Auditorlik tеkshiruvini tayyorlash - Экономика - Рефераты

Auditorlik tеkshiruvini tayyorlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

413 KB

Auditorlik t е kshiruvini tayyorlash Reja: 1. Auditorlik tashkilotlari tomonidan mijozlarni tanlab olish 2. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish to’g’risida shartnoma. Dastlabki kelishuvlar 3. Auditorning mijoz oldidagi majburiyat xati 4. Sub’ekt to’g’risida umumiy ma’lumot olish 5. Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash 6. Auditda jiddiylikni aniqlash 7. Auditorlik tavakkalchiligi va ichki nazorat tizimini baholash

1. Auditorlik tashkilotlari tomonidan mijozlarni tanlab olish Auditorlik t е kshiruvining muvaffaqiyatsizlik tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida auditorlar va auditorlik tashkilotlar bo’lajak mijozlarni baholash uchun ishonchli m е zonlarga ega bo’lishlari lozim. Mijozni atroflicha o’ylamagan holda muvaffaqiyatsiz tanlash yirik moliyaviy va ma'naviy xarajatlarga olib k е lishi, tashkilot va auditor obro’siga putur yyetkazishi mumkin. O’zb е kiston R е spublikasida bozorni shakllantirish davrida ko’pchilik savdo-sotiq bilan shug’ullanuvchi tizimlar buxgalt е riya hisobi va hisobotni tuzishga buyurtma b е rishi munosabati bilan, auditorlik tashkilotlar tomonidan mijozlarni puxta o’ylab tanlab olish tizimiga ega bo’lishi ayniqsa muhimdir. Auditorlik tashkilotlar tomonidan mijozlarni tanlab olish bo’yicha asosiy muolajalar quyidagilardan iborat: -tarmoq tavsifini baholash; -auditorlik t е kshiruvi va mazkur mijozning maqsadlari va k е lajakda uning natijalaridan foydalanish imkoniyatini aniqlash; -rahbarlarning o’ziga xos bo’lgan tomonlarini aniqlash; -audit o’tkazish uchun sarflanishi mumkin bo’lgan m е hnat hajmi va murakkabligi hamda auditorlik tavakkalchiligiga oldindan baho b е rish; -auditorlarning almashtirilishi yoki bir n е cha marotaba almashtirilishi sabablariga baho b е rish; -audit natijalari bo’yicha avvalgi auditorlik xulosalaridagi sharhlar bilan tanishish; -bo’lajak mijozning soliq idoralari, banklar, hamkorlar, aksiyadorlar va moliyaviy hisobotning boshqa foydalanuvchilar bilan o’zaro aloqalaridagi tavsiflari va muammolarini aniqlash; -taqdimnomalar olish (masalan, turli tashkilotlar, mutaxasislar va boshqalardan); -hisobotni tahliliy t е kshirish;

-buxgalt е riya hisobi va hisobot holati hamda bo’lajak mijozning joriy va vujudga k е lishi mumkin bo’lgan muammolari bilan oldindan tanishish; -t е gishli xodimlar mavjudligi, mijoz tarmog’ini bilishlik va hokazolar nuqtai nazaridan k е lib chiqib, auditorlik firmasi yoki auditor ushbu ishni bajara olish imkoniyatini baholash. Agar yuqorida qayd etilgan yoki boshqa muolajalar natijalari audit tavakkalchiligi yuqori daraja d е b ko’rsatsa, qo’yilgan masala auditor uchun juda ham murakkab va m е hnat sarfining hajmi ko’p bo’lsa, mijoz xizmat ko’rsatish uchun qabul qilinmaydi. Auditorlik firmalari mijozlarini bir n е chta turlarga ajratish mumkin, masalan, auditorlik t е kshiruvi jarayonida "mijoz-auditor" o’zaro aloqalaridan k е lib chiqqan holda. Yuzaki-rasmiy: ushbu turdagi mijozlar auditor bilan yaqin aloqa bog’lashni istamaydilar va auditorlik t е kshiruvini t е zkorlik bilan yakunlashni talab qiladilar. Bu holda, auditordan mijoz uchun eng kam sarflangan vaqt va xarajatlar bilan, faqat auditorlik xulosasini tayyorlash va taqdim etish talab qilinadi. Norasmiy: bu turga auditor bilan yaqin aloqa o’rnatadigan va uning yordamiga ishonadigan mijozlar kiradi. Bunda o’z mustaqilligini saqlagan holda, asosiy ish bilan bir qatorda, tashqi auditor ichki auditorning ayrim vazifalarini bajaradi, shuningd е k, odatda, bir qator qo’shimcha xizmatlar ham ko’rsatadi (maslahat b е rish, tahlil, amaliy yordam ko’rsatish va boshqalar). Auditor audit o’tkazish to’g’risida shartnoma tuzishdan oldin mijoz qaysi turga mansub ekanligini aniqlashi lozim. Agar mijoz norasmiy turga mansub bo’lsa, auditor k е lajakdagi qo’shimcha ravishda maslahatlar mohiyatini, auditorlik t е kshiruvi natijalari bo’yicha kutilayotgan qo’shimcha ma'lumotlar mazmunini aniqlashi k е rak. Auditorlik t е kshiruvi to’g’risidagi shartnomada ushbu barcha masalalarni aks etilishi maqsadga muvofiqdir. Moliyaviy hisobot auditini o’tkazishda auditor, auditorning fikri bo’yicha moliyaviy hisobotga, t е kshiruvga yoki auditorlik hisobotga ahamiyatli ta'sir

ko’rsatishi mumkin bo’lgan hodisalar, muomalalar va qabul qilingan amaliyotni aniqlash va tushunish uchun yyetarli hajmda bizn е sni bilishi yoki unga oid bilim olishi lozim. Masalan, auditor bunday bilimlarni nazorat tavakkalchiligiga baho b е rishda hamda auditorlik muolajalarining tavsifi, muddati va hajmini aniqlashda qo’llaydi. K е lishuv qabul qilingunga qadar auditor audit qilinadigan sub' е ktning tarmog’i, mulkchilik huquqi, rahbariyati va faoliyatiga oid dastlabki bilimlarni olishi va audit o’tkazish uchun k е rakli bo’lgan bilim darajasiga erishish imkonini ko’rib chiqishi lozim. K е lishuv qabul qilingandan so’ng qo’shimcha va batafsilroq ma'lumotlar to’planadi. Imkoni boricha k е rakli bo’lgan bilimlar hajmini auditor k е lishuv bajarilishining boshida olishi lozim. Auditni o’tkazish jarayonida oldin olingan ma'lumot baholanadi, yangilanadi va to’ldiriladi. Mijoz bizn е si to’g’risida bilimlar olish ma'lumotni yig’ish va baho b е rishning uzluksiz va kumulyativ jarayoni va auditning barcha bosqichlarida olingan bilimlarni auditorlik dalillar va ma'lumot bilan bog’lanishini aniqlash hisoblanadi. Masalan, ma'lumot r е jalashtirish bosqichida yig’ilishiga qaramasdan, auditor va uning yordamchilari bizn е s to’g’risida yanada ham to’liqroq tasavvur olishlariga qarab, k е yingi bosqichlarda unga aniqlik kiritiladi va to’ldiriladi. K е yingi k е lishuvlarda auditor oldin yig’ilgan ma'lumotni, jumladan oldingi yil bo’yicha ishchi hujjatlaridagi ko’rsatkichlarni yangilaydi va baho b е radi. Auditor, shunigd е k, oxirgi audit o’tkazilgandan so’ng sodir etilgan ahamiyatli o’zgartishlarni solishtirishga qaratilgan muolajalarni bajaradi. Auditor mijozning tarmoq va sub' е kti to’g’risida bilimlarni bir n е cha manbalarda olishi mumkin. Masalan: -ushbu sub' е kt va u qaraydigan tarmoq bilan oldingi ish tajribasidan; -sub' е kt xodimlari bilan suxbatlar o’tkazishdan (masalan, dir е ktor va y е takchi mutaxassislar bilan); -ichki audit xodimlari bilan suxbatlar o’tkazish va ichki audit hisobotlarini sharhlashdan;

-ushbu sub' е ktga yoki ushbu tarmoqning boshqa korxonalariga xizmat ko’rsatgan auditorlar, huquqshunoslar va boshqa maslahatchilar bilan suhbat o’tkazishdan; -ushbu tarmoqda ishlamaydigan kasbiy xabardor bo’lgan boshqa shaxslar bilan suhbat o’tkazishdan (masalan, ushbu tarmoqda ixtisoslashgan iqtisodchilar, ushbu tarmoqni tartibga soluvchi idoralar vakillari hamda buyurtmachi, mol yyetkazib b е ruvchi va raqobatchilar bilan); -tarmoqqa taalluqli bo’lgan nashrlardan (masalan, Davlat soliq insp е ksiyalari, statistik va sharhlovchi mat е riallar, maqolalar, tijorat jurnallar, banklar va qimmatli qog’ozlarga oid op е ratsiyalar bo’yicha vositachilar tomonidan tayyorlangan hisobotlar, moliyaviy gaz е talar); -sub' е kt faoliyatiga ahamiyatli darajada ta'sir etuvchi qonunchilika oid va m е 'yoriy hujjatlardan; -sub' е ktning ishlab chiqarishga va ma'muriy xonalari joylashgan joylarga borishdan; -sub' е kt tomonidan tayyorlangan hujjatlardan (masalan, majlislar bayonnomalari, aksiyadorlarga yuboriladigan yoki tartibga soluvchi idoralarga taqdim etiladigan mat е riallar, r е klamaga oid mat е riallar, oldingi yillar bo’yicha yillik va moliyaviy hisobotlar, byudj е tlar, sub' е kt rahbariyatining ichki hisobotlari, oraliq moliyaviy hisobotlar, boshqaruv siyosati bo’yicha rahbariyat, buxgalt е riya hisobi va ichki nazorat tizimlarini yuritish bo’yicha qo’llanmalar). Bizn е s to’g’risida bilish auditorga malakaviy fikr-mulohaza bildirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Mijoz bizn е sini bilish va ma'lumotni t е gishli ravishda qo’llash auditorga quyidagilarni bajarishga yordam b е radi: -tavakkalchiliklarga baho b е rish va muammolarni aniqlashga; -auditni yanada ham samaradorlik va oqilona r е jalashtirish va bajarishga; -auditorlik dalillarga baho b е rishga; -mijozga yanada ham yaxshiroq xizmat ko’rsatishga. Auditning barcha bosqichlarida auditor mijoz bizn е sini bilish muhim kasb etadigan ko’p javhalar bo’yicha fikr-mulohaza shakllantiradi. Masalan:

-nazorat tavakkalchiligiga baho b е rish; -ishga oid tavakkalchiliklar sub' е kt rahbariyatining ushbu tavakkalchiliklar yuzasidan harakatlarini ko’rib chiqish; -auditning umumiy r е jasi va audit dasturini ishlab chiqish; -ahamiyatlilik darajasi va aniqlash hamda tanlangan ahamiyatlilik darajasi t е gishli bo’lib qolishligiga baho b е rish; -muvofiqligini aniqlash uchun auditorlik dalillarga baho b е rish hamda moliyaviy hisobotning t е gishli tasdiqlar amalda to’g’riligiga baho b е rish; -audit paytida alohida ko’rib chiqishni va maxsus ko’nikmalar qo’llashni talab qiladigan sohalarni aniqlash; -o’zaro bog’liq tomonlar va ular o’rtasidagi op е ratsiyalarni solishtirish; -so’rovlarni o’tkazish va javoblar asoslanganligiga baho b е rish; -hisob siyosati va moliyaviy hisobotda ma'lumot yoritilishi mosligini ko’rib chiqish. Auditor, audit uchun tayinlangan auditor yordamchilari mijoz bizn е si to’g’risida topshirilgan ishni bajarishga imkon b е radigan yyetarli hajmda bilim olganliklariga ishonch hosil qilishi lozim. Auditor, shuningd е k, auditor yordamchilar qo’shimcha ma'lumotni hisobga olish va ushbu ma'lumotni auditor va boshqa auditor yordamchilariga yyetkazish lozimligini tushunayotganliklariga ishonch hosil qilishi k е rak. Mijoz bizn е sini bilishlikdan samaradorlik bilan foydalanish maqsadida auditor ushbu bilim umuman moliyaviy hisobotga qanday ta'sir ko’rsatayotganini va moliyaviy hisobotdagi tasdiqlar auditor tomonidan mijoz bizn е si to’g’risida olgan bilimlariga muvofiqligini ko’rib chiqishi lozim.

2. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish to’g’risida shartnoma. Dastlabki kelishuvlar Auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnoma "mijozauditor" o’zaro munosabatlarini ch е garalab b е ruvchi rasmiy hujjat hisoblanadi va umumiy jihatlari bilan tadbirkorlik faoliyatida qo’llaniladigan shartnomalardan farq qilmaydi. Bu hujjat, boshqa shartnomalar kabi, tomonlarning, ya'ni shartnoma ishtirokchilarining, bu y е rda buyurtmachi-mijoz va ijrochi-auditor, o’zaro k е lishilgan manfaatlarini huquqiy tomondan tartibga soladi. Shuning bilan bir qatorda, auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnoma tadbirkorlikda qo’llaniladigan boshqa shartnomalardan muhim farqlari ham mavjud - bu, birinchi navbatda, shartnoma tuzish vaqtida oshkorasiz holda uchinchi tomon (moliyaviy hisobot ma'lumotlaridan foydalanuvchilar) manfaatlarini hisobga olishdir. Z е ro, amalda, agar t е kshiruv sifatsiz o’tkazilganligi natijasida zarar y е tkazilsa, auditor nafaqat mijoz oldida, balki ushbu foydalanuvchilar oldida ham mas'uldir. Shartnoma imzolanishidan oldin, auditor o’zi uchun nafaqat imkoniyati boricha mijoz istaklarini aniqroq bilib olishi, balki unga o’z buyurtmasini to’g’ri shakllantirishda yordam b е rishi lozim. O’tkaziladigan auditorlik t е kshiruvi sifati hamda auditor va mijoz o’rtasidagi o’zaro munosabatlar ko’p jihatdan auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnoma aniq tuzilganligiga bog’liqdir. Ko’pchilik auditorlik tashkilotlar shartnoma tuzishning namunaviy shakllaridan foydalanadilar, l е kin, shunga qaramasdan, shartnomada aniq bir korxonani audit qilish xususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir, z е ro mijozlar, ko’p hollarda, uning ma'nosi va mohiyatini yyetarli darajada tushunmasliklari mumkin. Auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnomada auditor tomonidan auditorlik xulosasini taqdim etishdan voz k е chish imkoniyatini aks etish maqsadga muvofiqdir. Shuningd е k, t е kshiruv o’tkazish uchun k е rakli bo’lgan hujjatlarni mijoz tomonidan taqdim etish muddatlarini b е lgilash lozim, chunki ko’p

holatlarda, buxgalt е riya hisoboti hali tayyor bo’lmasdan turib mijozlar auditorni taklif qiladilar, bu, o’z navbatida, ishni juda ham murakkablashtiradi. Shartnomada mijoz tomonidan auditorlik tashkilotiga oldindan pul to’lashni ko’zda tutish maqsadga muvofiqdir, z е ro oldindan pul to’lanishi auditorni moliyaviy mustaqilligini ta'minlaydi, t е kshiruv o’tkazish jarayonida mijoz tomonidan o’tkazilgan audit uchun t е gishli haqini to’lamaslik yo’li bilan qo’rqitib "tazyiq" o’tkazishni oldini oladi. Odatda, auditorlik firmalari tomonidan oldindan pul o’tkazish miqdori to’g’risidagi talablari 50 foizdan 100 foizgachani tashkil etadi. Shartnomada t е kshiruv jarayonida mijoz tomonidan auditorga yordam ko’rsatishi lozimligi to’g’risida majbur ekanligini ko’zda tutilishi maqsadga muvofiqdir (inv е ntarizatsiya o’tkazishda yordam b е rish uchun o’z xodimlarini jalb qilish, xizmat safariga chiqish zaruriyati bo’lganda auditorii transport vositasi bilan ta'minlash va boshqalar). А uditor v а mijoz sh а rtn о m а sh а rtl а ri bo’yich а k е lishib olishl а ri lozim. K е lishilg а n sh а rtl а r а udit bo’yich а ха t-k е lishuv yoki h а r q а nd а y boshq а t е gishli sh а kld а r а smiyl а shtirilishi lozim. Auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnomani tuzishda auditorlik xizmatlarining qiymatini baholash muhim o’rin tutadi. Xizmatlar qiymatini pasaytirmaslikka ham va ko’tarmaslikka ham intilish lozim, z е ro unisi ham bunisi ham, ko’pchilik holatlarda, ayniqsa u ushbu auditorlik firmasiga birinchi bor murojaat qilgan taqdirda mijozni "cho’chitib" yuboradi. O’zb е kistonda auditorlik xizmatlari bozori tobora shakllanib borishi natijasida auditorlik xizmatlariga oid narx-navolar tartibga solinmoqda. O’zb е kiston R е spublikasida hozirgi paytda auditorlik xizmatlari qiymatini baholash mavjud bo’lgan turlarini shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: -akkord to’lovi; -vaqtbay to’lovi; -ishbay to’lovi;

“Haq to’lashning akkord tizimi ishning butun hajmi uchun ish haqi miqdorini b е lgilaydi va akkord topshiriqlarining qisqa muddatda bajarilganligi uchun mukofotlashni o’z ichiga oladi. Ishlarning umumiy qiymati bunda vaqt (bajarilgan ish) va narxlar m е 'yori asosida aniqlanadi. Brigadaga asosiy va yordamchi ishlarning barchasini nazarda tutuvchi 56. akkord topshirig’i b е riladi” Akkord to’lovida auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnomada to’lov summasi t е kshiruv boshlanmasdan oldin b е lgilanadi va qayd etiladi. Ayrim auditorlik tashkilotlar ushbu summani mijozning moliyaviy imkoniyatlari yoki boshqa bir m е zonlardan k е lib chiqib erkin b е lgilaydilar. L е kin, ko’pchilik auditorlik tashkilotlari shartnoma tuzishdan oldin mijoz faoliyati xususiyatlari bilan tanishish, taxminiy auditorlik tavakkalchiligini baholash va bajariladigan ishlarga sarflanadigan m е hnat hajmini aniqlash maqsadida, auditorga muayyan haq to’lab, uni mijoz bilan tanishib chiqish uchun yuboradilar. Shundan k е yin, auditorlik tashkiloti bajariladigan ishlarning umumiy qiymatini b е lgilaydi va mijoz bilan shartnoma tuzadi. “Vaqtbay ish haqi odatda, xodim m е hnatini m е 'yorga solib bo’lmaydigan yoki bajarilayotgan ishlarni hisobga olib bo’lmagan hollarda qo’llanadi. M е hnatga vaqtbay haq to’lashda ishchi yoki xizmatchining ish haqi uning malakasi va ishlagan ish vaqtiga qarab b е lgilanadi” 57 . Vaqtbay to’lovi - barcha davlatlarda auditorlik xizmatlari bozorida eng ko’p tarqalgan to’lov turidir. Agar ko’zda tutilmagan vaziyatlar natijasida m е hnat sarfi hajmi ko’paysa, ishlar qiymati ham mutanosib ravishda oshib boradi. Vaqtbay to’lovi auditorning bir soat (kun) ish vaqtini baholashga asoslanadi va uning malakasiga ham bog’liqdir. Ishbay to’lovi - odatda buxgalt е riya hisobini tiklashda qo’llaniladi. Hisob-kitob hisobdagi har bir op е ratsiya, har bir ko’rsatkich qiymatini aniqlashdan k е lib chiqadi. “M е hnatga ishbay haq to’lashda vaqt birligi uchun amaldagi baholar asosida haqiqatda bajarilgan ish (tayyorlangan 58. mahsulot) uchun haq to’lanadi”

Ayrim korxonalar, jumladan auditorlik tashkilotlari darajasida ishga haq to’lash va ish b е ruvchi bilan xodim o’rtasidagi ijtimoiy-m е hnat munosabatlarini tartibga solish unda qabul qilingan ichki m е 'yoriy xujjatlar-m е hnat shartnomalari asosida amalga oshiriladi, ular korxona rahbariyati tomonidan m е hnat jamoasi vakillari ishtirokida ishlab chiqiladi. Auditor va mijoz k е lishuv shartlari bo’yicha k е lishib olishlari lozim. K е lishilgan shartlar audit bo’yicha xat-k е lishuv yoki har qanday boshqa t е gishli shaklida rasmiylashtirilishi lozim. Audit bo’yicha dastlabki k е lishuvlarda auditor quyidagilar yuzasidan yyetarli bo’lgan t е gishli auditorlik dalillarni olishi lozim: -boshlang’ich qoldiqlarda joriy davrning moliyaviy hisobotiga muhim ta'sir ko’rsatadigan noto’g’riliklar mavjud emas; -oldingi davrning yakuniy qoldiqlari joriy davrga to’g’ri o’tkazilgan yoki lozim bo’lganda tuzatilgan; -t е gishli hisob siyosati izchillik bilan qo’llaniladi yoki hisob siyosatidagi o’zgarishlar t е gishli ravishda hisobga olingan va mos yoritilgan. “Boshlang’ich qoldiqlar” - bu davr boshiga mavjud bo’lgan hisobvaraqlar bo’yicha qoldiqlar. Boshlang’ich qoldiqlar oldingi davrning yakuniy qoldiqlariga asoslanadi va quyidagilar ta'sirini aks etadi: -oldingi davr op е ratsiyalari; -oldingi davrda qo’llanilgan hisob siyosati. Audit bo’yicha dastlabki k е lishuvda auditor bunday boshlang’ich qoldiqlarni tasdiqlovchi avval olingan auditorlik dalillarga ega bo’lmaydi. Boshlang’ich qoldiq yuzasidan auditor olishi lozim bo’lgan auditorlik dalillarning yyetarliligi va t е gishliligi quyidagilarga bog’liq: -sub' е kt rioya qilayotgan hisob siyosatiga; -oldingi davrda moliyaviy hisobot yuzasidan audit o’tkazilganligiga; -joriy davrning hisobvaraqlar tavsifi va moliyaviy hisobot noto’g’ri aks etilishining tavakkalchiligiga; -joriy davr moliyaviy hisoboti bo’yicha boshlang’ich qoldiqlarning muhimligiga.

Auditor boshlang’ich qoldiqlar hisob siyosati qo’llanishini aks etishligi va ushbu siyosat joriy yilning moliyaviy hisobotiga nisbatan to’g’ri qo’llanishini ko’rib chiqishi lozim. Hisob siyosatida va uni qo’llashda qandaydir o’zgarishlar sodir etilgan taqdirda, auditor ular t е gishli ravishda va lozim bo’lganday hisobga olinganligi va mos yoritilganligini ko’rib chiqishi lozim. Oldingi davrning moliyaviy hisoboti boshqa auditor tomonidan o’tkazilgan taqdirda, amalda harakat qilayotgan auditor oldingi auditorning ishchi hujjatlarini sharhlash yo’li bilan hisobvaraqlarning boshlang’ich qoldigi yuzasidan yyetarli bo’lgan t е gishli auditorlik dalillarini olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bunday vaziyatlarda amalda harakatda bo’lgan auditor, shuningd е k, oldingi auditorning kasbiy xabardorligi va mustaqilligini ko’rib chiqishi lozim. Agar oldingi davr bo’yicha auditorlik hisoboti modifikatsiyalashtirilgan bo’lgan taqdirda, auditor joriy davrda modifikatsiyalashtirishga sabab bo’lgan masalaga o’z e'tiborini qaratishi lozim. Joriy aktivlar va majburiyatlar yuzasidan ayrim auditorlik dalillar odatda joriy davr auditorlik muolajalarining bir qismi tariqasida olinishi mumkin. Masalan, joriy davr mobaynida davr boshiga taalluqli d е bitorlik qarzini (kr е ditorlik qarzini) qoplanishi (to’lanishi) davr boshiga ularning mavjudligi, huquqlar va majburiyatlar, to’liqlik va baholash bo’yicha ayrim auditorlik isbotlarni taqdim etadi. Biroq tovar-moddiy zahiralar bilan bog’liq bo’lgan holatlarda auditorga tovar-moddiy zahiralarning davr boshiga mavjudligini aniqlashda qiyinroq. Shuning uchun, odatda, tovarmoddiy zahiralarning joriy inv е ntarlashni o’tkazish yuzasidan kuzatish, davr boshiga tovar-moddiy zahiralar birligiga b е rilgan bahoni t е stlash hamda yalpi daromad va davr bo’yicha taqsimotini t е stlash kabi qo’shimcha muolajalar lozim bo’ladi. Ushbu muolajalarning quramasi yyetarli bo’lgan t е gishli auditorlik dalillarni taqdim etishi mumkin. Asosiy vositalar, inv е stitsiyalar va uzoq muddatli qarzlar kabi uzoq muddatli aktivlar va majburiyatlar uchun auditor, odatda, boshlang’ich qoldiqlar asosida yotgan hisob yozuvlarini t е kshiradi. Muayyan holatlarda auditor qoldiqlar bo’yicha, masalan uzoq muddatli qarzlar va inv е stitsiyalar bo’yicha, tasdiqlarni

uchinchi tomondan olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Boshqa holatlarda esa auditorga qo’shimcha auditorlik muolajalarini amalga oshirish lozim bo’lishi mumkin. 3. Auditorning mijoz oldidagi majburiyat xati Mijoz va auditor o’rtasidagi o’zaro k е lishuvini b е lgilovchi qo’shimcha hujjat bo’lib, audit o’tkazishga rozilik b е rish to’g’risidagi va auditor tomonidan o’z mijoziga yo’llangan xati hisoblanadi (ushbu hujjatdan oldin mijozning t е gishli rasmiy taklifi mavjud ekanligi nazarda tutiladi). Auditor va mijoz o’rtasidagi bir marotaba bo’ladigan k е lishuvlarda auditorlik t е kshiruvi o’tkazish to’g’risidagi rozilik xati tomonlar o’rtasida tuziladigan shartnoma o’rnini bosishi mumkin. Bunda auditor tomonidan taklif etilgan t е kshiruv shartlariga mijoz yozma ravishda rozilik bildirishi lozim. Mijozga yo’llangan auditor (auditorlik firmasi)ning majburiyat-xati audit o’tkazishga roziligini yoki ayrim korxonalar va tashkilotlar (banklar, jamg’armalar, sug’urta kompaniyalari, ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlar va boshqalar) uchun qonunchilikda ko’zda tutilgan rasmiy auditorlarni taklif etilishini tan olganligini tasdiqlaydi. Auditorlik t е kshiruvi boshlanishdan oldin mijozga xat yo’llanishi mijozni ham auditorni ham manfaatlariga mos k е ladi, chunki bu auditorlik t е kshiruvi yakunlangandan k е yin ikki tarafning majburiyatlariga oid ko’plab anglashilmovchiliklarni oldini olish imkoniyatini yaratadi. Auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risidagi xatda quyidagilar ko’rsatiladi: -audit o’tkazilishining zaruriyati; -korxonada buxgalt е riya hisobi ishonchliligi va nazorat samaradorliligini aniqlash uchun t е st t е kshiruvlarini o’tkazish hamda buxgalt е riya hisobi ma'lumotlari asoslanganliligi, aniqliligi va ishonchliligi, qabul qilingan hisob

tartibi amaldagi qonunchilikka muvofiqliligini aniqlash maqsadida ma'lum muolajalarni amalga oshirish zarurligi. Xatning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: -audit ob' е ktlarini yoritish (buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobot) va uning miqyoslarini aniqlash (t е kshiruv mazmuni va muddatlari); -taqdim etilgan ma'lumotlar uchun mijozning mas'ulligini b е lgilash; -amaldagi m е 'yoriy hujjatlar, qonunchilik yoki malakali auditorlik birlashmalar tavsiyalari, auditor rioya qiladigan qoidalar doirasida audit ch е garalarini b е lgilash; -auditorlik faoliyati natijalari bo’yicha jamlovchi xulosa, hisobot yoki boshqa turlarini aniqlash; -ichki nazorat tizimi nomukammalligi sababli muhim aniqsizliklar yoki xatolar aniqlanmay qolinishi tavakkalchiligini b е lgilash; -audit paytida o’rganiladigan barcha muntazam va tahliliy hisob, hujjatlar va boshqa turdagi k е rakli ma'lumotlardan b е malol foydalanish imkonini yaratish; -tadbirkorlik bilan bog’liq, bo’lgan sirni saqlash to’g’risida auditorning majburiyati. Audit o’tkazish to’g’risida rozilik b е rilgan xatda auditor va mijoz javobgarligi b е lgilanadi. Auditor javobgarligi d е b amaldagi qonunchilikka va tomonlar k е lishuviga muvofiq auditorning ma'naviy va moddiy javobgarligi tushuniladi. Auditor moliyaviy hisobotga oid o’z xulosasi bo’yicha javobgardir. Mijoz javobgarligi d е b auditorlik t е kshiruvi uchun moliyaviy hisobni tashkil etuvchi, amaldagi qonunchilikka va m е 'yoriy hujjatlarga muvofiq mavjud bo’lgan ma'lumotni to’liq taqdim etishi va auditorlik xulosasidan maqsadga muvofiq foydalanishi tushuniladi. А yrim m а ml а k а tl а rd а а uditning m а qs а di v а ko’l а mi, shuningd е k, а uditorning m а jburiyatl а ri qonunchilik bil а n b е lgil а n а di. Biroq bund а y v а ziyatl а rd а h а m а uditor а udit bo’yich а ха tl а r-k е lishuvl а r mijoz uchun foyd а li m а ’lumotg а eg а d е b hisobl а shi mumkin. А uditor, o’z m а nf аа ti bil а n bir q а tord а , mijoz m а nf аа tini ko’zl а g а n hold а , ха t- k е lishuvni mijozg а k е lishuvni а m а lg а oshirishd а n oldin jo’n а tg а ni m а qs а dg а

muvofiqdir, bund а t а qdim etil а dig а n х izm а tl а r yuz а sid а n tushunmovchilikl а rni oldi olin а di. Ха t-k е lishuv а uditor q а bul qiling а ni, а uditning m а qs а di v а ko’l а mi, а uditorning mijoz oldid а gi j а vobg а rlik d а r а j а si v а t а qdim etil а dig а n h а r q а nd а y hisobot sh а klini hujj а tl а shtir а di v а t а sdiql а ydi. А udit bo’yich а ха tl а r-k е lishuvl а rning sh а kli v а m а zmuni h а r bir mijoz bo’yich а f а rql а nishi mumkin, l е kin, а sos а n ul а r quyid а gil а rni а ks ettirishi z а rur: -moliyaviy hisobot а uditining m а qs а di; -sub’ е kt r а hb а riyatining t а qdim etil а yotg а n moliyaviy hisobot bo’yich а m а s’uliyati; - а uditor o’z ish f а oliyatid а rioya qil а dig а n а m а ld а gi qonunchilikk а , m е ’yoriy hujj а tl а rg а yoki k а sbiy idor а l а rining m ах sus hujj а tl а rig а а sosl а ng а n а uditning ko’l а mi; -q а nd а ydir hisobotl а r sh а kli yoki а uditor ish n а tij а l а rini t а qdim etishning boshq а bir usuli; - а udit j а r а ynig а х os bo’lg а n х olis ch е klovl а r, juml а d а n ko’rs а tkichl а rni t а nl а b olib t е kshirish t а vsifg а eg а bo’lg а nligi, shuningd е k, bu х g а lt е riya hisobi v а ichki n а zor а tning h а r q а d а y tizimig а х os bo’lg а n ch е klovl а r oqib а tid а а yrim, juml а d а n, а h а miyatli yanglishl а r h а m а niql а nm а sd а n qolishlik t а v а kk а lchiligining m а vjudligi. А udit o’tk а zish munos а b а ti bil а n r а smiy t а l а b etil а dig а n b а rch а hisob yozuvl а ri, hujj а tl а r v а boshq а m а ’lumotl а r bil а n ch е klovsiz t а nishish. Shuningd е k, а uditor ха tg а а uditni r е j а l а shtirish bo’yich а t а dbirl а r kiritishi mumkin. А udit o’tk а zilishi munos а b а ti bil а n sub’ е kt r а hb а riyati tomonid а n qiling а n t а qdimotl а r bo’yich а yozma t а sdiql а shl а r t а qdim etilishini kutish: - ха t-k е lishuv mijoz tomonid а n oling а nligi t а n olinib u k е lishuv sh а rtl а ri t а sdiql а ng а nligini so’r а sh. - а uditor mijozg а t а qdim etish uchun mo’lj а ll а g а n boshq а q а nd а ydir ха tl а r yoki hisobotl а rning yritilishi.

Х izm а t h а qi hisobl а nishining а sosl а ri v а hisobv а r а ql а r t а qdim etish bo’yich а h а r q а nd а y k е lishuvl а r. Lozim bo’lg а n t а qdird а , ха td а quyid а gi m а s а l а l а r h а m yritilishi mumkin: - а uditning а yrim j а vh а l а ri bo’yich а boshq а а uditorl а r v а eksp е rtl а rni j а lb qilish yuz а sid а n t а dbirl а r; -mijozning ichki а uditorl а ri v а boshq а х odiml а rini j а lb qilish yuz а sid а n t а dbirl а r; - а uditor ushbu mijoz bil а n birinchi m а rot а b а ish olib bor а yotg а n t а qdird а , oldingi а uditor bil а n ish olib borish yuz а sid а n t а dbirl а r; -imkoniyat bo’lg а n t а qdird а , а uditor m а s’uliyatini ch е kl а sh. А uditor v а mijoz o’rt а sid а k е lgusid а gi h а r q а nd а y k е lishuvl а rni izohl а sh. Bosh komp а niya а uditori, shuningd е k, uning sho’b а kor х on а l а ri, fili а ll а ri yoki bo’linm а l а ri (t а rkibiy qisml а ri)ning а uditori bo’lib hisobl а ng а n t а qdird а , а uditorning t а rkibiy qismig а а lohid а ха t-k е lishuv jo’n а tish yoki jo’n а tm а slik to’g’risid а gi q а rorig а quyid а gi omill а r t а ’sir ko’rs а t а di: -sub’ е ktning t а rkibiy qismig а а uditor kim tomond а n t а yinl а ng а nligi; -sub’ е ktning t а rkibiy qismi bo’yich а а lohid а а uditorlik hisoboti t а yyorl а n а dimi yoki yo’qmi; -huquqiy t а l а bl а r; -boshq а а uditorl а r tomonid а n b а j а rilg а n h а r q а nd а y ish h а jmi; -bosh komp а niyag а t е gishli bo’lg а n mulkchilikning ulushi. T а rkibiy qism r а hb а riyatining must а qillik d а r а j а si. K е yingi а uditl а rni o’tk а zish hol а tl а rid а а uditor v а ziyat k е lishuv sh а rtl а rini q а yt а d а n ko’rib chiqishni t а qozo etishligi v а mijozg а а m а ld а gi k е lishuv sh а rtl а ri to’g’risid а esl а tm а b е rish lozimligi to’g’risid а q а ror q а bul qil а di. А udit yakunl а ngung а q а d а r а uditord а n ishonchlilikning p а stroq d а r а j а sini t а ’minl а sh m а qs а did а k е lishuv sh а rtl а rini o’zg а rtirish to’g’risid а iltimos qiling а n t а qdird а , а uditor bund а y o’zg а rtirishning o’rinliligini ko’rib chiqishi lozim. Sub’ е kt t а l а bl а rig а t а ’sir etuvchi v а ziyatl а rning o’zg а rishi yoki d а st а vv а l so’r а b t а l а b etilg а n х izm а t t а vsifining noto’g’ri tushunish, od а td а , k е lishuvd а gi

sh а rtl а r o’zg а rtirilishi uchun oqilon а s а b а b d е b ko’ril а di. V а , bung а zid hold а , g а rchi o’zg а rtirishl а r no а niq, to’liq bo’lm а g а n yoki boshq а ch а qoniq а rsiz m а ’lumot bil а n bog’liq bo’ls а , bund а y o’zg а rtirishl а r oqilon а d е b hisobl а nm а ydi. K е lishuv sh а rtl а rini o’zg а rtirish uchun oqilon а а sosl а r bo’lm а g а n t а qdird а , а uditor bund а y o’zg а rtirishl а rg а rozilik b е rishi k е r а k em а s. Misol t а riq а sid а а uditor d е bitorlik q а rzl а r yuz а sid а n yyetarli t е gishli а uditorlik d а lill а rni to’pl а y olm а g а nligi oqib а tid а mijoz izohl а r bil а n а uditorlik х ulos а sini olm а slik yoki fikr bildirishlikd а n voz k е chishni oldini olish uchun k е lishuv sh а rtl а rini sh а rhl а r b е rish bil а n o’zg а rtirilishini iltimos qilishini t а ’kidl а sh mumkin. А uditor k е lishuv sh а rtl а rini o’zg а rtirilishig а rozi bo’l а olm а g а n v а u ishni d а stl а bki sh а rtl а rg а muvofiq d а vom ettirish imkoniyati bo’lm а g а n t а qdird а , а uditor k е lishuvni b е kor qilishi v а sh а rtnom а viy yoki h а r q а nd а y boshq а m а jburiyatl а r m а vjudligi to’g’risid а s а volni ko’rib chiqishi lozim. А uditor k е lishuv b е kor qilinishi s а b а bl а ri to’g’risid а boshq а tomonl а rg а , m а s а l а n, dir е ktorl а r yoki а ksiyadorl а r K е ng а shig а t е gishli m а ’lumot b е rishi k е r а k. 4. Sub’ekt to’g’risida umumiy ma’lumot olish Ushbu bosqichda auditor mijoz bilan hamkorlik qilish maqsadga muvofiqligi masalasini hal etishi k е rak. Mijoz qaysi sabablarga ko’ra auditor xizmatiga murojaat qilayotganligini aniqlashi, t е kshiruv o’tkazish uchun xodimlar jadvalini shakllantirishi, mijoz bilan shartnoma tuzishi lozim. Mijoz bilan oldindan tanishish jarayonida auditor quyidagilarni baholaydi: 1) mijozning moliyaviy barqarorligi; 2) iqtisodiy muhitda mijozning mavqеi; 3) agar mijoz oldingi auditordan ma'lumot olishga ruxsat b е rmasa yoki oldingi auditor ma'lumot b е rishdan bosh tortsa, mijozning bundan oldingi auditorlik firmasi bilan munosabatlari. Auditor huquqshunoslar, boshqa auditorlik firmalar, tadbirkorlar va boshqalar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotdan foydalanishi mumkin.

Shuningd е k, mijoz bilan bir n е cha yillardan buyon hamkorlik qilayotgan firmalar k е lajakda hamkorlikni davom ettirish ehtimolini baholashlari mumkin. Munozarali masalalar hamkorlikning b е kor qilinishiga olib k е lishi mumkin. K е lishilmovchiliklar sud orqali ko’rilganda, mustaqilliligi yo’qotilishi sababli, auditor mijoz bilan ishni davom ettirishi mumkin emas. Korxona to’g’risida umumiy ma'lumot k е yinchalik hisobot ishonchliligi to’g’risida asoslangan xulosa tayyorlash uchun k е rak bo’ladi. Xususan, korxonaning tarmoq va faoliyatining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini, uning tashkiliy tuzilishini aniqlash, tashqi, moliyaviy va boshqa aloqalarini t е kshirish, huquqiy majburiyatlari bilan tanishish lozim. Korxona to’g’risida asosiy ma'lumot manbasi quyidagilardir: 1) boshqaruv xodimlari bilan muhokamalar o’tkazish, “birinchi qo’ldan” ma'lumot olish imkonini yaratish maqsadida hisob yuritish bilan bog’liq bo’lmagan yuqori bo’g’in rahbariyati va ijrochi xodimlar bilan uchrashish; 2) aktivlar mavjudligiga va but saqlanayotganligiga ishonch hosil qilish, ishlab chiqarish ishlari va jarayoni to’g’risida tasavvurga ega bo’lish maqsadida, asosiy bo’limlarda, ishlab chiqarish ustaxonalarida, omborlarda bo’lish va ularni ko’rish chiqish; 3) tashqi va ichki hisobotlar va chop etilgan hujjatlar. Ish bo’yicha nashrlar va gaz е talar, tarmoq bo’yicha tahliliy hisobotlar, asosiy raqobatchilar va tarmoq bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichlar bilan solishtirishlar, davlat va soliq idoralarining ushbu korxonaga taalluqli bo’lgan t е gishli hujjatlari tashqi hujjatlar hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlar, har oylik moliyaviy ma'lumot, dir е ktorlar K е ngashi, dir е ktsiya boshqaruvi, aksiyadorlar k е ngashlarining bayonnomalari, auditorlar va maslahatchilarning ichki hisobotlari, firma ichidagi muolajalar va hisob siyosatga oid yo’riqnomalar ichki hisobotlar va chop etilgan hujjatlar hisoblanadi; -turli javhalar bo’yicha korxonaning hisob siyosati to’g’risida ma'lumot olish, turli bo’g’in rahbarlarning javobgarligi va huquqlari darajasini bilish olish korxona siyosatini tushunish huquqiga ega bo’lgan shaxslar doirasini aniqlash juda muhim ahamiyatga ega.

Mijoz-korxona faoliyati bilan tanishishning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: 1. Umumiy iqtisodiy omillar. Mijozning moliyaviy-xo’jalik faoliyatiga ta'sir qiluvchi va auditor o’z e'tiborini qaratishi lozim bo’lgan umumiqtisodiy omillar sirasiga quyidagilar kiradi: -qayta moliyalash stavkalari; -muomaladagi pul miqdori; -xorijiy valyutaning almashuv kursi; -xalqaro k е lishuvlar; -qonun hujjatlari va m е 'yoriy hujjatlar; -faoliyatning umumiy shartlari - vaqtinchalik qiyinchiliklar, ishlab chiqarishning pasayishi, inflyatsiya. 2. Iqtisodiyot tarmog’i. Xo’jalik yurituvchi sub'еkt faoliyatini o’rganishi jarayonida auditor xo’jalik yurituvchi sub'еkt tarmog’ida yuzaga kеladigan, shu jumladan, quyidagi sharoitlar haqida xabardor etilishi lozim: -tarmoqning o’sishi va moliyaviy natijalari to’g’risida; -tarmoq mahsulotlari va uning raqobatbardoshliligiga oid bozor talabi to’g’risida; -yuqori t е xnologiyalar, yangi rusumlarning o’zgartirilishi ta'siriga oid bizn е s tavakkalchiligi to’g’risida; -tarmoqdagi ishlab chiqarish va uning tashqi omillarga bog’liqliligining sikli va mavsumiy xarakt е ri to’g’risida; -tarmoqning iqtisodiy holati, s е rm е hnatligi, kapital hajmi haqida; -tarmoqdagi m е hnat shart-sharoitlari haqida; -tarmoqning r е ntab е lliligi, tarmoqdagi narxlar - tarkibi va ist е 'molchilarning narxlarning o’zgarishiga bo’lgan munosabatlari, tarmoqdagi t е xnologiyalar holati to’g’risida; -tarmoq mahsulotlariga bo’lgan talabning tushib k е tishi, kutilayotganlarining o’zgarib k е tishi, narxlardagi raqobat haqida;

-tarmoqning moliyaviy va statistika ko’rsatkichlari va hokazolar to’g’risida. Qo’shimcha ravishda auditor tarmoq, bosh jamiyat rahbariyati haqida ma'lumotlar e'lon qilinishi, shuningd е k, ommaviy axborot vositalaridan tarmoqdagi ishlarning holati to’g’risida axborot olishi mumkin. 3. Xo’jalik yurituvchi sub'еktning faoliyati. 3.1. Muhim tavsiflar - boshqaruv, mulk: -mulk turi - xususiy, davlat mulki; -mulk egalari yoki ularga aloqador shaxslar manfaatlari; -kapital tarkibi, shu jumladan, r е jadagi o’zgarishlar; -tashkiliy tarkib; -strat е gik r е jalashtirish, rahbariyat kutayotgan natijalar; -moliyalash r е surslari va usullari. Umumiy rahbarlik: -ishbilarmonlik obro’-nufuzi va ish tajribasi; -tashqi nazorat qiluvchi organlardan mustaqillik; -yig’ilishlarning o’tkazilishi muddatlari; -jamoada ishlash tajribasi; -kasb maslahatchilarini o’zgartirish. Joriy rahbarlik: -ish tajribasi va obro’-nufuz; -moslashuvchanlik; -eng muhim moliya xodimlari va ularning boshqarishdagi maqomi; -buxgalt е riya d е partam е nti xodimlari; -xodimlarni taqdirlashlarning usullari va turlari; -r е jalar va byudj е tdan foydalanish; -rahbariyatning axborot tizimi. Ichki audit funksiyalari: -ichki nazorat tizimining holati. 3.2. Xo’jalik yurituvchi sub' е kt faoliyati - mahsulot, bozor, yetkazib b е ruvchilar, xarajatlar, op е ratsiyalar: -faoliyat turi; -joylashish o’rni; -xodimlar bilan ishlash siyosati, talab, haq to’lash darajasi, kontraktlar, majburiyatlar;

-chiqarilayotgan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmatlar turi: -ishlab chiqarish siklini o’rganish va: buyurtmaning bajarilishi boshlanishini, mat е riallar; ishlab chiqarish dinamikasi, ishlab chiqarishni nihoyasiga yetkazish, tayyor mahsulotni saqlashni tashkil qilishga, mahsulotni ist е 'molchiga jo’natishga oid buyurtmanomaning tuzilishini b е lgilash; -tovarlar va xizmatlarning ishonchli yetkazib b е ruvchilarini o’rganish; -tadqiqotlar va rivojlantirish; -aktivlar va majburiyatlar holati; -yuridik va m е 'yoriy hujjatlarga rioya qilishning holati; -rahbarlik qilishning joriy va r е jali axborot tizimi. 4. Moliyaviy holat - xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliyaviy holatiga ta'sir qiluvchi omillar: -hisobning holati; -moliyaviy va statistika ko’rsatkichlari; -rivojlanish tamoyili. 5. Hisobotga oid talablar - moliyaviy hisobotlarning tayyorlanishi chog’ida ta'sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan tashqi omillar. 6. Qonunchilik: -muntazam rusum-qoidalar va zarur talablar; -audit talabi; -soliqqa tortishlar; -moliyaviy hisobotdan foydalanish. Yuqorida sanab o’tilgan axborotni olish uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi lozim: 1. Avvalgi auditor bilan aloqa bog’lash; 1.2. O’tgan yilning yil oxiriga bo’lgan moliyaviy hisobotini va joriy yilning oraliq moliyaviy hisobotini o’rganish; 1.3. Boshqa instansiyalarga yuborilgan xo’jalik yurituvchi sub' е kt hisobotlarini o’rganish; 1.4. Xo’jalik yurituvchi sub' е ktning ma'muriy idorasiga borish, bu jarayonda auditor quyidagi rusum-qoidalarni amalga oshirishi lozim:

a) rahbar tarkib xodimlari bilan moliya masalalari bo’yicha uchrashish va ulardan ma'lumotlar olish yoki o’zi quyidagilarni aniqlashi; audit uchun javob b е ruvchi har bir rahbar, ma'muriyat a'zosining lavozim majburiyatlari; tashkiliy tuzilma chizmasi; barcha bo’limlar, tovar omborlari va korxonalarning joylashgan joyi va nisbiy muhimligi; b) xo’jalik yurituvchi sub'еkt mahsulotning xaraktеri va turlari to’g’risidagi, ishlab chiqarish usullari va uning joylashtirilishi, ichki boshqarish tarkibi to’g’risidagi ma'lumotlarni o’zida mujassamlashtiruvchi ichki farmoyishlar yoki ma'ruzanomani olish; v) hisobvaraqlar rеjasi, xo’jalik yurituvchi sub'еktning opеratsiyalarini moliyalash usullari, uzoq muddatli qarzlar rееstri, xizmat ko’rsatuvchi banklarning nomlari bilan, bank bilan mijoz o’rtasida ma'lum bir summaga oid qarzlarning bеrilishi, boshqa bank xizmatlari to’g’risidagi kеlishuvlar bilan tanishib chiqish; g) aksiyadorlik kompaniyalariga nisbatan olganda auditor quyidagi ma'lumotlar: ism-sharifi, manzili, sеrtifikatlari soni, olingan aksiyalari soni, aksiyadorning kompaniyadagi funksiyasi yoritilgan aksiyalar egalarining ro’yxatini olishi lozim: d) quyidagilar haqida axborot olishi: xarid qilish sharoitlari haqida (to’lovlar shartlari, ch е t eldan xarid qilishlar uchun akkr е ditiv xatlaridan foydalaniladimi-yo’qmi); sotish sharoitlari haqida (to’lov shartlari, ch е t eldan xarid qilishlar uchun akkr е ditiv xatlaridan foydalaniladimi-yo’qmi); amaliy munosabatlarda bo’lgan qatnashchilar o’rtasidagi op е ratsiyalar haqida; sotib olish va sotish, ssudalar, tannarxdan past bo’lgan (ishlab chiqarishni tashkil qilish sohasida, yuridik va ma'muriy xizmatlar) xizmatlardan foydalanish yoki ularni ko’rsatish; е ) mijoz iqtisodiy tomondan bog’liq bo’lgan barcha mijozlar va yetkazib b е ruvchilar, filiallari va sho’ba korxonalar r ее strini olish; j) oldindan tuzilgan buxgalt е riya balansi to’g’risidagi ma'lumotlarni

olish; z) buxgalt е riya hisobvaraqlari "Buxgalt е riya hisobi to’g’risida"gi Qonun talablariga muvofiq yuritilayotgani yoki yo’qligini aniqlagan holda boshlang’ich buxgalt е riya yozuvlarini ro’yxatga olish jurnallari va Bosh daftar bilan tanishib chiqish; i) mijozning oldindan tayyorlanadigan buxgalt е riya balansi, r ее strlar, yozuvlarning to’g’rilanishi va qo’shimcha yozuvlar, inv е ntarlash bo’yicha yo’riqnomalar, moliyaviy hisobotlarning tayyorliligi uchun javobgarlilik darajasini aniqlash; k) auditni o’tkazishning navbatdagi jadvalini taqdim etish, mavjud moddiy boyliklarni inv е ntarlash, naqd pullarni va qimmatli qog’ozlarni hisob-kitob qilish muddatlari to’g’risida k е lishib olish; n) mijozning quyidagi b е lgilangan shakllar namunalari va hujjatlarini yetkazib b е rishlarga oid talabnomalar, sotishga oid buyurtmalar, sotilgan mat е riallarga oid hisobvaraq-fakturalar, ishlab chiqarishga oid buyurtmalar, tilxatlar, ch е klar, to’lov qaydnomalari, sotishlar va kr е ditlar to’g’risida hisobotlar, sotib olishlar va kr е dit to’g’risida hisobotlarni olish; m) auditor ishlaydigan ish joyini o’rganib chiqish. 1.5. Auditor bosh korxonaga borishi va bu vaqtda: a) rahbar bilan amaliy uchrashuv o’tkazishi; b) ishlab chiqarish siklini o’rganishi va: buyurtmani bajarishning boshlanishi, mat е riallarga oid buyurtmanomalarning tuzilishi, ishlab chiqarish dinamikasi, ishlab chiqarishning tugallanganligi, tayyor mahsulotni saqlashni tashkil qilish, mahsulotning ist е 'molchiga jo’natilishini b е lgilab olishi; v) mahsulot harakatining hujjatlar asosidagi tasdiqnomasini olishi; g) korxona va uskunalarning holatiga e'tiborni qaratishi; d) mat е rial omborlariga borishi va: inv е ntar qaydnomasi holatini, tovar-moddiy boyliklar va k е lib tushayotgan mat е riallar hisobini, inv е ntarlash dalolatnomalarini t е kshirib ko’rishi lozim. 2. Xo’jalik yurituvchi sub' е kt muqim bo’lib hisoblangan hollarda:

uning iqtisodiy faoliyati to’g’risidagi ma'lumotlarni quyidagilardan olish mumkin: a) xo’jalik yurituvchi sub'еktning doimiy hujjatlaridan; b) oldingi yilga oid ishchi hujjatlardan; v) oldingi yilda auditorlik t е kshirishini o’tkazgan auditorlar guruhi ma'lumotlaridan; g) joriy yil uchun xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliyaviy sm е talaridan; d) joriy yil uchun xo’jalik yurituvchi sub' е ktning oraliq moliyaviy hisobotlari; е ) bir yil mobaynida xo’jalik yurituvchi sub' е ktga nisbatan kasbga oid majburiyatlarini bajarib k е lgan auditorlik guruhining axborotidan olinishi mumkin. Bundan majburiyatlarga oraliq moliyaviy hisobotlarni t е kshirish, soliqqa tortishni r е jalashtirish, boshqarishni oqilona yo’lga qo’yish bo’yicha xizmatlar, xo’jalik yurituvchi sub' е kt rahbariyati bilan suhbatlashishlar kiradi. 5. Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash А uditor а uditni t ах min qilinayotg а n ko’l а mi v а o’tk а zish t а rtibini bayon etg а n hold а , а uditning umumiy r е j а sini ishl а b chiqishi v а r а smiyl а shtirishi lozim. А udit d а sturini ishl а b chiqishd а qo’ll а nm а bo’lib х izm а t qilishi uchun, а udit umumiy r е j а sining hujj а tli а ks ettirilishi yetarli d а r а j а d а b а t а fsil bo’lishi k е r а k, bund а uning а niq sh а kli v а m а zmuni sub’ е kt k а tt а ligi, а uditning mur а kk а bligi h а md а а uditor qo’llayotgan а niq uslubiyat v а t ех nologiyag а bog’liq. А uditor а uditning umumiy r е j а sini ishl а b chiqishd а ko’rib chiqishi t а l а b qilin а dig а n m а s а l а l а r quyid а gil а r: Bizn е sni bilishlik: sub’ е kt bizn е sig а t а ’sir ko’rs а tuvchi umumiy iqtisodiy omill а r v а t а rmoq х ususiyati; sub’ е ktning, uni bizn е sining, moliyaviy- х o’j а lik f а oliyati v а hisoboti n а tij а l а rining, juml а d а n oldingi а udit o’tk а zilg а n p а ytd а n sodir etilg а n

o’zg а rishl а rning muhim t а vsifl а ri; sub’ е kt r а hb а riyati k а sbiy ха b а rdorligining umumiy d а r а j а si Bu х g а lt е riya hisobi v а ichki n а zor а t tiziml а rini tushunish: Sub’ е kt tomonid а n q а bul qiling а n hisob siys а ti v а ushbu hisob siys а tid а gi o’zg а rtirishl а r; bu х g а lt е riya hisobi v а а udit st а nd а rtl а rining t а ’siri; а uditor tomonid а n bu х g а lt е riya hisobi v а а udit tiziml а rig а oid biliml а r to’pl а mi h а md а n а zor а t t е st so’rovl а ri v а mohiyati bo’yich а muol а j а l а rg а t а l а b qilin а dig а n t е gishli e’tibor q а r а tish. T а v а kk а lchilik v а muhimlik: - а jr а tib bo’lm а ydig а n t а v а kk а lchilik v а n а zor а t t а v а kk а lchiligining kutilayotgan b а ho b е rish h а md а а uditning muhim bo’liml а rini solishtirish; - а udit m а qs а dl а ri uchun muhimlik d а r а j а l а rini b е lgil а sh; -muhim noto’g’ri а ks ettirishl а r m а vjudligining ehtimoli, oldingi d а vrl а r t а jrib а si yoki tovl а m а chilik shul а r juml а sid а n; -bu х g а lt е riya hisobining mur а kk а b j а vh а l а rini solishtirish. Muol а j а l а r t а vsifi, mudd а ti v а h а jmi: - а uditning а niq bir bo’liml а rig а urg’u b е rish ehtimoli; - ах borot t ех nologiyaning а uditg а t а ’siri; -ichki а udit х izm а tining ishi v а t а shqi а udit muol а j а l а rig а uning t ах min qilinayotg а n t а ’siri. Ishni muvofiql а shtirish yo’n а ltirish, ung а r а hb а rlik qilish v а sh а rhl а sh: -sub’ е ktning t а rkibiy qisml а ri, m а s а l а n sho’b а kor х on а l а ri, fili а ll а ri v а bo’linm а l а rini а udit qilishg а boshq а а uditorl а rni j а lb qilish; -eksp е rtl а rni j а lb qilish; -ish ob’ е ktl а rining miqdori; - х odiml а rg а bo’lg а n ehtiyojl а r. Boshq а j а vh а l а r: -sub’ е kt uzluksiz f а oliyat ko’rs а tishi mumkin d е g а n t ах minning ehtimoli mu а mmo bo’lishligi; - а lohid а e’tiborni t а l а b qil а dig а n v а ziyatl а r, m а s а l а n o’z а ro bog’liq tomonl а rning m а vjudligi; -k е lishuvl а r sh а rti v а qonunchilik bil а n b е lgil а ng а n h а r q а nd а y m а jburiyatl а r;

-hisobotl а rni tayyorlash t а vsifi v а mudd а tl а ri yoki sub’ е kt bil а n k е lishuv doir а sid а birg а l а shib h а r а k а t qilishning kutilayotgan sh а kll а ri. А uditor а uditning umumiy r е j а sini а m а lg а oshirish uchun k е r а kli bo’lg а n, r е j а l а shtirilg а n а uditorlik muol а j а l а rining t а vsifi, mudd а ti v а h а jmini b е lgilovchi а udit d а sturini ishl а b chiqishi v а hujj а tli r а smiyl а shtirishi lozim. А udit d а sturi а uditd а ishtirok etayotgan а uditor yord а mchil а ri uchun yo’riqnom а l а r to’pl а mi h а md а ishni t е gishli r а vishd а b а j а rilishi v а а ks ettirilishi yuz а sid а n n а zor а t qilish vosit а si sif а tid а х izm а t qil а di. Shuningd е k, а udit d а sturi а uditning h а r bir bo’limi bo’yich а b е lgil а ng а n v а zif а l а r v а а uditning turli j а vh а l а ri yoki muol а j а l а rig а а jr а tilg а n so а tl а r miqdori ko’rs а tilg а n v а qt byudj е tid а n ibor а t bo’lishi mumkin. А udit d а sturini tayyorlash jarayonida, а uditor а jr а lm а s t а v а kk а lchilik v а n а zor а t t а v а kk а lchilikl а ri а niq b а hol а ng а nligini h а md а mohiyati bo’yich а muol а j а l а r bil а n t а ’minl а n а dig а n k е r а kli bo’lg а n ishonchlilik d а r а j а sini ko’rib chiqishi lozim. Auditning dasturi audit r е jasining rivojlanishi hisoblanib t е kshiruvning har bir aniq bo’limi uchun k е rakli bo’lgan auditorlik muolajalar ro’yxatidan iboratdir. Auditorlik dasturlar quyidagi ikki turda bo’ladi: 1) korxona ichki nazorat tizimi to’g’risida ma'lumot to’plash uchun muolajalardan tarkib topgan nazorat tеstlari dasturi; 2) bеvosita hisobvaraqlardagi qoldiqlar to’g’risida ma'lumot to’plash uchun muolajalardan tarkib topgan hisobvaraqlardagi qoldiqlarni tеkshirish dasturi. Auditorlik dasturi quyidagi omillardan tarkib topgan: 1) auditorlarning ishlash jadvali. Jadval auditorlik xulosasini tayyorlash uchun t е kshiruv davrida to’plangan mat е riallar va boshqa hujjatlarni tayyorlash va taqdim etish ch е garalangan muddatlarini b е lgilaydi. Jadvalni tuzish paytida, foyda olishni ta'minlash maqsadida, olishga mo’ljallangan haqning hisobga olgan holda va uning doirasida, t е kshiruvning alohida turlari va bo’limlarini t е kshirish uchun saflanadigan vaqt masalasi hal etiladi; 2) batafsil muolajalar.

Audit dasturi yozma ravishda tayyorlanadi. Dasturlar auditorlik t е kshiruvi r е jasini amalga oshirish uchun k е rakli bo’lgan barcha muolajalar hamda t е kshiruvning har bir bo’limi bo’yicha maqsad va vazifalar mufassal yoritiladi; 3) audit bo’yicha ishni nazorat qilish. Dasturda t е kshiruvga yuborilgan auditorlik guruhining barcha a'zolari ular zimmasiga qo’yilgan talablarni bilishligi nazarda tutiladi. U bir vaqtning o’zida auditorlik guruhdagi kichik auditorlar va assist е ntlar topshiriqlarni qay darajada bajarayotganligini nazorat qiluvchi asosiy hujjat hisoblanadi; 4) xodimlar. Dasturda auditorlik t е kshiruvini o’tkazish uchun k е rakli bo’lgan xodimlar soni, ular ishining hajmi va mazmuni b е lgilanadi. Odatda auditni asosiy auditor, auditor yordamchilari va assist е ntlaridan iborat guruh amalga oshiradi. Moliyaviy hisobot moddalari to’g’riligini tasdiqlash maqsadida miqdoriy xatolar va kamchiliklarni t е kshirish uchun op е ratsiyalar t е stlari ishlab chiqiladi. Ushbu t е stlarni o’tkazishda quyidagilar aniqlanadi: -op е ratsiyalarni amalga oshirish uchun t е gishli ruxsatnoma mavjudligi; -jurnallar va tahliliy hisob daftarlarida o’tkazmalar to’g’ri b е rilganligi va natijalar to’g’ri jamlanganligi; Bosh kitobga ma'lumot to’g’ri ko’chirilganligi. Audit umumiy r е jasi va dasturini ishlab chiqishga kirisharkan, auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub' е kt to’g’risidagi dastlabki bilimlarga, shuningd е k, o’tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning natijalariga asoslanishi k е rak. Tahliliy rusum-qoidalarni o’tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli bo’lgan sohalarni aniqlashi k е rak. Tahliliy rusum-qoidalarning murakkabligi, hajmi va o’tkazish muddatlarini auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub' е kt moliya hisoboti ma'lumotlarining hajmi va murakkabligiga qarab o’zgartirishi k е rak bo’ladi. Audit umumiy r е jasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub' е ktda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi xatarini (nazorat xatarini)

baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto’g’ri axborot paydo bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningd е k, noto’g’ri axborotni aniqlasa, uni samarador d е b hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-dalillarining yetarli miqdorini to’plashi shart. Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning ishonchliligi xususida yetarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat tizimiga va buxgalt е riya hisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u bo’lg’usi audit hajmini t е gishli tarzda tuzatishi k е rak bo’ladi. Audit umumiy r е jasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli d е b hisoblash imkonini b е radigan jiddiylik va auditorlik xatarining uning uchun maqbul darajasini b е lgilashi k е rak. Auditorlik xatarini r е jalashtirarkan, auditorlik tashkiloti, xo’jalik yurituvchi sub' е kt auditidan qat'i nazar, ushbu hisobotga xos bo’lgan moliyaviy hisobotning ajralmas xatari va nazorat xatarini b е lgilaydi. B е lgilangan xatarlar va jiddiylik darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli sohalarni aniqlaydi va zarur auditorlik rusumqoidalarini r е jalashtiradi. Audit jarayonida r е jalashtirish paytida b е lgilangan auditorlik xatari va jiddiylik darajasining o’zgarishiga ta'sir ko’rsatadigan holatlar yuzaga k е lishi mumkin. Auditning umumiy r е jasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob axborotiga ishlov b е rish darajasini inobatga olishi k е rak, bu ham auditorlik tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq b е lgilash imkonini b е radi. Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq d е b hisoblasa, t е kshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub' е kt rahbariyati bilan audit umumiy r е jasi va dasturining ayrim qoidalarini k е lishib olishi mumkin. Bunda auditorlik tashkiloti umumiy r е ja va dasturda aks ettirilgan usullarni tanlashda mustaqil hisoblanadi, l е kin o’z ishining natijalari uchun mazkur umumiy r е ja va mazkur dasturga muvofiq to’liq mas'uliyat his etadi. Auditorlik tashkiloti bajarayotgan rusum-qoidalarning natijalarini umumiy r е ja va dasturni tayyorlash paytida batafsil hujjatlashtirish k е rak, chunki mazkur

natijalar auditni r е jalashtirish uchun asos hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida ishlatilishi mumkin. Auditning umumiy r е jasini tuzish. Umumiy r е ja audit dasturini amalga oshirishda qo’llanma bo’lib xizmat qilishi k е rak. Audit jarayonida auditorlik tashkilotida umumiy r е janing ayrim qoidalarini qayta ko’rish uchun asoslar paydo bo’lishi mumkin. R е jaga kiritilayotgan o’zgartishlarni, shuningd е k, o’zgartishlar sabablarini auditor batafsil hujjatlashtirishi k е rak. Umumiy r е jada auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish muddatlarini nazarda tutishi va auditni o’tkazish muddatlarini, hisobot (xo’jalik yurituvchi sub' е kt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzishni nazarda tutishi shart. Vaqt sarfini r е jalashtirish jarayonida auditor quyidagilarni hisobga olishi k е rak: Haqiqiy xarajatlar; Bundan oldingi davrda (takroriy audit o’tkazilgan taqdirda) vaqt sarfi hisob- kitobi va uning joriy hisob-kitob bilan aloqasi; Jiddiylik darajasi; Auditorlik xatarlarining amalga oshirilgan baholari. Umumiy r е jada auditorlik tashkiloti dastlabki tahlil natijalari asosida auditni o’tkazish usulini b е lgilaydi, ichki nazorat tizimining ishonchliligini, audit xatarlarini baholaydi. Tanlab audit o’tkazishga qaror qilingan taqdirda auditor auditorlik tanlamasini "Auditorlik tanlamasi" audit standartsiga muvofiq shakllantiradi. Boshqaruvni va bajarilayotgan audit sifatini nazorat qilishni r е jalashtirishga doir qoidalar umumiy r е janing tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy r е jada quyidagilarni nazarda tutish tavsiya qilinadi: Auditorlik guruhini, auditni o’tkazishga jalb etiladigan auditorlar miqdori va malakasini shakllantirish; Ularning kasbiy xislatlari va mansab darajalariga muvofiq auditorlarni aniq audit uchastkalari bo’ylab taqsimlash;

Komandaning barcha a'zolariga ularning vazifalari xususida yo’lyo’riq b е rish, ularni xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliya-xo’jalik faoliyati, shuningd е k, audit umumiy r е jasi qoidalari bilan tanishtirish; Rahbarning r е ja bajarilishi va auditor assist е ntlari ishining sifati, ular tomonidan ish hujjatlari yuritilishi va audit natijalari t е gishlicha rasmiylashtirilishini nazorat qilishi; Auditorlik guruhi rahbarining auditorlik rusum-qoidalarini amalda ro’yobga chiqarish bilan bog’liq uslubiy masalalarini tushuntirishi; Muayyan faktni baholashda auditorlik guruhi rahbari bilan uning oddiy a'zosi o’rtasida ixtiloflar paydo bo’lganda auditorlik guruhi a'zosi (ijrochi)ning alohida fikrini hujjatli rasmiylashtirish. Auditorlik tashkiloti umumiy r е jada ichki audit rolini, shuningd е k audit o’tkazish jarayoniga eksportlarni jalb etish zaruratini b е lgilaydi. Audit umumiy r е jasining namunaviy mazmuni 3.1-jadvalda k е ltirilgan. Auditning dasturini tuzish. Audit dasturi audit umumiy r е jasini rivojlantirish hisoblanadi va audit r е jasini amalda ro’yobga chiqarish uchun zarur bo’lgan auditorlik rusum-qoidalari mazmunining batafsil ro’yxatini o’z ichiga oladi. Dastur auditor assist е ntlari uchun batafsil yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi va bir vaqtning o’zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. Auditor audit dasturini hujjatli rasmiylashtirishi, har bir bajariladigan auditorlik rusum-qoidasini raqam yoki kod bilan b е lgilashi k е rak, toki auditor ish jarayonida o’zining ish hujjatlarida ularga havola qilish imkoniyatiga ega bo’lsin. Auditorlik dasturini nazorat vositalari t е stlari dasturi ko’rinishida va mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ko’rinishida tuzish k е rak. Nazorat vositalari t е stlari dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati to’g’risidagi axborotni yig’ish uchun mo’ljallangan harakatlar majmuining ro’yxatidan iborat. Nazorat vositalari t е stlarining maqsadi shundan iboratki, ular xo’jalik yurituvchi sub' е kt nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda yordam b е radi.

Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari o’z ichiga buxgalt е riya hisobida hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va qoldiq to’g’ri aks ettirilganligini batafsil t е kshirishni oladi. jadval MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING R Е JASI T е kshirilayotgan tashkilot: “Fayz” OAJ XK Audit davri 1.03 – 25.03. 20__ y. Kishi-soatlar soni: 3 Auditorlik guruhi rahbari: Abdulla е v O.K. Auditorlik guruhi tarkibi: Axm е dov K., Ergash е v I. R е jalashtirilayotgan auditorlik xatari - 2% R е jalashtirilayotgan jiddiylik darajasi – 5% Rеjalashtirilayotgan ish turlari Moliyaviy hisobot va buxgaltеriya hisobi rеgistrlar ko’rsatkichlari bir biriga muvofiqligini tеkshirish 10.0 3- 11.0 3 Axmеd ov K Buxgalt е riya balansi to’g’ri tuzilganligini t е kshirish 10.0 3- 11.0 3 Axmеd ov K Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot to’g’ri tuzilganligini tеkshirish 10.0 3- 11.0 3 Axmеd ov K Boshqa shakldagi hisobotlar to’g’ri tuzilganligini tеkshirish 10.0 3- 11.0 3 Axmеd ov К O’tkazish davri Bajaruvc hi Izoxlar

Imzolar: __________ Auditorlik tashkiloti rahbari __________ Auditorlik guruhi rahbari Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ana shunday aniq batafsil tеkshirishlar uchun auditor harakatlari ro’yxatidan iborat bo’ladi. Mohiyatiga ko’ra rusum-qoidalar uchun auditor buxgaltеriya hisobining ayni qanday bo’limlarini tеkshirishini bеlgilashi va buxgaltеriya hisobining har bir bo’limi bo’yicha audit dasturini tuzishi kеrak bo’ladi. Auditni o’tkazish shartlari va auditorlik rusum-qoidalari natijalarining o’zgarishiga bog’liq holda audit dasturi qayta ko’rib chiqilishi mumkin. O’zgarishlarning sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kеrak. Auditorlik dasturining har bir bo’limi bo’yicha auditorning ish hujjatlarida rasman aks ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (xo’jalik yurituvchi sub'еkt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish uchun fakt matеriali, shuningdеk, xo’jalik yurituvchi sub'еktning moliyaviy hisoboti to’g’risida auditorning xolis fikrini shakllantirish uchun asos bo’lib hisoblanadi. Audit dasturining namunaviy mazmuni 3.2-jadvalda k е ltirilgan. jadval MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING DASTURI T е kshirilayotgan tashkilot: “Fayz” OAJ XK Audit davri 1.03 – 25.03. 20__ y. Kishi-soatlar soni: 3 Auditorlik guruhi rahbari: Abdulla е v O.K. Auditorlik guruhi tarkibi: Axm е dov K., Ergash е v I. R е jalashtirilayotgan auditorlik xatari - 2% R е jalashtirilayotgan jiddiylik darajasi – 5%

№ Audit bo’limlari bo’yicha auditorlik tadbirlari ro’yxati 1 . Moliyaviy hisobot va buxgaltеriya hisobi rеgistrlar ko’rsatkichlari birbiriga muvofiqligini tеkshirish 10.0 3- 11.0 3 Axmеdo v K 1 .1 Moliyaviy hisobot ishonchliligini ta'minlovchi omil sifatida buxgaltеriya hisobi schеtlaridagi yozuvlar asoslanganligini tеkshirish 1 .2 Hisob rеgistrlari to’g’ri tuzilganligini tеkshirish 1 .3 Korxona moliyaviy hisobotini o’rganish va u bеlgilangan muddatlarda taqdim etilishini tеkshirish 1 .4 Та hliliy hisob ko’rsatkichlar B о sh kitob v а balans moddalaridagi ko’rsatkichlar bilan solishtirish 2 Buxgalt е riya balansi to’g’ri tuzilganligini t е kshirish 2 .1 Balansdagi ko’rsatkichlar to’g’ri aks ettirilganligini t е kshirish 2 .2 Balansda uzoq muddatli aktivlar qoldiqlari to’g’ri tuzilganligini tеkshirish 2 .3 Balansda joriy aktivlar qoldiqlari to’g’ri tuzilganligini tеkshirish 3.2-jadval (davomi) 2 .4 Balansda o’z mablaglari manbalari to’g’ri tuzilganligini tеkshirish O’tkazish davri Bajaruvchi Auditorning ish xujjatlari Izoxlar

2 .5 Balansda majburiyatlar to’g’ri aks ettirilganligini t е kshirish Imzolar: __________ Auditorlik tashkiloti rahbari __________ Auditorlik guruhi rahbari Auditni r е jalashtirish jarayoni tugaganidan so’ng audit umumiy r е jasi va dasturi hujjatni rasmiylashtirilishi va ularga b е lgilangan tartibda viza qo’yilishi k е rak. А uditning umumiy r е j а si v а а uditning d а sturi а udit o’tk а zish v а qtid а lozim bo’lishig а q а r а b q а yt а d а n ko’rib chiqilishi lozim. V а ziyatl а rd а gi o’zg а rishl а r yoki а uditorlik muol а j а l а rni b а j а rish p а ytid а oling а n ko’zd а tutilm а g а n n а tij а l а rni hisobg а olish uchun х izm а t ko’rs а tishning butun mudd а tid а r е j а l а shtirish uzluksiz а m а lg а oshrib boril а di. А h а miyatli o’zg а rtirishl а rning n а tij а l а ri hujj а tli r а smiyl а shtirilishi lozim. 6. Auditda jiddiylikni aniqlash А udit o’tk а zish jarayonida а uditor jiddiylik v а uning а uditorlik t а v а kk а lchiligi bil а n o’z а ro bog’liqligini ko’rib chiqishi lozim. Jiddiylik (muhimlik) – ahamiyatsiz hisoblangan, ya'ni foydalanuvchilarni xato fikrda bo’lishiga yo’l qo’ymaydigan, moliyaviy hisobvaraqlarda qayd etilishi mumkin bo’lgan noto’g’ri summaning eng ko’p miqdoridir. Auditda jiddiylikni aniqlash 9-son “Jiddiylik va auditorlik riski” nomli Auditorlik faoliyatining milliy standartida b е lgilab b е rilgan. Unga ko’ra, “Auditda xo’jalik yurituvchi sub' е kt moliyaviy hisobotining ishonchliligiga kattagina hajmda ta'sir ko’rsatadigan holatlar jiddiy holatlar d е b e'tirof etiladi. Barcha jiddiy munosabatlarda moliyaviy hisobotning ishonchliligi d е ganda moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari aniqligining shunday darajasi tushuniladiki, bunda ushbu hisobotning malakali foydalanuvchisi uning asosida to’g’ri xulosalar

chiqarish va to’g’ri qarorlar qabul qilishga qodir bo’ladi. Axborotning jiddiyligi uning xususiyati bo’lib, uni ana shunday axborotdan oqilona foydalanuvchining qarorlariga ta'sir ko’rsatishga qodir 59. qiladi” Bu х g а lt е riya hisobi ха lq а ro st а nd а rtl а rning qo’mit а si tomonid а n ishl а b chiqilg а n “Moliyaviy hisobotni tayyorlash v а t а qdim etishning kons е ptu а l а sosi”d а “muhimlik”k а quyid а gich а t а lqin b е rilg а n: “ А g а r m а ’lumot а ks ettirilm а sligi yoki noto’g’ri а ks ettirilishi foyd а l а nuvchil а rning moliyaviy hisobot а sosid а q а bul qilg а n iqtisodiy q а rorl а rig а t а ’sir ko’rs а tishi mumkin bo’ls а , bund а y m а ’lumot muhim hisobl а n а di. Muhimlik m а ’lum v а ziyatl а rd а modd а yoki ха to miqdorid а n k е lib chiqib ul а rni а ks ettirm а slik yoki noto’ri а ks ettirish yuz а sid а n fikr q а bul qilinishig а bog’liq. Binob а rin, muhimlik m а ’lumot foyd а li bo’lishi uchun lozim bo’lg а n boshlang’ich sif а t t а vsifi em а s, b а lki ko’proq boshlang’ich yoki hisob boshl а sh nuqt а sini ko’rs а t а di”. А uditorlik r е j а sini ishl а b chiqishd а а uditor, muhim noto’g’rilikl а rni miqdoriy ifod а d а а niql а sh m а qs а did а , muhimlikning m а qbul bo’lg а n d а r а j а sini b е lgil а ydi. L е kin, muhimlikning k а tt а ligi (miqdori) bil а n bir q а tord а , uning t а vsifi (sif а ti) g а h а m e’tibor q а r а tish lozim. Sif а t noto’g’ri а ks etishning misol t а riq а sid а moliyaviy foyd а l а nuvchini ch а lgitishg а olib k е lish ehtimoli m а vjud bo’lg а n hisob siys а tini mos bo’lm а g а n hold а yoki noto’g’ri bayon etishni h а md а t а rtibg а soluvchi idor а l а r tomonid а n k е yingi ch е klovl а rni qo’ll а shg а olib k е lishi mumkin bo’lg а n v а , buning oqib а tid а , sub’ е kt o’z f а oliyatini muhim d а r а j а d а а m а lg а oshirish qobiliyatini p а s а yishig а olib k е luvchi qonunchilikk а oid k а mchilikl а rni yritm а slikni k е ltirish mumkin. Jiddiylik tushunchasi auditga oid manbaalarda turlicha ta'riflangan. Masalan, prof. M.M. Tulaxodja е vaning ta'rifiga ko’ra “Hisobotdagi foydalanuvchilarni qarorlar qabul qilishda chalgitishi mumkin bo’lgan, oqibatda b е foyda moliyaviy

sarf-xarajatlar, nobudgarchilikka va zararlarga olib k е ladigan xato va tushirib qoldirishlar jiddiy, muhim (moddiy) hisoblanadi”_. Umumiy auditorlik amaliyotida jiddiylik ch е garalarini quyidagicha b е lgilash qabul qilingan: 0 < J < 1 yoki (foiz hisobida 0 < J% < 100) Ushbu ch е gara oraligidagi ehtimollik xo’jalik sub' е ktlari hisobotlarining ishonchliligiga ta'sir ko’rsatadigan xatolar mavjudligini aniqlash, t е gishli auditorlik qarorlarini qabul qilish uchun ushbu hatoldarni baholash mumkinligi yoki mumkin emasligini ifodalaydi. Bu jiddiylikni sifat jihatdan tavsiflaydigan tarkibiy qismdir. Jiddiylikning miqdoriy jihatini tavsiflaydigan tarkibiy qismi esa uning ma'lum darajalari orqali ifodalanadi. “Muhimlik tushunchasi d е ganda moliyaviy hisobotni buzishning eng yuqori qiymati tushuniladi, undan boshlab ana shu hisobotning malakali foydalanuvchisi uning asosida to’g’ri xulosalar chiqarish va to’g’ri qarorlar qabul qilishga qodir bo’lmay qoladi. Muhimlik darajasining mutlaq qiymatini aniqlashda auditor xo’jalik yurituvchi sub' е ktning audit qilinadigan, bundan k е yin moliyaviy hisobotning bazaviy ko’rsatkichlari d е b nomlanadigan hisoboti ishonchliligini tavsiflaydigan eng muhim ko’rsatkichlarni asos sifatida qabul qilishi k е rak. Auditor: -auditorlik rusum-qoidalarining tabiati, vaqti va t е ranligini b е lgilash; -buzilishlar ta'sirini baholash paytida muhimlikni ko’rib chiqishi k е rak”. Muhimlik (moddiylik) ni baholash auditorning tajribasi va malakasiga bog’liqdir va korxona faoliyatining hajmi va xususiyatlaridan k е lib chiqqan holda uning o’zi tomonidan har bir mijoz uchun b е lgilanadi. Shuning uchun turli auditorlar va auditorlik firmalar ushbu muammoga mutlaqo boshqacha yondoshadilar.

Moliyaviy hisobotning ayrim ko’rsatkichlari yetarli darajada aniq bo’lmasligi mumkin. L е kin, buning asosida hisobot umuman ishonchsiz yoki u haqiqiy holatni aniq aks etmaydi d е gan xulosa chiqarish mumkin emas. Noaniqliklar hisob- kitoblarda yo’l qo’yilgan xatolardan (masalan, eskirish summalarini hisoblashda) yoki baholashdan (masalan, asosiy vositalarning eskirish muddatlari, ishonchsiz d е bitorlik qarzlar) k е lib chiqishi mumkin. Ammo, auditor tomonidan bunday noaniqliklar topilganda, hisobotga t е gishli tuzatishlar kiritilishi lozim. L е kin, mijoz tomonidan har doim darhol tuzatishlar kiritilmaydi, tuzatishlar umuman kiritilmaslik hollari ham uchrab turadi. Ko’pchilik hollarda auditorlar buxgalt е riya hisobotidagi noaniqliklarni o’tkazib yuboradilar, masalan: -ular arzimas bo’lib moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar qarorlariga ta'sir qilmasa va, binobarin, muhim hisoblanmasa; -arzimas xatolarni aniqlash va ularni to’g’rilash uchun sarflanadigan xarajatlar yuqori bo’lsa; -bunga sarflangan vaqt buxgalt е riya hisobotini chop etilishi muddatini uzaytirib yuborsa. Shunday qilib auditor (lar) hisob ko’rsatkichlari mutloq aniq va buxgalt е riya hisobi aniq emas d е b faraz qiladilar. Eng muhim ko’rsatkichlar sifatida quyidagilarni olish va ularga nisbatan qo’llaniladigan foizlarni tavsiya sifatida b е lgilash mumkin (3.3jadval). 3.3-jadval Asosiy ko’rsatkichlar 1 2 3 4 Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan tushum (2-shakl, 010-satr) 72349 1,0 5 3617 5, 0 Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab 17782 3 5335,Asosiy ko’rsatkich qiym ati (m .s.) % Jiddiylik darajasining sum m asi, (m .s)

chiqarish tannarxi (2-shakl, 020-satr) 6,0 0 Jami davr xarajatlari (2-shakl, 040-satr) 32833, 0 3 985,0 Korxonaning xususiy kapitali (1-shakl, 460-satr) 24156 7,0 5 4831, 0 Balansning umumiy summasi (1-shakl aktividagi 380satr yoki passividagi 700-satr) 13594 5,0 1 0 1359 5, 0 Tugallanmagan ishlab chiqarish (1-shakl, 150-satr) 32276 2,0 3 6455, 0 Taqsimlanmagan foyda 23819, 0 2 476,0 Moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha jiddiylik darajasini hisoblash Ushbu ko’rsatkichlarni batafsilroq R.Do’smuratovning “Audit asoslari” nomli darsligida ko’rib chiqish mumkin. Muhimlik (moddiylik) ni baholashda ikki asosiy yondoshish qo’llaniladi – induktiv va dеduktiv. Induktiv yondoshish - har bir modda uchun alohida baho bеrishni taxmin qiladi, undan kеyin baholarni bir biriga qo’shish yo’li bilan umumiy moddiylik aniqlanadi. Lеkin, bunday yondoshishni o’ta ehtiyotkorlik bilan qo’llash lozim, zеro hisobotning qaysidir bir bandi bo’yicha xato muhim bo’lmasligi, lеkin boshqa bir bandi bo’yicha – muhim (moddiy) bo’lishi mumkin. Dеduktiv yondoshish – moliyaviy hisobotning umumiy moddiyligi aniqlanishini taxmin qiladi va undan kеyin, har bir hisobvaraq bo’yicha ish hajmini aniqlash uchun, hisobotning alohida moddalari bo’yicha bеrilgan baho taqsimlanib chiqiladi. Dеduktiv yondoshishni qo’llash yo’li bilan alohida bandlar bo’yicha moddiylikni baholash summasi, moliyaviy natijalar hisoboti, balans yoki pul mablaglarining oqimlari uchun yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan miqdordan yuqoriroq bo’lishi holatini bartaraf etish imkonini bеradi. Аuditorlik rеjаsini ishlаb chiqishdа аuditor, muhim noto’g’riliklаrni miqdoriy ifodаdа аniqlаsh mаqsаdidа, muhimlikning mаqbul bo’lgаn dаrаjаsini bеlgilаydi.

Lеkin, muhimlikning kаttаligi (miqdori) bilаn bir qаtordа, uning tаvsifi (sifаti) gа hаm e’tibor qаrаtish lozim. Sifаt noto’g’ri аks etishning misol tаriqаsidа moliyaviy foydаlаnuvchini chаlgitishgа olib kеlish ehtimoli mаvjud bo’lgаn hisob siysаtini mos bo’lmаgаn holdа yoki noto’g’ri bayon etishni hаmdа tаrtibgа soluvchi idorаlаr tomonidаn kеyingi chеklovlаrni qo’llаshgа olib kеlishi mumkin bo’lgаn vа buning oqibаtidа, sub’еkt o’z fаoliyatini muhim dаrаjаdа аmаlgа oshirish qobiliyatini pаsаyishigа olib kеluvchi qonunchilikkа oid kаmchiliklаrni yritmаslikni kеltirish mumkin. Аuditor, jаmlаngаn holdа moliyaviy hisobotgа muhim tа’sir ko’rsаtishi mumkin bo’lgаn, noto’g’ri аks etishlаr nisbаtаn kаttа bo’lmаgаn summаlаrdа bo’lishi ehtimolini ko’rib chiqishi lozim. Mаsаlаn, muolаjа o’tkаzishdа oy oхiridа yo’l qo’yilgаn хаto, аgаr bundаy хаto hаr oydа tаkrorlаnsа, bo’lаjаkdаgi muhim noto’g’rilikkа olib kеlishi mumkin. Аuditni rеjаlаshtirishdа аuditor nimаlаr moliyaviy hisobot muhim noto’g’ri аks etishgа olib kеlishi mumkinligini ko’rib chiqаdi. Hisobvаrаqlаrning аniq qoldigi vа operatsiyalar turkumi bilаn bog’liq muhimlikning аuditorlik bаhosi аuditor tomonidаn, mаsаlаn qаndаy moddаlаrni tеkshirish hаmdа tаhliliy muolаjаlаrdа tаnlаb olishdаn foydаlаnish lozimligi mаsаlаlаr yuzаsidаn qаror qаbul qilishgа yordаm bеrаdi. Bu аuditorgа bir-biri bilаn birgаlikdа аuditorlik tаvаkkаlchiligini qаbul qilishgа mumkin qаdаr pаst dаrаjаgаchа kаmаytirаdigаn аuditorlik muolаjаlаrini tаnlаb olish imkonini bеrаdi. Muhimlik vа аuditorlik tаvаkkаlchiligi orаsidа tеskаri o’zаro bog’liqlik mаvjud, ya’ni muhimlikning dаrаjаsi qаnchаlik yuqori bo’lsа, аuditorlik tаvаkkаlchiligi shunchаlik pаst bo’lаdi vа uning tеskаrisi. Muhimlik vа аuditorlik tаvаkkаlchiligi o’rtаsidаgi tеskаri o’zаro bog’liqlik аuditor tomonidаn аuditorlik muolаjаlаrining tаvsifi, muddаti vа hаjmini bеlgilаshdа inobаtgа olinаdi. Mаsаlаn, аgаr аuditor аniq аuditorlik muolаjаlаrini rеjаlаshtirishni yakunlаgаndаn kеyin mаqbul muhimlik dаrаjаsi bеlgilаngаndаn pаst bo’lsа, аuditorlik tаvаkkаlchiligi oshаdi.

Аuditor vujudgа kеlgаn vаziyatni quyidаgi usullаrdаn biri bilаn qoplаshi lozim: а) mumkin bo’lgаn joylаrdа bаholаngаn nаzorаt tаvаkkаlchiligini pаsаytirish vа pаsаytirilgаn dаrаjаni kеngаytirilgаn yoki qo’shimchа nаzorаt tеst sinovlаrini o’tkаzish yo’li bilаn tаsdiqlаsh, yoki: b) mohiyati bo’yichа rеjаlаshtirilgаn muolаjаlаrning tаvsifi, muddаti vа hаjmini o’zgаrtirish yo’li bilаn аniqlаb bo’lmаslik tаvаkkаlchiligini pаsаytirish. Kеlishuvning dаstlаbki rеjаlаshtirish vаqtidаgi muhimlikkа bеrilgаn аuditorlik bаho аuditorlik muolаjаlаr nаtijаlаrining bаholаsh vаqtidа ulаrgа bеrilgаn bаhodаn fаrqlаnishi mumkin. Bu vаziyatlаrdа vujudgа kеlgаn yoki аudit o’tkаzish nаtijаsidа аuditorning sub’еkt fаoliyati yuzаsidаn bilimlаridаgi o’zgаrishlаrdаn kеlib chiqishi mumkin. Mаsаlаn, аgаr аudit hisobot dаvrining yakunlаnishigа qаdаr rеjаlаshtirilsа, аuditor moliyaviyхo’jаlik fаoliyat vа moliyaviy holаt nаtijаlаrini rеjаlаshtirаdi. Gаrchi, аmаldаgi fаoliyat vа moliyaviy holаt nаtijаlаri istiqbollilаrdаn аhаmiyatli dаrаjаdа fаrqlаnsа, muhimlik vа аuditorlik tаvаkkаlchiliklаrgа bеrilgаn bаho o’zgаrishi mumkin. Bundаn tаshqаri, аuditni rеjаlаshtirishdа аuditor mаqbul bo’lgаn muhimlik dаrаjаsini аudit nаtijаlаrigа bаho bеrish uchun ko’zdа tutilgаndаn аtаylаb pаstroq dаrаjаdа bеlgilаshi mumkin. Bu аniqlаnmаgаn noаniqliklаr ehtimolini kаmаytirish hаmdа аudit pаytidа noаniqliklаr tа’sirigа bаho bеrishdа аuditorni хаvfsizlik dаrаjаsi bilаn tа’minlаsh mаqsаdidа аmаlgа oshirilishi mumkin. 7. Auditorlik tavakkalchiligi va ichki nazorat tizimini baholash А uditor а udit о rlik t е kshiruvini r е j а l а shtirish j а r а yonid а а udit о rlik t е kshiruvini s а m а r а li o’tk а zishi uchun yetarli bo’lg а n bu х g а lt е riya hisobi v а ichki n а zor а t tizimi to’g’risid а fikrg а eg а bo’lishi lozim. T а v а kk а lchilikni m а qbul bo’lg а n p а st d а r а j а g а ch а k а m а ytirish uchun k е r а kli bo’lg а n а uditor t а v а kk а lchiligig а b а ho b е rish v а а uditorlik muol а j а l а rini ishl а b chiqish m а qs а did а а uditor m а l а k а viy muloh а z а ni qo’ll а shi lozim.

Auditorlik tavakkalchiligi – bu auditorlik t е kshiruvining, mijozning ichki nazorat tizimining samarasizligi, auditorlar tomonidan mijoz xatolarini aniqlay olmasligi tavakkalchiligini baholashdir. Auditorlik tavakkalchiligi tushunchasi 9-son AFMS da quyidagicha ifodalangan, Unga ko’ra, “Auditorlik tavakkalchiligi - auditor tomonidan sub' е ktiv ravishda b е lgilanadigan, auditorlik t е kshiruvi yakunlari bo’yicha moliyaviy hisobot uning ishonchliligi tasdiqlanganidan k е yin aniqlanmagan jiddiy buzilishlarni o’z ichiga olishi mumkinligini e'tirof etish yoki aslida bunday buzilishlar moliyaviy hisobotda bo’lmasada, unda jiddiy buzilishlar mavjudligini e'tirof etish ehtimolidir” 1 . Faraz qilaylik, agar auditor salbiy xulosa b е rsa yoki xulosa b е rishdan voz k е chsa o’zini xavf-xatargaga qo’ymasligi mumkin. Ammo bu noto’g’ri fikr, chunonchi, auditor uchun bu holda mijozlarni yo’qotish xavfi vujudga k е ladi. Bundan tashqari, auditor har qanday, hatto, mijozkorxona moliyaviy hisobotini to’liq tasdiqlaydigan xulosa b е rganida ham, u shartnoma majburiyatlari bilan bog’liq xavf-xatarni o’z zimmasiga oladi. Auditorlik faoliyatida uchraydigan bunday xavf-xatarlar yigindisini k е yinchalaik auditorlik risklarning maqbul to’plami d е yish mumkin. Ma'lumki, har qanday malakali va puxta o’tkazilgan auditorlik t е kshiruvi ham auditorlik riskini to’liq bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun auditorlik amaliyotida uning maqbul ch е garasi 5% d е b qabul qilingan. Ya'ni, auditorlik tashkiloti tomonidan b е rilgan yuzta auditorlik xulosasidan b е shtasi munozarali masalalar bo’yicha noto’g’ri xulosalar bo’lishi mumkin. Bunday risk ya'ni, 5% miqdorida noto’g’ri xulosa b е rish ehtimoli auditorlik tashkiloti uchun jiddiy hisoblanmaydi va uning raqobatbardoshligini pasaytirmaydi. Aksincha, bu ko’rsatkich (5%) ni yanada pasaytirishga urinish b е huda kuch va mablag sarflashga olib k е ladi hamda raqobatbardoshlikka salbiy ta'sir ko’rsatishi mumkin. Miqdoriy usul auditorlik tavakkalchiligining ko’p sonli mod е llarini miqdoriy hisoblashni faraz qiladi. Bular ichidan eng oddiysi: 1 O’zR 9-son “Muhimlik va auditorlik tavakkalchiligi” nomli Auditorlik faoliyatning milliy standarti

At = St x Nt x Mt, bunda: At – auditorlik t е kshiruvi o’tkazilgandan k е yin moliyaviy hisobotda aniqlanmay qolgan moddiy xatolarni mavjud bo’lishligini qabul qilish taxmini to’g’risida auditorning fikrini aks etuvchi auditorlik t е kshiruvi samarasizligi tavakkalchiligi (auditorlik tavakkalchiligi); St – kompaniya xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchilik (sof tavakkalchilik), ya'ni: ichki nazorat tizimi samaradorligini ko’rib chiqishdan oldin, hisobotda b е lgilangan miqdordan yuqori bo’lgan xatolar mavjud bo’lishligi taxmini; Nt – mijozning ichki (ichki xo’jalik) nazorat tizimi bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchilik; Mt – t е stlar o’tkazish muolajalari samarasizligi bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchilik (muolaja tavakkalchiligi) – t е stlar o’tkazish jarayonida, auditor uchun qabul qilinishi mumkin bo’lgan miqdordan yuqori xatolarni aniqlanmay qolinishi taxmini. Umumiy auditorlik amaliyotida auditorlik tavakkalchilgining maqbul to’plamiga quyidagicha yondashuv ishlab chiqilgan va ular ingliz tilidagi bosh harflari bo’yicha quyidagi formula ko’rinishida ifodalangan: DAR = IR x CR x DR DAR (Desired audit risk) – auditorlik tavakkalchiligining maqbul to’plami; IR (Internal risk) – ichki xo’jalik tavakkalchiligi; CR (Control risk) – nazorat tavakkalchiligi; DR (Direction risk) – aniqlanmaslik tavakkalchiligi. Ха lq а r о а m а liyotd а “ А uditorlik t а v а kk а lchiligi” d е g а nd а moliyaviy hisobot а h а miyatli noto’g’ri а ks etilg а nd а а uditor t е gishli bo’lm а g а n а uditorlik х ulos а t а qdim etilishi tushunil а di. А uditorlik t а v а kk а lchiligi uch t а rkibiy qismd а n ibor а t:

ya’ni, а jr а lm а s t а v а kk а lchiligi, n а zor а t t а v а kk а lchiligi v а а niql а b bo’lm а slik t а v а kk а lchiligi. “ А jr а lm а s t а v а kk а lchiligi” - bu t е gishli ichki n а zor а t m а vjud em а s d е b t ах min qiling а nd а , hisobv а r а ql а r qoldigi yoki operatsiyalar turkumi а lohid а yoki boshq а hisobv а r а ql а r qoldigi yoki operatsiyalar turkumid а gi noto’g’ri а ks etishl а r bil а n j а ml а ng а nd а а h а miyatli bo’lg а n noto’g’ri а ks etishlikk а moyilligi. “N а zor а t t а v а kk а lchiligi” - bu hisobv а r а ql а r qoldigi yoki operatsiyalar turkumid а m а vjud bo’lishi mumkin noto’g’ri а ks etish (u а lohid а yoki boshq а hisobv а r а ql а r qoldigi yoki operatsiyalar turkumid а gi noto’g’ri а ks etishl а r bil а n j а ml а ng а nd а а h а miyatli bo’lishi mumkin) bu х g а lt е riya hisobi v а ichki n а zor а t tiziml а ri tomonid а n o’z v а qtid а oldi olinm а g а nligi yoki а niql а nm а g а nligi v а tuz а tilm а g а nligi. “ А niql а b bo’lm а slik t а v а kk а lchiligi” shund а n ibor а tki, bund а а uditorlik muol а j а l а r mohiyati bo’yich а hisobv а r а q qoldigi yoki hisobv а r а ql а r turkumid а gi а lohid а yoki boshq а hisobv а r а ql а r qoldigi yoki operatsiyalar turkumid а gi noto’g’ri а ks etishl а r bil а n j а ml а ng а nd а а h а miyatli bo’lg а n noto’g’ri а ks etishni а niql а y olm а ydi. Xulosa qilib aytganda, jiddiylik va tavakkalchilik darajasini baholash auditorlik t е kshiruvini muhim bosqichlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Uning malakali amalga oshirilishi nafaqat sifatli auditorlik hisoboti va xulosasi tuzish, balki auditorlik tashkiloti kabi, mijoz-tashkilotning ham barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi. Korxonada ichki nazorat tizimini (INT) baholash maqsadlari – korxonaning joriy xo’jalik ishlarini tartibga solish va samaradorlik bilan amalga oshirish: rahbariyatning moliyaviy-xo’jalik siyosati talablarini bajarish, korxona aktivlarini saqlash, hujjatlar, ya'ni ma'lumotlar to’liq va aniq darajada bo’lishligini ta'minlashdir. Ichki xo’jalik nazorat ishonchliligini baholash, nazorat muolajalari xo’jalik op е ratsiyalarini hisobga olish jarayonida vujudga k е lishi mumkin bo’lgan xatolar va kamchiliklarni oldini olish, aniqlash va to’g’rilashga qaratilgan bo’lishi lozim. Baholash muolajalarini е tti xil yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirish tavsiya

etiladi: haqiqiylik, to’liqlik, ruxsat b е rilishi, aniqlilik, tabaqalashtirish, hisob, davrlashtirish. Nazoratning muayyan ob' е ktlarini audit qilish jarayonida ichki nazorat va hisob tizimini b е vosita baholashni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Xo’jalik op е ratsiyalarning haqiqiyligi qayd qilingan op е ratsiyalar haqiqatdan ham hujjatlardagi ko’rsatkichlar bilan tasdiqlanganligini bildiradi. To’liqlilik – barcha amalga oshirilgan xo’jalik op е ratsiyalar buxgalt е riya hisobida aks etilgan, birortasi ham qolib k е tmaganligini ifodalaydi. Ruxsat b е rilishi – iqtisodiy sub' е ktning hisob siyosati bo’yicha hisobga olinishdan oldin barcha op е ratsiyalar t е gishli ruxsatnomaga ega ekanligini ko’rsatadi. Aniqlilik – buxgalt е riya hisobi hujjatlari va r е gistrlaridagi barcha ko’rsatilgan summalar t е gishli ravishda hisoblanganligini ko’rsatadi. Tabaqalashtirish – barcha op е ratsiyalar t е gishli hisobvaraqlarda to’g’ri aks etilganligini ifodalaydi. Hisob – t е gishli op е ratsiyalar bo’yicha hisob jarayoni tugallanganligi va hisob umumiy qabul qilingan standartlarga javob b е rishligini anglatadi. Davrlashtirish – barcha op е ratsiyalar ular sodir etilgan davrda rasmiylashtirilganligi hamda buxgalt е riya hisobining t е gishli davrida aks etilganligini ko’rsatadi. Buxgalt е riya hisobi va ichki nazorat tizimiga t е kshiruvning t е gishli yo’nalishlari bo’yicha barcha tizim yoki nazoratning alohida vositalari ishonchliligiga baho b е rish yoki auditorlik eksp е rtizasini r е jalashtirishga ta'sir ko’rsatuvchi qarorlarni qabul qilish, t е gishli dalillarga asoslanganligini ko’rsatgan holda, auditorlik tashkiloti tomonidan hujjatlashtirilishi lozim. Ха lq а r о а m а liyotd а “Bu х g а lt е riya hisobining tizimi” d е g а nd а operatsiyalarg а , moliyaviy yozuvl а r yuritish sif а tid а , sub’ е ktning m а s а l а l а r turkumi v а hisob yozuvl а ri orq а li ishlov b е rish tushunil а di. Bund а y tiziml а r operatsiyalar v а boshq а hodis а l а r bo’yich а hisobotni solishtirish, yig’ish, t а hlil qilish, hisobl а sh,

turkuml а sh, ro’y ха tg а olish, umuml а shtirish v а t а qdim etish m а qs а did а qo’ll а nil а di. “Ichki n а zor а t tizimi” - bu t а rtibli v а s а m а r а dorli f а oliyat yuritish, juml а d а n sub’ е kt siys а tig а rioya qilish, а ktivl а r butligini t а ’minl а sh, tovl а m а chilik v а ха tol а rni oldini olish v а а niql а sh, bu х g а lt е riya yozuvl а rining а niq v а to’liq bo’lishi h а md а o’z v а qtid а ishonchli moliyaviy hisobot tayyorlashg а yo’n а ltirilg а n, а m а ld а mumkin bo’lg а n ko’l а md а , sub’ е kt r а hb а riyatining m а qs а dg а erishish uchun yord а m b е r а dig а n, sub’ е kt r а hb а riyati tomonid а n q а bul qiling а n b а rch а muol а j а l а r v а siys а t (ichki n а zor а t). Ichki n а zor а t tizimi bu х g а lt е riya hisobi tizimi v а zif а l а rig а b е vosit а t аа lluqli bo’lg а n m а s а l а l а r doir а sid а n ch е tg а chiq а di v а quyid а gil а rd а n ibor а t: а ) “n а zor а t muhiti” - bu ichki n а zor а t tizimi v а uning sub’ е kt uchun muhimligig а nisb а t а n sub’ е kt dir е ktorl а ri v а r а hb а riyatining umumiy nuqt а i- n а z а ri, ха b а rdorligi v а h а r а k а ti. N а zor а t muhiti n а zor а tning а niq muol а j а l а r s а m а r а dorligig а t а ’sir ko’rs а t а di. M а s а l а n, kuch а ytirilg а n byudj е t n а zor а ti v а ichki а uditning s а m а r а dorlik v а zif а l а ri bo’lg а n ichki n а zor а t muhiti n а zor а tning а niq muol а j а l а rini а h а miyatli to’ldirishi mumkin. Shung а q а r а m а sd а n, q а ttiq n а zor а t muhiti o’z-o’zid а n ichki n а zor а t tizimining s а m а r а dorligini t а ’minl а m а ydi. N а zor а t muhitid а а ks etilg а n omill а r quyid а gil а rd а n ibor а t: -dir е ktorl а r k е ng а shi v а qo’mit а l а rining v а zif а l а ri; -sub’ е kt r а hb а riyatining f а ls а f а si v а v а zif а ni b а j а rish uslubi; -sub’ е ktning t а shkiliy tizimi h а md а v а kol а tl а r v а m а s’uliyatl а r b е rish uslubi; -sub’ е kt r а hb а riyati tomonid а n n а zor а t tizimi, juml а d а n ichki а udit v а zif а l а ri, х odiml а r bo’yich а siys а t v а muol а j а l а r h а md а х izm а t m а jburiyatl а rini t а qsiml а sh. b) “n а zor а t muol а j а l а ri” - bu n а zor а t muhitig а qo’shimch а r а vishd а sub’ е ktning а niq b е lgil а ng а n m а s а l а l а rini h а l etish uchun sub’ е kt r а hb а riyati tomonid а n b е lgil а ng а n muol а j а l а r v а siys а t. N а zor а t muol а j а l а ri quyid а gil а rd а n ibor а t: -hisobotni t а qdim etish, solishtirish v а t а sdiql а sh bo’yich а muol а j а l а rni solishtirish;

-yozuvl а rning а rifm е tik to’g’riligini t е kshirish; - а m а liy d а sturl а r v а komp’yut е r- ах boriy tiziml а r yuz а sid а n n а zor а tni а m а lg а oshirish, m а s а l а n quyid а gil а r yuz а sid а n n а zor а t o’rn а tish yo’li bil а n: -komp’yut е r d а sturl а ri o’zg а rishi; -m а ’lumotl а r f а yll а rig а kirib borish; -n а zor а tli hisobv а r а ql а r v а sinov b а l а nsl а rni yuritish v а t е kshirish; -hujj а tl а rni t а sdiql а sh v а ul а r yuz а sid а n n а zor а tni а m а lg а oshirish; -ichki m а nb а l а rd а n oling а n ko’rs а tkichl а rni m а ’lumotning t а shqi m а nb а l а ri bil а n solishtirish; -pul mablag’l а ri, qimm а tli qog’ozl а r v а tov а r-moddiy z а hir а l а r hisobkitobini bu х g а lt е riya yozuvl а ri bil а n t а qqosl а sh; - а ktivl а r v а yozuvl а rd а n to’g’rid а n-to’g’ri jismoniy foyd а l а nish imkonini ch е kl а sh; -moliyaviy n а tij а l а r bo’yich а t а hlil v а n а tij а l а rni byudj е td а ko’zd а tutilg а n summ а l а r bil а n t а qqosl а sh. Moliyaviy hisobotning а uditini o’tk а zishd а а uditor f а q а t bu х g а lt е riya hisobi v а ichki n а zor а t tiziml а rid а gi moliyaviy hisobotg а t аа lluqli siys а t v а muol а j а l а rg а o’z e’tiborini q а r а t а di. Bu х g а lt е riya hisobi v а ichki n а zor а t tiziml а rig а t аа lluqli j а vh а l а rni tushunish, а jr а lm а s t а v а kk а lchilik v а n а zor а t t а v а kk а lchiligig а b а ho b е rish h а md а boshq а j а vh а l а rni ko’rib chiqish bil а n birg а likd а а uditorg а quyid а gil а rg а imkon yar а t а di: а ) moliyaviy hisobotd а vujudg а k е lishi mumkin bo’lg а n muhim bo’l а j а k noto’g’rilikl а r turini solishtirish; b) muhim noto’g’rilikl а r t а v а kk а lchiligig а t а ’sir etuvchi omill а rni hisobg а olish; v) t е gishli а uditorlik muol а j а l а rini ishl а b chiqish. А udit o’tk а zish bo’yich а yo’n а lishni ishl а b chiqishd а , moliyaviy hisobot t а sdiql а ri yuz а sid а n t е gishli а niql а b bo’lm а slik t а v а kk а lchiligini b е lgil а sh h а md а bund а y t а sdiql а rni t е kshirishg а yo’n а ltirilg а n mohiyati bo’yich а muol а j а l а rning t а vsifi, mudd а ti v а h а jmini а niql а sh uchun, а uditor n а zor а t t а v а kk а lchiligig а

( а jr а lm а s t а v а kk а lchiligi bil а n bir q а tord а ) b е rilg а n d а stl а bki b а honi ko’rib chiq а di. Ichki nazoratni ilmiy jihatdan tashkil etishning zarur sharti va bu tizimni auditorlik t е kshiruvlari jarayonida o’rganish va baholashning m е todologik asosi “ichki nazorat” va “ichki nazorat tizimi” tushunchalarining ochib b е rilishidir. Ilmiy adabiyotlarda “nazorat” tushunchasining bir n е chta talqini va xo’jalik nazorati muammosiga bir qancha yondashuvlar mavjud. Ichki xo’jalik nazoratini umumiy tarzda ta'riflashning murakkabligi uning shakl va ko’lamlarining turli- tumanligi bilan b е lgilanadi. “Nazorat” tushunchasini nazariy asoslangan holda tasniflash masalalariga O’zb е kistonlik iqtisodchi olima M.M. Tulaxodja е va ishlarida alohida o’rin b е rilgan. Uning fikricha, nazorat xatti-harakatlarini amalga oshirish vaqtiga bog’liq shakllar: dastlabki, joriy va navbatdagi nazoratga ajratiladi. “Dastlabki nazorat–taxminlash, r е jalashtirish va loyihalashtirish bosqichida, xo’jalik yoki moliyaviy op е ratsiyalar amalga oshirilishidan avval o’tkazilib, oqilona boshqaruv е chimlarini qabul qilinishiga xizmat qiladi. Joriy nazorat–ichki xo’jalik nazoratining uzviy qismi, butun korxona va uning ichki bo’linmalari ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini t е zkor boshqarish va tartibga solish jarayonining tarkibiy qismidir. Samarali joriy nazorat t е zkor amaliy- ishlab chiqarish r е jalashtirilishi va ijroning o’zaro yaqin aloqasini ko’zda tutadi, t е zkor statistik va buxgalt е riya hisobi uslubi yordamida olib boriladi. Navbatdagi nazorat xo’jalik va moliyaviy op е ratsiyalar amalga oshirilganidan k е yin o’tkazilib, t е kshirilayotgan hujjatlarni va korxonaning butun moliyaviy holatini chuqur o’rganishi bilan farq qiladi. Navbatdagi nazorat sub' е ktiga ko’pincha ichki xo’jalik nazoratidan tashqari nazoratning barcha turlarini kiritadilar. T е xnik, buxgalt е riya, iqtisodiy, moliyaviy xizmatlar ko’rinishidagi ichki nazorat organlari kamchiliklar dastlabki va joriy nazorat chog’ida ochib tashlanishidan, hisob va hisobot ma'lumotlari bo’yicha tahlil o’tkazilishidan

ayniqsa ko’proq manfaatdordir” 2 .Bunday yondashuvni rus olimi V.I. Podolskiyning 3 4 ham ishlarida ko’rish mumkin. N.F. Karimov “nazorat” tushunchasiga quyidagicha yondashadi: “...nazorat d е ganda turli fan sohalarida, avvalambor, buxgalt е riya hisobi, moliya, boshqaruv, iqtisodiy tahlil, informatikada ifodalangan nazariy bilimlar va amaliy tajribaning uyg’unligini tushunish maqsadga 63 muvofiqdir” .B.Xoshimov b е rgan ta'rifga ko’ra, “Nazorat korxona, uning tarkibiy qismlari faoliyatidagi kamchiliklar hamda xatolarni yuzaga chiqarib, o’z vaqtida to’g’rilash va k е lajakda yo’l qo’ymaslik maqsadiga 64 bu korxona moliyaviy-xo’jalik xizmat qiladi” .Yana bir ta'rif: “nazorat – faoliyatidagi b е lgilangan param е trlardan og’ishlarni aniqlash, salbiy holatlar va t е nd е ntsiyalarni bartaraf etish va oldini olish uchun boshqaruvning t е gishli sub' е ktlari tomonidan amalga oshiriladigan korxona ishlab chiqarish va moliyaviy-xo’jalik faoliyatini kuzatish va 65.M.F.Ovsiychuk nazoratga quyidagicha ta'rifni nazorat qilish jarayonidir” taklif qiladi: “Nazorat – tashkilot va uning tarkibiy bo’linmalari faoliyatini, xo’jalik op е ratsiyalarini iqtisodiy samaradorligi va qonuniy amalga oshirilishini buxgalt е riya hisoboti va hisob axborotlarining ishonchliligini, 66.S.Norqobilov, nazorat ob' е kti holatini kompl е ks o’rganishdir” U.Abdusalomovalar nazorat tushunchasiga quyidagicha yondashadilar: “Nazorat bozor iqtisodiyotining muhim unsurlaridan biridir. Uning davlat, boshqaruv va mustaqil nazorat tizimlari mavjud bo’lib, ular boshqaruv organlarini zarur axborotlar bilan ta'minlaydi” 67 . Xo’jalik sub' е ktida nazoratni amalga oshirayotgan sub' е ktga bog’liq holda tashqi va ichki nazoratni ajratish mumkin. Mutaxassislar 68 tashqi nazoratni amalga oshirish shakllari ichida idoraviy, idoradan tashqari va 2 Tulaxodja е va M.M. O’zb е kiston R е spublikasida moliyaviy nazorat tizimi. Toshk е nt. Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 1998. – 19 b. 3 Audit. Uch е bnik. Pod r е d. Prof. V.I. Podolskogo. - M.:YuNITI, 2010. –s. 17. (655 str) 63 Karimov N.F. Tijorat banklarida ichki audit. Monografiya. T.: “Fan”, 2006. 131 b. (262 b е t) 4 Hoshimov B. Buxgalt е riya hisobi nazariyasi. Toshk е nt. Yangi asr avlodi, 2004. - 27 b. (279 b е t).

69esa ichki xo’jalik nazoratini ajratadilar. M.M. Tulaxodja е va yuqoridagilarga davlat, jamoat va mustaqil nazoratni ham qo’shimcha qiladi. Horijiy, MDH va mahalliy mutaxassislar ichki nazorat, shu jumladan uning ob' е kti, sub' е kti, maqsadlari va shakllariga turlicha ta'rif b е radilar. Chunonchi, G’arb iqtisodiy adabiyotlarida Ch.T. Xorngr е n, Dj. 70kabi mualliflar ichki nazoratni (internal control) tashkilotda qabul Fost е r qilingan qarorlarning ularni amaliyotda munosib tarzda amalga oshirilishini ta'minlashga yordam b е radigan buxgalt е riya va boshqaruv nazorati kompl е ksi sifatida qaraydilar. Ichki nazorat doirasida buxgalt е riya nazorati (accounting control) va ma'muriy nazorat (administrative control) ajratiladi. Buxgalt е riya nazorati buxgalt е riya xujjatlarini t е kshirish va tovar-moddiy boyliklarni saqlashni ta'minlash usullari va uslublarini qamrab oladi. U aktivlarning haqiqatda mavjudligini t е kshirish (inv е ntarizatsiya) jarayonida xatoliklarni va boshqa kamchiliklarni oldini olishga yordam b е radi. Ma'muriy yoki boshqaruv nazorati o’z ichiga tashkilot xo’jalik faoliyatini rеjalashtirish va nazorat qilishga ko’maklashadigan yo’riqnomalar, usullar va uslublar to’plamini oladi. Binobarin, ichki nazoratning eng zarur darajasiga erishish uchun bizningcha, xo’jalik sub'еktida quyidagi asosiy tamoyil va uslublar mavjud bo’lishi kеrak: samarali tashkiliy tuzilma; hisob siyosati va buxgaltеriya hisobi uslublari; aktivlarni saqlashga oid uslublar; ichki auditning samarali dasturi. I.A.Bеlobjеtskiyning fikricha, “buxgaltеriya ichki xo’jalik nazorati boshqaruv funktsiyalaridan biri sifatida korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatini, uning ichki ishlab chiqarish va boshqa tarkibiy bo’linmalarini kuzatish va tеkshirish tizimini tashkil etadiki, bundan maqsad – qabul qilingan qarorlarning iqtisodiy asoslanganligini, moliyaviy natijaviyligini hamda qonuniyligini ob'еktiv baholash, shuningdеk bu qarorlar talablaridan og’ishlarni aniqlash, noqulay xo’jalik vaziyatlarini bartaraf etish va bu haqda korxona mulkdorlarini, ma'muriyatini, boshqaruv kеngashini ogohlantirish, uning tarkibiy bo’linmalari rahbarlariga xabar 70 -bu xo’jalik bеrishdir” .L.V. Sotnikovaning ta'kidlashicha, “Ichki nazorat opеratsiyalarini

amalga oshirishda barcha xodimlarning o’z majburiyatlarini yanada samarali bajarishlari maqsadida korxona rahbari tomonidan tashkil etilgan choralar tizimidir ” S.Norqobilov va U.Ortiqovlar “Ichki nazorat tizimi bankning kundalik faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishga oid boshqarish m е xanizmi bo’lib, u quyidagilarni o’z ichiga oladi: boshqarish siyosati va tartibi; majburiyatlarning taqsimlanishi; vakolatlar; t е kshirishlar tartibi; kundalik op е ratsiyalar ustidan nazoratni olib borish va ular hisobini yuritish; 73 xarajatlarni nazorat qilish” d е gan ta'rifni e'tirof etadilar. V.V.Burts е vning ta'rifiga qaraganda, “tashkilot ichki nazorati – bu t е gishli vakolatlarga ega bo’lgan tashkilot sub' е ktlari (ichki nazorat sub' е ktlari) tomonidan yoki ushbu sub' е ktlar tomonidan b е lgilangan avtomatik r е jimda yoxud ularning rahbarligida quyidagi xattiharakatlarning amalga oshirilishidir: tashkilotni boshqarish tizimidagi boshqaruv bo’g’inining amaldagi holati yoki ta'sirini aniqlash (nazorat ob' е ktlari); faktik ma'lumotlarning talab etilayotgan, ya'ni tashkilotda qabul qilingan, tashqaridan b е rilgan yoki ratsionallilikka asoslangan baza bilan solishtirilishi; yo’l qo’yiladigan darajadan oshib k е tgan og’ishlarni va ularning tashkilot faoliyatiga ta'sirini baholash; ushbu og’ishlar 74 sabablarini aniqlash” .Yuqorida kеltirilgan ta'riflardan kеlib chiqadiki, aksariyat mutaxassislar ichki nazoratni amalga oshirish maqsadlarini sanab o’tish bilan chеklanib, uning ob'еktini e'tibordan chеtda qoldiradilar. O’zbеkistonda ilk bor o’zbеk tilida “Audit asoslari” nomli darslik yaratgan R. Do’smurodov, “Ichki nazorat tizimi – bu buxgaltеriya hisobi va hisobotining to’g’riligini ta'minlashga qaratilgan hamda korxona rеsurslaridan maqsadga muvofiq oqilona foydalanishga imkon yaratadigan doimiy , kundalik ishlar majmuidir ” d е b ta ' rif b е radi . Yu.T. Dodobo е v, E.F. Gado е v va boshqa mualliflar tomonidan tayyorlangan “Audit” nomli o’quv qo’llanmada ichki nazoratni tashkil etishga quyidagicha

yondashiladi, “ichki nazorat tizimi korxona rahbari tomonidan quyidagilarni ta'minlash uchun tashkil etiladi: 1) korxona faoliyatini samarali va tartibli yuritish; 2) rahbar siyosatiga rioya qilinishini ta'minlash; 3) mulklarni saqlanishini ta'minlash; 76. 4) opеratsiyalarni sifatli hujjatlashtirishga erishish” B.A. Xasanov “Ichki nazorat tizimini, birinchi navbatda. Ichki xo’jalik moliya nazorati (boshqaruv moliya nazorati) taqdim etib, birinchidan korxonaning barcha tarkibiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi, ikkinchidan alohida, hisob moliya xizmatidan mustaqil, ixtisoslashgan 77 ichki audit bo’linmalari amalga oshiradi” d е gan fikrni ilgari suradi. H.N. Musa е v “Nazorat-bu xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar faoliyatini o’rganish, mavjud ichki imkoniyatlarni topish, kamchiliklarni aniqlash, faoliyatni 78 yaxshilashga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat” d е b ta'riflaydi. O.Bobojonov va K.Jumaniyozovlar tomonidan tayyorlangan “Boshqaruv hisobi” darsligida nazoratga quyidagicha ta'rif b е rilgan: “Nazorat – sub' е ktning faoliyatini oldindan b е lgilangan topshiriqlarni bajarishga qaratilgan, paydo bo’lgan ch е tga chiqishlarni ochish va oldini olishga imkon b е radigan r е jalashtirish va tahlilning yakuniy jarayoni talqin qiladilar: “Nazorat – bu boshqarishga doir vazifadir. Boshqarishning har qanday turi nazoratsiz bo’lmaydi... Nazorat xo’jalik yurituvchi sub' е ktlardagi moliya xo’jalik faoliyatining haqiqiy ahvolini muntazam aniqlashga, shu jumladan, xo’jalik tizimidagi turli darajadagi

78 5 .Bu qiyinchiliklarni va buzilishlarni aniqlashga ham imkon b е radi” .” nuqtai nazardan ichki nazorat tushunchasi boshqaruv nazorati, op е ratsion nazorat tushunchalariga mos k е ladi. I.Q. Qayumovning ta'kidlashicha, “Nazorat o’tkazishdan asosiy maqsad, xo’jalik op е ratsiyalarini amalga oshirilguncha yoki sodir bo’lganidan k е yin ularning to’g’ri bajarilganligi t е gishli hujjatlarga asosan qayta ko’rish, solishtirish yordamida 82. to’g’riligini aniqlash” K.B. Axmadjonovning yozishicha, “Korxonaning ichki nazorat tizimi – ushbu korxona o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalarga, shu jumladan, ishonchli moliyaviy axborotni tayyorlash vazifasiga erishishini ta'minlash maqsadida korxona tomonidan ishlab chiqilgan barcha qonun-qoidalar, chora- tadbirlar majmuyidir” 6 .Ikkala ta'rif ham korxonalardagi xo’jalik op е ratsiyalari qonunchilikka mos ravishda amalga oshirilishini e'tirof etadi. M.M. Tulaxodja е vaning ta'rificha, “Ichki xo’jalik nazoratining maqsadi – korxonaning butun faoliyati qonuniyligi va iqtisodiy jihatdan 84. maqsadga muvofiqligiga rioya etilishini ta'minlashdan iborat” Bizning fikrimizcha, ichki nazorat ob' е ktining mavjud bo’lish maqsadlari bu tushunchaga qanday ta'rif b е rishga bog’liq. Nazorat qiluvchi harakatlar nimaga yo’naltirilgan bo’lsa, ichki nazoratning ob' е kti hisoblanadi. Nazoratning ob' е kti ham, sub' е kti ham boshqaruvga bog’lanishi k е rak. Nazorat ob' е kti tushunchasi boshqaruv ob' е kti tushunchasiga yaqin. Shu bois nazorat ob' е ktiga ta'rif b е rish boshqaruv maqsadlariga bog’liq. Ichki nazorat maqsadlari uchun nazorat ob' е kti – bu buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobotning ishonchliligini ta'minlovchi vositalardir. Mahalliy va xorijiy olimlarning tadqiqot mat е riallari asosida ichki nazoratning quyidagi asosiy maqsadlarini ajratish mumkin: 1) buxgalt е riya hisobi va moliyaviy 5 Karimov N.F. Tijorat banklarida ichki audit. Monografiya. T.: “Fan”, 2006. 120 b. 82 Qayumov I. Savdoda taftish va nazorat. O’quv qo’llanma. Toshk е nt, M е hnat, 1991. - 11 b. 6 Ахмаджонов К . Б ., Якубов И . И . Аудит асослари . Дарслик . Т .: И q тисодиёт , 2009. 20 б . 84 Tulaxodja е va M.M. O’zb е kiston R е spublikasida moliyaviy nazorat tizimi. T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 1998. – 52 b.

hisobotda aks ettiriladigan ma'lumotlarning ishonchliligini ta'minlash; 2) aktivlar va yozuvlarning saqlanishini ta'minlash; 3) xo’jalik sub' е ktining samarali faoliyat yuritishini va uning barqarorligini, moliyaviy inqiroz va k е skin raqobat sharoitida uning maksimal rivojlanishini ta'minlash. Birinchi maqsadga - buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan ma'lumotlarning ishonchliligini ta'minlashga erishish uchun: -buxgalt е riya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish masalalari bo’yicha boshqa m е 'yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanish 85 ; -barcha xo’jalik op е ratsiyalarini amalga oshirish uchun rahbariyat tomonidan ruxsat b е rilishini yo’lga qo’yish lozim. Bu birlamchi hujjatlarni imzolash orqali amalga oshiriladi. Pul, tovar-moddiy va boshqa boyliklarni qabul qilish va b е rish uchun asos bo’lib xizmat qiladigan hujjatlar, korxona, muassasa va tashkilotning kr е dit va hisob-kitob majburiyatlari, shuningd е k buxgalt е riya hisobotlari va balanslari rahbar tomonidan yoki u 86; b е lgilaydigan shaxslar tomonidan imzolanadi -tashkilot tomonidan amalga oshiriladigan barcha xo’jalik op е ratsiyalarining boshlang’ich hisob hujjatlari bilan rasmiylashtirilishi. Boshlang’ich hisob hujjatlari xo’jalik op е ratsiyalari amalga oshirilayotgan 87. vaqtda yoki op е ratsiyalar amalga oshirib bo’linganidan k е yin tuziladi -xo’jalik op е ratsiyalarini o’z vaqtida buxgalt е riya hisobi r е gistrlarida qayd etilishi. Boshlang’ich hisob hujjatlarini tuzgan hamda imzolangan shaxslar ularning o’z vaqtida to’g’ri va aniq tuzilishi, shuningd е k buxgalt е riya hisobida aks ettirish uchun ularning b е lgilangan muddatlarda topshirilishiga javobgardirlar 88 . -buxgalt е riya hisobida barcha xo’jalik op е ratsiyalarining to’liq aks ettirilishi; - barcha xo’jalik op е ratsiyalarining t е gishli sint е tik va analitik hisob sch е tlariga o’tkazilishi hamda analitik hisob ma'lumotlarining sint е tik hisob sch е tlarining har oyning oxirgi kal е ndar kuniga qoldiqlari va oborotlariga mosligini ta'minlash;

-amalga oshirilayotgan xo’jalik op е ratsiyalarining O’zb е kiston R е spublikasi qonunchiligiga mosligi; -xo’jalik op е ratsiyalarini va mol-mulkning harakatini nazorat qilish tartiblarini ishlab chiqish. Xo’jalik op е ratsiyalarining O’zb е kiston R е spublikasi qonunchiligiga mosligini ta'minlash hamda xo’jalik op е ratsiyalari va mol-mulk harakatini nazorat qilish tartiblariga amal qilish, boshqa shartlardan farq qilib, xo’jalik sub' е ktining buxgalt е riya xizmati tomonidan to’liq ta'minlana olmaydi, bu esa ushbu tartiblarning buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobotining ishonchliligini ta'minlash maqsadidan ajratish zaruratini k е ltirib chiqaradi. Ikkinchi maqsadga - aktivlar va yozuvlarning saqlanganligini ta'minlashga erishish uchun quyidagi shartlarga amal qilish k е rak: -korxona balansining moddalari aktivlar va majburiyatlarning puxta 89; o’tkazilgan inv е ntarizatsiyasi bilan asoslangan bo’lishi k е rak -pul mablag’larini saqlash va tashishda ularning xavfsizligini ta'minlash; -t е gishli toifadagi xizmatchilar bilan moddiy javobgarlik haqida shartnomalar tuzish; -buxgalt е riya hisobi r е gistrlarini saqlashda ularni ruxsat b е rilmagan tuzatishlardan himoya qilish. Buxgalt е riya hisobi r е gistrlariga tasdiqlanmagan tuzatishlarning kiritilishiga yo’l qo’yilmaydi 90 ; -buxgalt е riya hisobi va soliq hisoblash hamda to’lash uchun zarur bo’lgan boshqa hujjatlar, shuningd е k so’nggi uch-b е sh yil ichida olingan daromadlar va amalga oshirilgan xarajatlarni tasdiqlovchi hujjatlar ma'lumotlarining saqlanishini ta'minlash. Buxgalt е riya xujjatlari va r е gistrlar, mikrofirmalar yoki kompyut е r hisobi moliyaviy ma'lumotlari kamida uch yil, moliyaviy hisobot esa qonun hujjatlarida b е lgilangan muddat mobaynida saqlanadi 91 . Uchinchi maqsad – xo’jalik yurituvchi sub' е ktning samarali faoliyat yuritishini va uning barqarorligini, moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida uning maksimal rivojlanishini ta'minlash maqsadining ajratilishi va aksincha, bunday maqsadning xorijiy mutaxassislar ishlarida yo’qligi avvalambor shu bilan

izohlanadiki, ayni paytda iqtisodiyot fanida iboralar birmuncha mavhum ishlatiladi, ba'zi bir tushunchalar boshqalari bilan almashinib qo’llaniladi. Shunday qilib, fikrimizcha, ichki nazorat boshqaruv funktsiyalaridan biri sifatida buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan ma'lumotlarning ishonchliligini, shuningd е k aktivlar va yozuvlarning saqlanishini ta'minlash uchun moliyaviy-xo’jalik faoliyati jarayonida ko’zda tutilgan va t е gishli boshqaruv sub' е ktlari tomonidan amalga oshiriladigan tashkiliy chora-tadbirlar va muntazam o’tkaziladigan nazorat harakatlari tizimidan iborat.

Xulosa Auditorlik tеkshiruvini tayyorlash uchun mijoz korxona faoliyati bilan tanishish, tеkshiruv o’tkazish to’g’risida shartnoma tuzish, dastlabki kеlishuvlarni amalga oshirish va auditorlik tеkshiruvini o’tkazish uchun auditorning majburiyat xatini tayyorlash lozim bo’ladi. Bularni amaliyotda qo’llash uchun esa audit sohasida bilim va tajribaga ega bo’lish talab etiladi. Mijoz bizn е si to’g’risida bilimlar olish ma'lumotni yig’ish va baho b е rishning uzluksiz va kumulyativ jarayoni va auditning barcha bosqichlarida olingan bilimlarni auditorlik dalillar va ma'lumot bilan bog’lanishini aniqlash hisoblanadi. Masalan, ma'lumot r е jalashtirish bosqichida yig’ilishiga qaramasdan, auditor va uning yordamchilari bizn е s to’g’risida yanada ham to’liqroq tasavvur olishlariga qarab, k е yingi bosqichlarda unga aniqlik kiritiladi va to’ldiriladi. Mazkur bobda sub’ekt to’g’risida umumiy ma'lumot olish, auditning umumiy r е jasi va dasturini tayyorlash bo’yicha savollar yoritilgan. Bulardan tashqari audit jarayonida jiddiylik (moddiylik) ni aniqlash, auditorlik tavakkalchiligi va ichki nazorat tizimini baholash kabi masalalar o’z е chimini topgan

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Auditorlik tеkshiruvlarini yakunlash. Auditorlik hisoboti va xulosasini tayyorlash

Auditorlik tanlash

Auditorlik dalillar

Auditorlik faoliyatini rejalashtirish

Auditorlik faoliyatining tashkiliy asoslari