрталаридан бу облигациялар инвестиция лойиҳаларини бошланғич давридан молиялаштириш учун муоммаблаға чиқарилмоқда. Ривожланаётган давлатларда лойиҳавий молиялаштириш ўз хусусиятига эга, яъни кўп ҳолларда улар концессия шартномасига асосланади. Бу шартноманининг мазмуни шундан иборатки концессионер (лойиҳачи компания) келишилган давр мобайнида (20, 30 ва ундан ортиқ йилларга) инвестиция фаолиятининг объектини қуриш, молиялаштириш, бошқариш ва хизматини ташкил этиш билан боғлиқ жавобгарликни ўз зиммасига олади. Сўнг эса объект давлатга (давлат корхонаси) топширилади. Концессия даврида концессионер объектдан фойдаланиб даромад олади, инвестиция лойиҳасини молиялаштириш бўйича харажатларини қоплайди. Лойиҳаларни молиялаштиришнинг бундай усули сўнги вақтларда саноати ривожланган давлатларда ҳам кўп инфраструктурали лойиҳаларни молиялаштириш схемасининг таркибий қисми ҳисобланади. Демак лойиҳавий молиялаштиришда турли инвестор ва кредиторларнинг маблағлари иштирок этиши мумкин, яъни маблағларнинг синдикатлашуви рўй беради. Шу жиҳатдан ҳам лойиҳавий молиялаштиришни синдикатлашган кредитлаштириш деб аташимиз ҳам мумкин. Ҳозирда еврокредит бозорида ҳаракат қилувчи банк синдикат ва концорциумларининг лойиҳаларни молиялаштиришдаги роли кундан-кунга ўсиб бормоқда. Республикамизда инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда ҳам еврокредитлар ва бошқа ривожланган чет давлат банкларининг кредитлари, хорижий инвесторларнинг маблағлари, Республика акционер-тижорат ва хусусий банкларининг кредитлари иштирок этмоқда. Лойиҳавий молиялаштириш тўғрисида якун ясаб қуйидагиларни қайд этишимиз мумкин:

- лойиҳавий молиялаштиришнинг асосий тури бу - синдикатлашган кредитлаштириш бўлиб, унда турли инвестор ва кредиторлар ўз риски ва маблағлари билан иштирок этади; - лойиҳавий молиялаштиришнинг жаҳон амалиётида турлича усуллари ва манбалари мавжуд бўлиб, ҳар бир давлат ўз иқтисодий ва инвестицион сиёсати, бозор механизмининг амал қилиш даражасига қараб бу усуллардан фойдаланиши мумкин; - лойиҳавий молиялаштириш объекти бўлиб аниқ мақсадни кўзлаган, иқтисодий ва молиявий жиҳатдан самарали бўлиши режалаштирилган лойиҳалар ҳисобланади. - лойиҳавий молиялаштиришда энг асосий жараён бу лойиҳа ҳужжатларининг техник, иқтисодий, молиявий, экологик таҳлили ҳисобланиб, бу жараённинг қанчалик чуқур ва савияли ўтказилиши лойиҳанинг келгуси тақдирини белгилаб беради. 18 . Инвестиция лойиҳаларини синдикатли кредитлаш хусусиятлари. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида», «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 апрелдаги ПҚ-56- сонли «Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарорига мувофиқ тижорат банклари томонидан йирик инвестиция лойиҳаларини синдициялаштирилган кредитлашни амалга ошириш тартибини белгилаб беради. Синдикатли кредитлашда қуйидаги тушунчалар қўлланилади: синдициялаштирилган кредит - бир неча банклар томонидан йирик инвестиция лойиҳаларини биргаликда кредитлаш. йирик инвестиция лойиҳаси - умумий қиймати тижорат банкларининг биринчи даражали капиталининг 25 фоизидан ошадиган инвестиция лойиҳаси.

банк синдикати - синдициялаштирилган кредит бериш борасида икки ёки ундан ортиқ банклар ўртасида ўзаро келишув. етакчи банк - с индициялаштирилган кредитлаш ташаббуси билан чиққан ва зиммасига иштирокчи-банклар номидан кредит ҳужжатларини юритиш масъулияти юклатилган қарз олувчининг асосий талаб қилиб олингунча депозит ҳисоб варағига хизмат кўрсатувчи банк. иштирокчи банк – синдициялаштирилган кредит беришда қатнашувчи банк. Синдициялаштирилган кредитлар фақат юридик шахсларга берилади. Тижорат банклари томонидан синдициялаштирилган кредитлаш қайтаришлик, тўловлилик, таъминланганлик, муддатлилик ва мақсадли фойдаланиш шартлари асосида амалга оширилади. Синдициялаштирилган кредитни бериш қарз олувчи ва иштирокчи банклар ўртасида тўзиладиган кредит шартномаси асосида амалга оширилади. Синдициялаштирилган кредит бериш муддати йирик инвестиция лойиҳаларини қопланиш муддатига боғлиқ ҳолда кредит шартномасида белгиланади. Синдициялаштирилган кредитдан фойдаланганлик учун фоиз ставкаси миқдори синдициялаштирилган кредит тўғрисидаги келишув шартларига кўра қарз олувчи ва иштирокчи банклар ўртасида тўзиладиган кредит шартномаси асосида белгиланади. Зарар кўриб ишловчи, ноликвид балансга эга бўлган хўжалик юритувчи субъектларга ҳамда самарасиз инвестиция лойиҳаларини тақдим қилган хўжалик субъектларига синдициялаштирилган кредитлар берилмайди. Синдициялаштирилган кредит олгандан кейин молиявий аҳволи ёмонлашган қарздордан берилган кредитлар ўрнатилган тартибда муддатидан аввал ундириб олиш чора-тадбирлари кўрилиши лозим. Бу қоида кредит шартномасида албатта қайд этилган бўлиши керак.

Қарз олувчи ўзига хизмат кўрсатувчи банкка йирик кредит беришни сўраб мурожаат қилганидан кейин, банк кредитлаш учун лозим бўлган стандарт тадбирларни: ўзининг ички кредит сиёсатига мос равишда мижознинг кредитга қобилиятлилиги таҳлилини, бизнес-режаси таҳлилини, кредит қайтарилишини таъминланганлиги таҳлилини ва бошқаларни амалга оширади. Синдициялаштирилган кредитлашни амалга оширишнинг мумкинлиги тўғрисида кредит қўмитаси қарор қабул қилган тақдирда, банк бир вақтнинг ўзида ушбу битимга бошқа банкларни жалб этиш ҳамда синдициялаштирилган кредитлаш ташкилотчиси сифатида банк синдикатини ташкил этиш ҳақида қарор қабул қилади. Иштирокчи банкларни ушбу битимга жалб этиш ва банк синдикатини ташкил этиш тўғрисида етакчи банк кредит қўмитаси қарор қабул қилинганидан кейин, етакчи банк синдициялаштирилган кредитлашда иштирок этиш хоҳишини билдирган банкларни аниқлайди ва уларга синдикатда қатнашиш таклифи билан бирга тайёрланган қарз олувчи тўғрисидаги ахборотни тақдим этади. Шундан кейин етакчи банк иштирокчи банклар билан инвестиция лойиҳаси бўйича барча кредит ҳужжатларини тақдим этади. Тақдим этилаётган маълумотлар банк сири ҳисобланади. Синдициялаштирилган кредитни беришга хорижий банклар ва бошқа хорижий молиявий институтлар жалб этилиши мумкин. Бу ҳолда синдициялаштирилган кредитлашни амалга ошириш хорижий банклар ва молиявий институтлар билан тузилган битимларда белгиланган тартибда амалга оширилади. Иштирокчи банклар билан музоқаралар бошлангунга қадар етакчи банк томонидан банкнинг ички кредит сиёсати билан белгиланган тартибда кредит пакетини таҳлили асосида барча кредит ҳужжатлари ҳамда иштирокчи банклар ўртасида тўзиладиган инвестиция лойиҳасини биргаликда кредитлаш борасидаги ўзаро келишув лойиҳаси тайёрлаб қўйилган бўлиши керак.

Етакчи банк иштирокчи банкларга таклиф йўллашдан олдин қарз олувчи ҳақидаги маълумотларни Банклараро кредит бюроси маълумотлари билан солиштириши лозим. Кредит шартномасининг якуний вариантини ишлаб чиқиш ва имзолаш фақатгина етакчи банк ва иштирокчи банклар ўртасида мазкур инвестиция лойиҳасини синдициялаштирилган кредитлаш тўғрисида ўзаро битим тузилгандан кейин амалга оширилади. Иштирокчи банклар ўртасида мазкур инвестицион лойиҳани биргаликда кредитлаш борасида битим имзолангандан кейин банк синдикати тузилган ҳисобланади ва ушбу битимни имзолаган барча иштирокчи банклар ўзларига синдициялаштирилган кредитлаш борасида мажбурият олган ҳисобланадилар. Банк синдикати тузилгандан кейин ушбу битимдан чиқиш, яъни синдициялашган кредит бериш борасидаги кредит шартномасини имзолашда бош тортилган тақдирда иштирокчи банк қонунчиликда белгиланган тартибда бошқа иштирокчи банклар олдида бой берилган фойдани қоплаб бериш борасида жавобгар бўлади. Йирик инвестиция лойиҳаси учун синдициялаштирилган кредит олиш учун, қарз олувчи етакчи банкка қуйидаги ҳужжатларни тақдим этади: кредит буюртмаси; лойиҳанинг техник-иқтисодий асосланиши; қарз олувчининг банк ҳисобварағига пул тушумлари (пул оқими) тахмини албатта кўрсатилган бизнес-режа; қарз олувчининг кредитга лаёқатлилигини аниқлаш учун Давлат солиқ хизматининг маҳаллий (туман) органи томонидан тасдиқланган 1, 2, 2а-,3, 4, 5 шакллардаги охирги 3 йиллик молиявий ҳисоботи; синдикатли кредитлашнинг таъминот шаклларидан бирини; етакчи банкнинг кредитлашни ташкил этишга доир ички қоидаларида кўзда тутилган бошқа ҳужжатлар. Олинган кредитни қайтараолмаслик хатарининг олдини олиш мақсадида қарз олувчи тез ва эркин сотилиш талабларига жавоб берадиган

таъминотга эга бўлиши керак. Қарз олувчи банкка қуйидаги таъминот турларини тақдим этиш ҳуқуқига эга: мулк ёки қимматли қоғозлар гарови; банк ёки суғўрта ташкилоти кафолати; учинчи шахснинг кафиллиги; суғўрта компаниясининг қарз олувчининг кредитни қайтараолмаслик хатарини суғўрта қилингани тўғрисидаги суғўрта полиси; Йирик инвестицион лойиҳани молиялаштириш мақсадида хорижий банк ёки бошқа молиявий институтлар иштирокида синдициялаштирилаётган кредит амалга оширилаётган бўлса, кредитни қайтариш мажбуриятини таъминоти сифатида ҳукумат кафолати тақдим этилиши мумкин. Таъминот турларидан бири кредитни қайтариш таъминоти сифатида иштирокчи банклар талаб қилаётган суммани қоплаш учун етишмаса, қарз олувчи етакчи банк розилиги билан унинг етишмаётган қисмини қоплаш учун қўшимча равишда юқорида санаб ўтилган таъминот турларининг бири ёки бир нечтасини бир-бирини тўлдириши асосида тақдим этиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг «Гаров тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ, муомаладан чиқарилган буюмлардан ташқари, ҳар қандай мулк, шу жумладан, буюмлар ва мулкий ҳуқуқлар (талаблар), қимматли қоғозлар (иштирокчи банклар эмитент бўлган қимматли қоғозлардан ташқари) ва бошқалар гаров предмети бўлиши мумкин. Бунда гаров шартномаси бир томондан қарз олувчи ва иккинчи томондан иштирокчи банклар томонидан имзоланадиган шаклда тўзилади. Кафолат Фуқаролик кодексининг 299-моддасига мувофиқ кафолат берувчининг етакчи ва иштирокчи банклар олдидаги ёзма мажбурияти шаклида расмийлаштирилади. Ёзма мажбурият етакчи банкда сақланади. Кафиллик Фуқаролик кодексининг 292-моддасига мувофиқ, етакчи ва иштирокчи банклар-бенифициарлар фойдасига кафил, етакчи, иштирокчи банклар ва қарз олувчи томонидан имзоланадиган ёзма шаклдаги кафиллик шартномаси билан расмийлаштирилади.

Етакчи банк иштирокчи банклар билан келишган ҳолда уларга энг қулай бўлган таъминот шаклини танлаш ҳуқуқига эга. Бунда етакчи банк иштирокчи банклар билан биргаликда тавсия этилаётган таъминот турини таҳлил қилиши шарт. Жумладан, гаров тақдим этилган тақдирда, етакчи банк гаров сифатида таклиф этилаётган мулкни қарз олувчи ҳамда иштирокчи банклар вакиллари иштирокида биргаликда баҳолаши ёки қонунчиликда белгиланган тартибда лицензияга эга бўлган мустақил баҳоловчини жалб этган ҳолда баҳолашни амалга ошириши мумкин. Кафолат, суғўрта ёки учинчи шахснинг кафиллиги тақдим этилган тақдирда, етакчи банк кафолат берувчининг, суғўрта компаниясининг ёки қарз олувчига кафил бўлаётган шахснинг молиявий аҳволини батафсил таҳлил қилиши ва ўз хулосасини иштирокчи банкларга маълум этиши лозим.. Банк синдикати кредит жилдидаги барча ҳужжатларни кўриб чиқиб кредит бериш тўғрисида қарор қабул қилганидан, етакчи ва ҳар бир иштирокчи банкнинг синдициялаштирилган кредитдаги улуши аниқлангандан кейин, етакчи ва иштирокчи банклар ва қарз олувчи ўртасида кредит шартномаси имзоланади. Кредит шартномасида кредитнинг умумий суммаси, мақсади, фоиз ставкаси, муддати, ҳар бир иштирокчи банк томонидан ажратиладиган кредит миқдори, кредит мақсадсиз ишлатилганлиги аниқланганда иштирокчи банклар томонидан кўриладиган жазо чоралари ва жаржарималар, кредит шартномада белгиланган муддатларда ажратилмган ҳолларда иштирокчи банкларга нисбатан қўлланиладиган жарима миқдори ва бошқалар белгиланган бўлиши шарт. Кредит йиғма жилди етакчи банкда юритилади ва унда сақланади. Кредит йиғма жилдининг нусхаси ҳар бир иштирокчи банкда сақланади. Иштирокчи банклар томонидан қарз олувчи билан синдициялаштирилган кредит бериш тўғрисида кредит шартномаси тузилгандан сўнг, иштирокчи банкнинг ички тартибида белгиланган тарзда тегишли масъул ходими томонидан бухгалтерияга кредитнинг миқдори,

муддати ва фоиз ставкасини кўрсатган ҳолда, ссуда ҳисобрақамини очиш тўғрисида фармойиш беради Синдициялаштирилган кредит ҳисобидан инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш ҳар бир иштирокчи банк томонидан Марказий банкнинг Адлия вазирлигида 2000 йилнинг 2 мартида 906-рақам билан давлат рўйхатига олинган «Ўзбекистон Республикаси банкларида кредит ҳужжатларини юритиш тартиби тўғрисидаги Низом (янги таҳрири)» асосида барча зарур лойиҳа-смета ва бошқа ҳужжатлар нусхалари етакчи банкка тақдим этилгандан кейин бошланади. Иштирокчи банклар ва қарз олувчи ўртасида кредит шартномаси тузилгандан сўнг, ҳар бир иштирокчи-банк синдициялаштирилган кредитлаш тўғрисидаги келишувда қайд этилган шартлар асосида қарз олувчига ўз банкида белгиланган тартибда алоҳида ссуда ҳисобварағи очади . Иштирокчи банклар томонидан кредитлашни амалга ошириш кредит шартномасида белгиланган мақсадлар ва муддатларда ҳар бир иштирокчи банк учун белгиланган календарь муддатида қарз олувчининг тўлов топшириқномалари асосида товар-моддий бойликлар, бажарилган ишлар ва хизматлар учун ссуда ҳисобварағидан нақд пулсиз шаклда тўлаш йўли билан амалга оширилади. Синдициялаштирилган кредитнинг суммаси ҳар бир иштирокчи банк балансида, унинг томонидан берилган кредит миқдорига тенг улушда акс эттирилади. Қайтариш муддатлари пул оқимининг келиб тушиш истиқболига қараб, бир неча босқичда қопланишини кўзда тутувчи жадвал шаклида тақдим этилиши мумкин. Қайтариш муддати етиб келганда ва қарз олувчининг пул маблағлари мавжуд бўлмаган тақдирда, кредит муддати ўтган ссудалар ҳисобварағи орқали ундириб олишга тақдим этилади, у бўйича муддатли мажбуриятномалар эса 2-картотекага жойлаштирилади ва қонунчиликда белгиланган тартибда ундирилади.

Етакчи банк томонидан қарз олувчининг кредитни қайтариш қобилиятини, берилган кредитдан мақсадли фойдаланиши ва гаров ҳолати ёки кафилнинг молиявий ҳолати бўйича кредитдан фойдаланишнинг бутун муддати давомида мониторингни амалга оширилади. Ушбу мониторинг иштирокчи банклар талаби асосида, улар иштирокида ёки кредит шартномасида белгиланган тартибда ҳар бир иштирокчи банк томонидан мустақил амалга оширилиши мумкин. Мониторинг жараёнида етакчи банк ва ҳар бир иштирокчи банк томонидан қарздорнинг хўжалик-молиявий фаолияти, унинг томонидан тузилган шартномаларга (буюртмаларга) мувофиқ маҳсулот етказиб бериш мажбуриятларини бажарилиши, ишлаб чиқариш ҳажмлари, ноишлаб чиқариш харажатлари ва йўқотишлар, муомала чиқимлари, фойда, ўз айланма маблағларининг мавжудлиги динамикаси, товар-моддий бойликлар заҳиралари аҳволи, айланма маблағларнинг айланиши, барча банк ҳисобварақларидаги ҳаракатларни таҳлил қилади ва ушбу кўрсаткичларни қарздорнинг кредит йиғмажилдида умумлаштириб боради. Банкка тақдим этилган гаровнинг ҳолати ва кредитдан самарали ҳамда мақсадли фойдаланиши кредит шартномасида келишилган шартларга мувофиқ жойига чиқиб ўрганилади. Қурилишни молиялаштириш учун берилган кредитлар бўйича етакчи ва иштирокчи банклар мониторинг жараёнида кредитланган объектда бажарилган ишлар ҳажмини назорат ўлчовини кредит шартномасида қайд этилган муддатлар ва шартлар асосида амалга оширади. Мониторинг натижалари етакчи банк томонидан иштирокчи-банкларга ҳамда иштирокчи банклар томонидан бошқа синдикат аъзоларига синдициялаштирилган кредит ҳақидаги келишувда белгиланган муддатларда юборилади. Мониторинг сифати ва муаммоли кредитларни ўз вақтида аниқланиши бўйича жавобгарлик ҳар бир иштирокчи банк зиммасида бўлади.

Мониторингни амалга ошириш банк синдикати келушивида ёки кредит шартномасида етакчи банк зиммасига юклатилиши мумкин. Бунда мониторинг сифати ва муаммоли кредитларни ўз вақтида аниқлаш борасидаги жавобгарлик етакчи банк зиммасида бўлади. Берилган кредитлардан бошқа мақсадларда фойдаланганлик ҳолати аниқланганда, иштирокчи банклар ёки етакчи банк кредит шартномасида белгиланган тартибда, кредитнинг мақсадга номувофиқ ишлатилган қисмини қарз олувчининг талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварағидан муддатидан олдин ундириб олиш ҳуқуқига эга. Синдициялаштирилган кредит бўйича ўз вақтида тўланмаган ҳисобланган фоизларни ундириш ва кредитни қайтариш етакчи ва иштирокчи банклар томонидан уларнинг мазкур кредит умумий суммасидаги улушига мос ҳолда қарздорнинг асосий талаб қилиб олингунча депозит ҳисоб варағида мавжуд маблағлар ҳисобидан, кредит шартномасида белгиланган тартибда ва муддатларда ундирилади. Ҳисобланган фоизлар ва кредит қолдиғи бўйича барча мажбуриятларини бажариш учун қарз олувчининг маблағлари етарли бўлмаган тақдирда кредит учун ҳисобланган фоизлар ва кредит қарзи қолдиғини тўлаш бўйича муддати ўтказиб юборилган қарздорликни қайтариш Фуқаролик кодексининг 784- моддасига мувофиқ белгиланган навбат тартибида амалга оширилади. Етакчи банк томонидан муаммоли кредитни пайдо бўлишини олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар бошқа иштирокчи-банклар билан келишилган ҳолда амалга оширилади. Етакчи банк, унинг томонидан кредитлаш жараёнини нотўғри ташкил этилиши ва унинг натижасида зарар кўрилишига олиб келадиган қуйидаги ҳаракатлар бўйича жавобгар бўлади: кредит ҳужжатларини нотўғри расмийлаштириш, юзаки мониторинг ўтказиш, иштирокчи-банкларга кредит қайтарилиши билан боғлиқ бўлган муаммолар борлиги ҳақида маълум қилмаслик, қарз олувчининг депозит ҳисобрақамида маблағлари бўлган

тақдирда, кредитларни қайтариш учун маблағларни ўз вақтида ўтказмаганлик ёки умуман ўтказмаганлик ва ҳк. Қарздорнинг тўловга лаёқатсизлиги туфайли кредитни ва унинг фоизларини ўз вақтида тўлай олмаганлиги учун масъулият синдициялаштирилган кредит тўғрисидаги келишув асосида барча иштирокчи-банклар зиммасида бўлади. Етакчи банк мазкур битимни ташкил этиш пайтидаги бевосита ва қўшимча вақт ва маблағ сарфларини қоплаши учун қарз олувчидан воситачилик ҳақи ундириш ҳуқуқига эга. Воситачилик ҳақи миқдори синдициялаштирилган кредитлаш ҳақидаги келишувда ва кредит шартномасида назарда тутилади. Қарз олувчи томонидан асосий қарзни ва унга ҳисобланган фоизларни кредит шартномасида келишилган муддатда қайтарилмаса, етакчи банк бошқа иштирокчи-банклар билан келишилган ҳолда Фуқаролик кодексининг 280- моддаси иккинчи қисмига мувофиқ судга мурожаат қилмасдан, ундиришни мустақил равишда гаров предметига қаратишга ҳақлидир . Гаровга қўйилган мулкни сотишдан тушган маблағ суммаси барча ҳисоблаб ёзилган фоизлар ва кредит қарзи қолдиғини қоплаш учун етарли бўлмаган тақдирда у иштирокчи банклар ўртасида уларнинг мазкур синдициялаштирилган кредит бўйича қарздорлик қолдиғидаги улушига нисбатан мутаносиб равишда тақсим ланади. Синдициялаштирилган кредитни қайтарилишини таъминлашнинг бошқа шаклларида ҳам иштирокчи банклар талабларини қондириш худди шу тартибда амалга оширилади. Иштирокчи банклар томонидан синдициялаштирилган кредит бўйича қарз олувчининг тўловга қобилиятлилик даражасида муаммолар пайдо бўлганлиги аниқланган тақдирда эҳтимолли йўқотишларни қоплаш учун Адлия вазирлигида 1999 йил 11 февралда 632-рақам билан рўйхатга олинган «Активлар сифатини тавсифлаш, улар бўйича мумкин бўлган йўқотишларни қоплаш учун тижорат банклари томонидан яратиладиган заҳираларни

шакллантириш ва улардан фойдаланиш тўғрисида Низом»га мувофиқ синдициялаштирилган кредитдаги улуши ҳажмида захиралар яратишга мажбурдирлар. Хулоса қилиб айтганда, бугунги кунда республикамизда лойиҳаларни лойиҳавий молиялаштиришнинг ҳуқуқий асослари яратилди. Шу билан бирга, бу ҳуқуқий асосларни такомиллаштириш ва лойиҳаларни лойиҳавий молиялаштиришда, унинг устувор шаклларини қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади. 19.Инвестицияларни молиялаштиришнинг лизинг механизми Ўзбекистонда лизинг бугунги кунда ривожланиб бораётган соҳалардан биридир. Лизинг муомилалларини юзага келишининг узоқ тарихий босқичларини ҳарактерлаш мумкин. Илк бор "лизинг" атамаси 1877 йилда қўлланилган, ўша даврда "Bell" телефон компанияси ўзининг телефон аппаратларини мижозларга сотмасдан, балки ижарага бериш тўғрисида қарор қабул қилиш билан унинг дастлабки қадамларини бошлаган эдилар. Бунга кўра, ўрнатиладиган асбоб-ускуналар мижознинг уйи ёки офисига фақат ижара тўловлари бўйича ўрнатиладиган бўлди. Ўзбекистон Республикасининг 14 апрель 1999 йил қабул қилинган “Лизинг тўғрисида”ги Қонунида лизинг тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: “Лизинг ижара муносабатларининг алоҳида тўри бўлиб, унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топшириғига биноан учунчи тарафдан (сотувчидан) ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг шартномасида белгиланган шартларда бериб қўйиш мақсадида мол – мулкни (лизинг объектини) олади”. 7 Шу билан бирга, проф. Д..Ғозибеков лизинг тушунчасига аниқ ва тўлиқ қилиб қуйидагича таъриф беради: “Лизинг алоҳида турдаги мулкий ва хуқуқий муносабатлар мажмуасини вужудга келтирадиган алоҳида кредит ва 7 Ўзбекистон Республикасининг “Лизинг тўғрисида”ги Қонуни, 1999 йил 14 апрель, 2 – модда.

ижара муносабатлари воситасида капиталнинг пул ва буюм шаклида тақсимланиши соҳасидаги иқтисодий муносабатлар йиғиндисидан иборат”. Ҳозирги вақтда ҳам "лизинг" ва "ижара" тушунчаларини таърифлашда ҳар хил фикрлар мавжуд. Бунинг моҳияти шундаки, мамлакатимиз амалиётида бу икки термин турлича тушунчалардир. Тўғри, "ижара", "молиявий ижара (лизинг)", "молиявий лизинг" ва бошқа тушунчалар алоҳида меъёрий ҳужжатлар билан амалиётга киритилган. Бошқача қилиб айтганда, ижара жараёнларининг маълум бир қисми хорижий "лизинг" сўзи билан номланади. Лекин албатта уларнинг фарқланиш белгилари мавжуд. Умумий жиҳатлари билан бирга, лизинг ва ижара муносабатларининг Прилуцкий Л.Н. томонидан кенг асослаб берилган маълум фарқланишлари ҳам мавжуд: 8 1.Ижарадан фарқли ўлароқ лизинг муносабатлари лизинг берувчи ва лизинг олувчи билан бир қаторда лизинг мулкининг сотувчисини ҳам ўз ичига олади; 2.Лизингда мулкни ва уни ишлаб чиқарувчисини танлаш ҳуқуқи сотиб олувчига берилади. Бунда лизинг берувчи лизинг предмети уни лизингга бериш мақсадида сотиб олинаётганлиги ҳақида сотувчини хабардор қилади. Ижарада сотувчи мустақил ўринга эга эмас ва деярли иштирок этмайди; 3.Лизингда лизинг олувчига сотиб олувчига хос бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар берилади ва юклатилади: мулк бевосита сотувчи томонидан лизинг олувчига берилади, лизинг берувчи эса фақатгина мулк қийматини тўлаб беради. Ижара муносабатларига эса бу хос эмас; 4. Ижара ва лизинг шартномаларида таваккалчилик турлича белгиланади. Ижара шартномаси бўйича ижарага берувчи мулкни ишлатишга тўсиқ бўлаётган барча етишмовчиликлар учун ижарачи олдида жавоб беради. Лизинг шартномасига мувофиқ эса лизинг берувчи лизингга берилган мулкдаги етишмовчилик ва камчиликларга истеъмолчи олдида 8 Прилуцкий Л.Н. Лизинг. Правов ые осн овы лизинговой деятелности в Россиской Федерации. – М.: изд. «Ось», 1996, 128 стр.

жавобгар эмас, чунки лизинг олувчи таъминотчини ўзи мустақил танлаган. Лизинг олувчига етказилган зарарга жавобгарлик, таъминотчини ёки мулкни танлашда лизинг берувчи иштирок этган бўлсагина, унинг зиммасига юклатилади; 5.Лизинг берувчи шартнома муддати давомида лизинг битими объекти эгаси бўлиб ҳисобланади, лизинг олувчи эса мулкка эгалик ҳуқуқи билан боғлиқ барча мажбуриятларни ўз зиммасига олади (фавқулодда йўқотиш таваккалчилиги, техник хизмат кўрсатиш). Лизинг битимидаги таваккалчиликнинг бу каби тақсимланиши асослидир, чунки лизинг берувчи мулкни лизинг олувчи манфаатларидан ва талабидан келиб чиққан ҳолда сотиб олади. Ижарада барча хатар ижарага берувчида бўлади; 6. Муддати тугагунга қадар лизинг берувчи ёки лизинг олувчи хоҳишига кўра, лизинг шартномаси бекор қилинганда, мулкдан фойдаланувчи шартнома шартларини бўзган ҳолларда, шартномада белгиланган умумий сумма тўлангунга қадар лизинг тўловини амалга оширилиши зарур. Ижарада мажбуриятларни бекор қилиниши билан ижара тўловини тўлаш мажбурияти бўлмайди. "Тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган истеъмол қилинмайдиган ҳар қандай ашёлар, шу жумладан корхоналар, мулкий комплекслар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари ҳамда кўчар ва кўчмас мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин. Ер участкалари ва бошқа табиат объектлари, шунингдек эркин муомалада бўлиши қонун ҳужжатлари билан тақиқланган ёки муомалада бўлишининг алоҳида тартиби белгиланган мол-мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин эмас." («Лизинг тўғрисида»ги Қонуннинг 3-моддаси) Банк кредитини беришда ҳам, лизинг кредитини беришда ҳам у ёки бу лойиҳани инвестициялаш қанчалик мақсадга мувофиқ эканлиги ҳақида пухта ишланган қарор қабул қилинади. Банк кредитини олишда ҳам, лизинг кредитини олишда ҳам қарз олувчи ўз зиммасига қарзнинг асосий суммасини ва фоизларни ўз вақтида тўлаш мажбуриятини олади.

Лизингнинг банк кредитидан фарқи:  мулкчилик ҳуқуқининг эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқидан ажратилиши банк кредитининг лизинг кредитидан энг асосий фарқидир;  узоқ муддатли банк кредити берилганида кредитдан фойдаланганлик учун фоизлар тўлаш солиқ тўланганидан кейин фойда ҳисобидан амалга оширилса, лизинг берилганида бу тўловлар бошқа тўлов билан бирга маҳсулот таннархига киритилади, бу эса фойда солиғи бўйича тегишли солиққа тортиш базасини камайтиради;  агар банк кредити молиялаштиришнинг қўшимча манбаи тарзида намаён бўлса, лизинг кредити қоида тариқасида битимни 100% молиялаштиришни таъминлайди;  кредит таъминоти бўлиб, банк кредитида мол-мулкни гаровга қўйиш, банк кафолати, ипотека, кафиллик, суғўрта ва бошқалар бўлса, лизинг кредитида асосан лизинг объектининг ўзи бўлади. "Лизинг тўғрисида"ги Қонун лизингни шакли, типи ва тури бўйича синфлашни ҳарактерлайди. Лизингнинг асосий шакллари ички ва халқаро лизингдир. Ички лизингни амалга оширишда лизинг олувчи, лизинг берувчи ва сотувчи вакил ҳисобланса, халқаро лизингда эса лизинг берувчи ва лизинг олувчи вакил бўлиб ҳисобланади. Жаҳон амалиётида, лизингнинг асосий типлари ижара муддати бўйича: узоқ муддатли – лизинг (уч йил ёки кўпроқ муддатда амалга оширилувчи); ўрта муддатли – хайринг (бир йилдан уч йилгача); қисқа муддатли - рейтинг (бир йилдан кам бўлган муддатли). Лизингнинг асосий турларига молиявий ва оператив лизингни киритишимиз мумкин. Молиявий лизинг - лизинг берувчи лизинг олувчи томонидан белгиланган мулкни сотувчидан сотиб олиш ва лизинг олувчига белгиланган тўлов ва лизинг предмети тўлиқ амортизация муддатига тенг бўлган муддатга маълум бир шартлар асосида вақтинчалик фойдаланишга беришдир. 9.1.- чизмага қаранг.

9.1 – чизма. Молиявий лизинг схемаси. Қайтарилувчи лизинг - молиявий лизинг тури бўлиб, бунда лизинг предмети сотувчиси бир вақтнинг ўзида лизинг олувчи сифатида намоён бўлади. Оператив лизинг- лизинг берувчи мулкни сотиб олиб, уни лизинг предмети сифатида белгиланган тўлов ҳисобига, шартномада белгиланган маълум бир муддатда тегишли шартлар асосида вақтинчалик эгалик қилиш ва фойдаланишни лизингга олувчига беради. Оператив лизингда лизинг предмети уни тўлиқ амортизация муддати ўтиб бўлгунга қадар бир неча маротаба лизингга берилиши мумкин. 9.2 – чизмага қаранг. 2002 йил 13 декабрда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига биноан “Лизинг тўғрисида”ги Қонунда лизингнинг фақат молиявий тури қолдирилган. Инвестиция фаолияти учун молиявий лизингни қулай эканлигини аниқлаш учун инвестицияларни молиялашнинг анъанавий шаклларига Лизинг берувчи Савдо – сотиқ шартномаси Лизинг шартномаси Етказиб берувчи ёки таъминотчи Воситаларни етказиб бериш Лизинг олувчи

нисбатан лизинг жараёнларининг афзаллик ва камчиликларини таҳлил қилиш натижасида қуйидаги хулосаларга келинди. Лизинг муносабатларининг асосий афзалликлари қуйидаги жадвалда келтирилган (9.1 – жадвалига қаранг): 9.2 – чизма. Оператив лизинг схемаси. Лизинг тўловлари ўз таркибига шартномада таъкидланган мулкнинг тўла ёки қисман ҳолдаги қийматини ҳамда, кўрсатилган лизинг хизмати ва қўшимча сервис хизматлари тўловини олади. Натижада, лизинг берувчида тижорат нуқтаи-назаридан лизинг битими қуйидагича кўринишда бўлади: Кредитор Суғўрта компанияси Кредит шартномаси Суғўрта шартномаси Лизинг берувчи Савдо – сотиқ шартномаси, техникани етказиб бериш Оператив лизинг шартномаси, техникани етказиб бериш Етказиб берувчи ёки таъминотчи Лизинг олувчи

9.1-жадвал Лизинг муносабатлари субъектлари учун лизингнинг қулайлиги Ускуналарни ишлаб чиқарувчи учун -Сотиш бозорининг кенгайиши -Техникага кафолатли хизмат кўрсатиш тизимини кенгайиши Лизинг берувчи учун -Фойда олиш -Амортизация ва солиқ имтиёзларининг мавжудлиги -Мулк шаклида сармоялаш - молиявий хатарларни йўқлиги Лизинг олувчи учун -Кам миқдордаги бошланғич капитал ҳисобига ҳам ишни ташкил этиш имкони -Юз фоизли кредитлаш -Тўловларни зудлик билан амалга оширишни талаб этилмаслиги -Тўловларнинг қулай схемасини ишлаб чиқиш имконияти -лизинг олувчини мулк солиғидан озод бўлиши -Лизинг тўловларини ишлаб чиқариш ва муомала ҳаражатлари таркибига киритилиши -Вақтинчалик фойдаланишга олинган мулкни жисмоний ва маънавий эскириш хатарини камлиги -Янги маҳсулот ишлаб чиқаришда хатарни камайиши -Солиқ тўлашдаги имтиёзлар ва жадал амортизацияни қўллаш имконияти Молиявий лизингнинг камчиликларига қуйидагиларни киритиш мумкин: лизинг олувчида лизинг тўловларини олишдаги таваккалчилиги ва мулкни маънавий эскириш хатари лизинг олувчи ўз маблағлари ҳисобига

олгандагига қараганда юқори бўлиши, айрим ҳолларда эса банк кредити эвазига сотиб олган мулкка нисбатан лизингга олинган мулк баҳосининг юқори бўлиши, ошириб юборилган лизинг тўловлари маҳсулот баҳосининг ошиб кетиши ва унинг рақобатбардошлигини камайишига олиб келиши мумкин. Лизинг берувчининг келишув асосидаги умумий ҳаражатлари қуйидаги тенглик билан изоҳланади: Л т =Бқ+К т +Қ т (9.1) К т - кредит ресурсларидан фойдаланганлик учун тўлов, сўмда; Қ т - қўшимча хизматлар учун тўлов, сўмда; Б қ - лизинг шартномаси предмети ҳисобланган мулкнинг баланс қиймати, сўмда; Лизинг битими асосида лизинг олувчининг лизинг тўловлари ҳаражатлари қуйидагича ҳисобланади: Л т =А+К т +Т комис +Қ т +ҚҚС+Б Б (9 . 2) Бунда, A - лизинг берувчида жорий йилда ҳисобга олинадиган амортизация ажратмалари миқдор ўлчови, сўмда; Т комис - лизинг шартномаси асосида лизинг берувчининг комиссион мукофот пули, сўмда; ҚҚС - лизинг берувчи хизматлари бўйича лизинг олувчи томонидан тўланадиган қўшилган қиймат солиғи, сўмда; Б Б - божхона божи, сўмда; К т - кредит ресурсларидан фойдаланганлик учун тўлов, сўмда; Қ т - қўшимча хизматлари учун тўлов, сўмда. Ўз навбатида, амортизация ажратмалари қуйидаги формула билан ҳисобланилади:

100 * А Н С А  (9.3) Бу ерда, А- амортизация ажратмаси суммаси; С- мол – мулкнинг баланс қиймати; Н А - амортизация ажратмаси меъёри. Кредит ресурсларидан фойдаланганлик учун тўлов қуйидаги формула орқали аниқланади: 100 * К Т С К К  (9.4) Бу ерда, К- кредит ресурслар суммаси; С к – кредит ресурсларидан фойдаланганлиги учун ставкаси. Лизинг шартномаси асосида лизинг берувчининг комиссион мукофат пули қуйидагича аниқланади: 100 * комис комис С К Т  (9.5) Бу ерда, С комис – комиссион мукофат пули ставкаси. Қўшимча хизматлар тўлов миқдори асосан қуйидаги аниқланади: Қ т = Х саф + Х рек + Х бошқа (9.6) Бу ерда, Х саф – банк ходимларининг сафар харажатлари; Х рек – рекламалар харажатлар суммаси; Х бошқа - бошқа харажатлар суммаси. Лизинг берувчининг мулкдан фойдаланиш ҳаражатлари лизинг тўловлари асосида тўлиқ компенсацияланмайди, яъни қопланмайди. Компенсация суммаси шартнома муддати ва мулк амортизацияси муддатига боғлиқ ҳолда шартномада олдиндан белгиланган бўлади. Агар амортизация муддати шартнома муддатидан ошиб кетса, бунда

мулкнинг амортизация муддати тугашига қадар лизинг берувчида қолдиқ қийматида ўз мулки бўлиб қолаверади. Комиссион мукофот тўлови лизинг берувчи ҳаражатларини қоплаш манбаи бўлиб хизмат қилади. Лекин, бу аниқ битим билан боғлиқ эмас ва фойда манбаини шакллантириш учун муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 28 август 2002 йилдаги «Лизинг фаолиятини ривожлантиришни янада рағбатлантириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Фармони иқтисодиёт тармоқларини, хусусан кичиқ ва хусусий тадбиркорликни замонавий технология ускуналари билан жиҳозлашда, шунингдек, мамлакатимизнинг ишлаб чиқарувчилари томонидан тайёрлаб чиқарилган асбоб-ускуна ва техникани сотишда лизинг фаолияти ролини ошириш мақсадида чиқарилган зарурий меъёрий ҳужжат бўлиб, мамалакатимизда лизинг муносабатларини ривожлантиришда янгича босқични бошлаб берди. Ушбу фармонга кўра 2002 йилнинг 1 сентябридан бошлаб лизинг тўловлари - қўшилган қиймат солиғидан, лизингга бериш учун Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб келинадиган технология ва ускуналари - вакил банкнинг тегишли тасдиғи мавжуд бўлган тақдирда бож тўловлари ва сотишга солиқлардан озод қилинди. Белгилаб қўйилдики, 2002 йилнинг 1 сентябридан бошлаб лизинг оладиган хўжалик юритувчи субъектлар лизингга берилган мулкка солиқ тўлашдан лизинг шартномаси амал қиладиган муддатгача озод қилинадилар; лизинг берувчини солиққа тортиш чоғида у лизингга бериш учун мулк ҳарид қилишга олган кредитлар фоизи ҳамда белгиланган бошқа тўловларнинг суммаси унинг жами даромадидан чегириб ташланади Амалиётда, тадбиркорлик фаолиятини юритувчилар кўпгина ҳолларда, бир-бирига муқобил даражада бўлган танловга дуч келади. Масалан, ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун олинадиган ускуналарни молиялаштириш самаралими ёки бу ускуналарни ижарага олиб, улардан фойдаланиш унумлироқми? Ушбу масала нафақат тадбиркорлар олдида, шунингдек

ускунларни ишлаб чиқарувчи олдида ҳам туради. Мулк эгаси учун энг муҳими ижара тўловлари ҳажмини белгилаб олиш ва ускуналар ижарасининг молиявий самарадорлигини аниқлашдир. Ижарага олувчи эса, муқобил вариантлар мавжуд бўлган ҳолда, ўзи учун асосий масалани, яъни ускуналарни ижарага олишни ёки уларни ҳарид қилишни ҳал қилиши зарур. Иккала масала ҳам соф молиявий тамойиллар асосида ҳал қилиниши мумкин. Бу борада қайси бир усулдан фойдаланмайлик бунинг ечими пул оқимларини бугунги ўлчам концепциясига асосланади. Ускуналар учун ижара ҳақи тўлови қуйидагича аниқланади: Айтайлик, Р қийматга эга бўлган ускуна n йилга ижарага берилаяпти. Унинг қолдиқ қиймати (ижара муддати охирида) S ни ташкил этади. Ижара тўловлари оқими вақт омилини ҳисобга олган ҳолда эскириш қийматига тенг бўлиши лозим. Ижара тўлови, йилда бир маротаба йилнинг охирида тўланадиган бўлса, ускуналарга сафарбар этилган маблағларни белгиланган меъёрда таъминловчи бир маротабали ижара тўлови қуйидаги формула асосида аниқланади: R =Ani SV P n  ( 9 . 7 ) бу ерда, R-йиллик ижара тўлови Р-ускунанинг бошланғич қиймати S-ускунанинг қолдиқ қиймати Аni-йиллик доимий даромадни таққослаш учун келтириладиган коэффициент (бўлажак даромадни белгиланган вақтдаги бугунги қийматини аниқлаш коэффициенти); V-кўпайтирувчи дисконт. Бунда ижара тўлови ускуна қиймати, қабул қилинган даромадлилик меъёри (I) ва ижара муддатига боғлиқ бўлаяпти. Формулада ижара тўловлари бир маротаба йил охирида тўланиши кўзда тутилган. У фақат ускунани

ижарага топширишда кўзланга даромад меъёри асосида келиб чиқадиган ҳажмни аниқлаб беради. Агар, ижара шартномасида ускунани унинг эгаси томонидан таъмирланиши кўзда тутилган бўлса, унда ушбу ҳаражатлар ижара тўловида инобатга олинади. Ҳисоб-китобда инобатга олинаётган даромадлилик меъёри албатта ускунани амортизация меъёридан юқорироқ бўлиши табиий ҳолдир. Қабул қилинган даромадлилик меъёри (I) билан амортизация меъёри (а) фарқи ижара операциясини тахминий реал даромадлилигини кўрсатади. Мисол. 9.1.Айтайлик, ижарага топшириш вақтида 1 млн. сўмлик қийматга эга бўлган ускуна 4 йилга ижарага берилган. Ижара муддати тугаш вақтига келиб ускунанинг қолдиқ қиймати 400 минг сўмни ташкил этади. Ускунага сарфланган маблағга нисбатан қўйиладиган талаб, йилига 15% даромад келтириши зарур дейлик. Белгиланган даромадлиликни таъминлаш шарти билан тўланадиган ижара ҳақи қанчани ташкил этади, агар ижара тўлови бир маротаба йил охирида тўланса? Ушбу мисолнинг ечимини йиллик ижара тўлови формуласи асосида ҳисоблаймиз .15;4a V S P R n    = мингсум a 2. 270 85498.2 3, 771 15,1 400 1000 15;4 4      А) Бунда а 4;15 тенг 2.85498 Барча юқоридаги шартлар сақланиб қолган ҳолда айтайлик ижара муддати 4 йил эмас 8 йил дейлик ва ускунанинг қолдиқ қиймати икки баравар камайган д е б фараз қилайлик. Бунда А 8,15 = 4.487732 ва

1000-200 *1,15 -8 R= =208,3 минг сўм. 4,487732 Кўпчилик ҳолларда амалиётда молиявий лизинг бўйича ижара тўловлари ҳисоблаш учун аннутет формуласидан фойдаланилади:ТхП Х Т И Т И А Р ) : 1(:1 1 :    (9.8) Бу ерда, Р- ижара тўловлари суммаси; А- амортизация ажратмалари суммаси ёки (ижарага берилаётган мулк қиймати); П – шартнома муддати; И – лизинг бўйича фоиз; Т – ижара тўловлари даврлари. Бу ерда дискитлаш усули қўлланилмаган. Мисол. 9.2. Баланс қиймати 20 млн. сўм бўлган асосий восита лизингга (ижарага) берилди. Лизинг шартнома муддати 5 йил ва йиллик 10 фоиздан лизинг (ижара) тўлови амалга оширилади. Йиллик тўланадиган лизинг (ижара) тўловларини ҳисобланг. Ечилиши: Юқоридаги (9.8) формула асосан, йиллик лизинг (ижара) тўловларини ҳисоблаймиз, яъни: Р = 20000* 0,1/1-1: (1+0,1) 5 = 5263 м сўм. Ҳозирги вақтда аниқ компьютер дастурлари орқали лизинг тўловларини банклар мижоз ҳоҳлаган вариантда ҳисоблаб беришлари мумкин. Ускунанинг самарадорлигини баҳолаш-усулининг моҳияти шундан иборатки, бунда даромадлилик даражаси мураккаб фоизларнинг йиллик ставкасини ҳисоблаш йўли билан аниқланади. Бу ерда биринчи навбатда

ускуна учун ижара тўловлари коэффиценти аниқланади. Бу коэффицент асосида йиллик фоиз ставкаси кўрсаткичи (i) ҳисобланади. Йилнинг охирида бир маротаба тўланадиган ижара тўловлари учун таққосла коэффиценти қуйидагича аниқланади:R SV P A n in  ; (9.9) R-хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ҳаражатларисиз ижара тўловининг суммаси Айрим иқтисодчилар 9 лизинг олувчи ва лизинг берувчи томонларнинг ўзаро муносабатларининг хусусиятларидан келиб чиқиб, лизингнинг икки турини ажратадилар. Биринчиси, тўғри, яъни бевосита ва иккинчиси - билвосита (эгри) лизинг. Агар мулк ишлаб чиқарувчи ёки унинг эгаси лизинг берувчи бўлиб хизмат қилса бу бевосита лизинг демакдир, агарда мулк ижарага учинчи шахс орқали берилса, у ҳолда бундай лизинг билвосита ёки эгри лизингни ташкил этади. Кредит билан таъминлаш услубига кўра муддатли ва қайтариладиган лизингни ажратиш мумкин. Муддатли лизинг бир маротабали ижара бўлиб, ш артнома муддати тугагач, у эгасига қайтарилади. Қайтариладиган ижара шароитида эсa ижара бир неча маротабага берилади. Ижарага бериладиган объектнинг хусусиятларидан келиб чиқиб кўчар мулк лизинги ва кўчмас мулк лизингини ажратишади. Одатда кўчмас мулк лизинги қурилишда ишлатилади. Бундай ҳолларда, лизинг компаниялари, қурилишни кредит билан таъминлайдилар, сўнгра эса уни кўчмас мулк лизинги тариқасида расмийлаштирадилар. Кўчмас мулк объектини лизинг компанияси қуради, жиҳозлайди ва ўз навбатида ушбу объект ишлатилиши эвазига олинадиган фойдани кўпгина қисмига эга бўлади. Аммо, объектни ўзи эмас, аксинча, ижарага олинган фирма ёки ташкилот ишлатади . 9 23 Цай Т . Н . , Грабов ый П . Г . , Марашда Бассали Сайл. Конкуренция и управление рисками на пр е дприятиях в условиях р ын ка . М. «А л аис» .

Қуриб битказилган объектни фойд ал аниш учун қабул қилиб олган мижоз, ундан ўзи фойдаланиши мумкин ёки бўлмаса қисман уни ижарага топшириши ҳам мумкин. Лизинг операциялари муайян рисклар билан боғлиқ. Бу риск (хавф)ларни баҳолашда одатда қуйидаги омилларни эътиборга олиш керак:  лизинг олувчи к омпан и янинг тижорат обрўси ва молиявий ҳолати;  ушбу компания фаолият юритаётган мамлакатдаги иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва фискал, монетор сиёсат (миллийлаштириш риски, гаров ҳуқуқларини татбиқ этилишдаги қийинчиликлар риски ва бошқалар);  келушувнома ҳажмининг сотиш нархи ва кейинги йилларда икқиламчи бозорда ушбу нархнинг ўзгариши;  лизинг олувчи фирманинг лизинг объектидан фойдаланиш шартлари. Лизингга оид бўлган риск қатор омилларга боғлиқ. Лекин улар таркибида иккита омил асосийдир.  лизинг келишувномасининг сифати;  ускуналарни етказиб бериш муддатларининг бўзилиши. Агар таклиф этилган лизинг объекти лизинг шартномасига мос келмаса ва бу унинг олувчига лизинг объектидан воз кечиш ҳуқуқини берса, ана шундай номувофиқлик бартараф этилгунга қадар ёки лизинг олувчи лизинг объектини олгунга қадар барча хавфлар лизинг берувчи зиммасида бўлади. Сотувчининг ночорлиги ёки лизинг объектининг ундан фойдаланиш мақсадларига номувофиқлиги заифлари лизинг олувчининг зиммасида бўлади, лизинг берувчининг сотувчини еки лизинг объектини танлаш ёхуд лизинг берувчи лизинг олувчини муайян сотувчини ёки лизинг объектини танлашга ғайриқонуний тарзда мажбурлаш тури бундан мустасно. Нобуд бўлиш, йўқолиш, ўғирлаш, шикастланиш, бўзилиш ва барвақт эскириш хавфи билан боғлиқ бўлган тарздаги ҳар қандай етказилиши мумкин бўлган зарардан лизинг объектини суғўрталаш тарафларнинг келишувчига биноан амалга оширилади. Бундай келишув бўлмаган тақдирда, лизинг олувчи лизинг объекти суғўртаси учун жавобгар бўлади.

Лизинг шартномаси бўйича лизинг олувчи тўлайдиган лизинг тўловлари лизинг объекти амортизациясининг тегишли қисми қийматини ва лизинг шартномаси бўйича лизинг берувчи томонидан қилинган ҳаражатларни, шунингдек, унинг даромад (маржа)ни ўз ичига олади. Лизинг тўловлари шартноманинг бутун амал қилиш муддатига тақсимланади ва бўлиб-бўлиб тўланади. Лизинг тўловларининг миқдорлари ва даврийлиги лизинг шартномаси билан белгиланади.

Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

Инвестиция фаолияти молиялаштириш манбалари

Инвестиция лойихалари ва инвестиция дастурларини молиялаштириш

Инвестиция фаолияти молиялаштириш

Инновация фаолиятини молиялаштириш

Инвестиция фаолиятини режалаштириш ва истиқболини белгилаш