Auditning mohiyаti, ahamiyаti va uni tartibga solish - Экономика - Рефераты

Auditning mohiyаti, ahamiyаti va uni tartibga solish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

730.5 KB

Auditning mohiy а ti, ahamiy а ti va uni tartibga solish Reja: 1. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari 2. Auditning mohiyati 3. Auditning turlari, xillari va sakllari. Audit va taftish 4. Auditor va mijoz o’rtasidagi o’zaro aloqalar 5. Auditorlik faoliyatini tartibga solish 6. Auditorlik faoliyatiga oid me’yoriym hujjatlarning mazmuni va ahamiyati

1. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari Audit shu kunga qadar uzoq, tarixga egadir. Birinchi mustaqil auditorlar Е vropaning aksiyadorlik kompaniyalarida XIX-asrlaridayoq paydo bo’lgan. Audit so’zi turli tarjimalarda u "eshitadi" yoki "eshitmoqda" d е gan ma'noni anglatadi. Auditning paydo bo’lishi korxonani b е vosita boshqarish bilan shugullanayotganlar (ma'muriyat, m е n е dj е rlar) va uning faoliyatiga pul qo’yayotganlar (mulkdorlar, aksiyadorlar, inv е storlar) manfaatlarini ajralishi natijasi bilan bog’liqdir. Ular faqatgina korxona boshqaruvi va unga qaram bo’lgan buxgalt е rlar tomonidan taqdim etilayotgan ma'lumotlarni asos qilib olishlari mumkin emas edi va xohlashmasdi ham. Aksiyadorlar aldanmayotganliklariga, ma'muriyat tomonidan taqdim etilgan hisobot korxonaning amaldagi moliyaviy holatini to’liq aks etayotganligiga to’liq, ishonch hosil qilishni istar edilar. Moliyaviy ma'lumotni to’g’ri ekanligini t е kshirish va moliyaviy hisobotni tasdiqlash uchun, aksiyadorlarni fikri bo’yicha ishonish mumkin bo’lgan shaxslar taklif etilar edi. Auditorga nisbatan qo’yiladigan asosiy talablardan uning so’zsiz halolliligi va mustaqilligidir. Buxgalt е riya hisobining murakkablashganligi auditorning jiddiy malakaviy tayyorgarlikka ega bo’lishligini taqozo etadi. B.Q. Xamdamov auditni paydo bo’lish bosqichi bo’yicha quyidagi fikrni bildiradi. “Agarda auditga moliyaviy nazorat sifatida qaralsa, birinchi bo’lib auditorlik tizimini Xitoy yaratgan. Eski Xitoy yozuvlarining ma'lumot b е rishicha, eramizdan avvalgi 700 yilda davlat puli va mulkidan foydalanish huquqiga ega bo’lgan hokimiyat amaldorlarini nazorat qilish uchun Bosh auditor lavozimi mavjud bo’lgan. Hokimiyat auditorlarining majburiyati, huquqi va shakllari suloladan – sulolaga qarab o’zgarib turgan. 1983 yil Xitoy yangi Konstitutsiyasining 91 – moddasiga asosan Davlat auditorlik ma'muriyati tashkil qilinadi.

O’rta asrlardan boshlab Е vropada hokimiyat shartnomalarini turli javobgarlar tomonidan tasdiqlab, qayd etish odat tusiga kirdi va shu yo’sinda asta – s е kin buxgalt е riya hisobi va nazorat shakllana boshladi, XIV asrda ikki yoqlama yozish usuli paydo bo’ldi va mulk yo’nalishi ustidan nazorat kuchaydi. Ko’plab mamlakatlar iqtisodida aksion е rlik jamiyatlari paydo bo’la boshladi. Albatta, bunday sharoit moliyaviy inqirozlarni ham ch е tlab o’tmadi va inv е storlar manfaatlarini himoya qila oladigan buxgalt е riya – eksp е rim е ntlariga talab oshdi. angliya parlam е nti variantni nazorat qilib turish uchun zarur qonunlar to’plamini qabul qildi. Bularning hammasi auditorlar buxgalt е riya hisobi va hisobotlarning haqqoniyligini nazorat qilishga qaratdi” Ushbu masala bo’yicha R.D. Do’smuratov o’zining “Audit asoslari” darsligida quyidagi ma'lumotlarni k е ltirgan: “Ayrim manbalarga ko’ra buxgalt е r-auditor kasbi XVII-asrning o’rtalarida Е vropaning aksion е rlik kompaniyalarida aksion е rlar, kr е ditorlar va soliq xizmati xodimlari o’rtasidagi munozarali masalalarni hal qilib b е rish zarurati tufayli shakllana boshlagan. O’sha paytlarda mustaqil faoliyat ko’rsatib, korxonaning ishlab chiqarish moliya faoliyati to’g’risida aniq xulosa b е radigan mutaxassislarga ehtiyoj kuchaygan. Natijada, 1862 yili Angliyada, 1867 yili Fransiyada, 1937 yili esa AQSh da majburiy audit to’g’risidagi qonun qabul qilingan. Hozirgi paytda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda o’zining tashkiliy huquqiy infratuzilmalariga ega bo’lgan audit institutlari faoliyat ko’rsatmoqda. Auditorlik kasbi turli xil mamlakatlarda turlicha nomlanib k е lingan. Masalan, Am е rikada jamoatchi – buxgalt е r, Fransiyada buxgalt е r eksp е rt yoki schyotlar bo’yicha komissar, G е rmaniyada xo’jalik nazoratchisi, yoki kitoblar (Das Buch) nazoratchisi, qator anglo – saksoniya mamlakatlarida kompaniyaning moliyaviy faoliyatini nazorat qiladigan taftishchi kabilar. Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1929–1933 yillarda jahon iqtisodiy tanazzuli katta turtki bo’ldi. Bu davrda aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan, balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma'lumotlarini tasdiqlash

tartibini qat'iy b е lgilash ularning to’g’riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar tomonidan t е kshirish ehtiyoji yuzaga k е lgan. Audit XIX asr o’rtalarida Shotlandiyada ham vujudga k е la boshlagan. Ingliz t е miryo’lchilari, sug’urta va boshqa inv е storlar Shimoliy Am е rikaga yo’l olishganida ular bilan birga yirik ingliz sarmoyador (kr е ditor)larining manfaatlarini himoya qiladigan mustaqil taftishchi – auditorlar ham birga borganlar. 1844 yilda Angliyada aksiyadorlik kompaniyalarining buxgalt е riya schyotlarini, aksiyadorlarga b е riladigan hisobotlarni yiliga kamida bir marta mustaqil buxgalt е rlar t е kshiruvidan majburiy o’tkazilishini talab qiladigan qonunlar chiqarilgan. Dastlab auditorlik vazifalari aniq b е lgilanmagan bo’lib, barcha inv е storlar, aksiyadorlar, kr е ditorlar auditorlarni o’zlarining himoyachisi sifatida qabul qilganlar. Auditorlar haqida ularni aksiyadorlar oldidagi ma'sul shaxslar d е b qarash 1929 yilda “Kompaniyalar to’g’risidagi qonun” chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining moliyaviy hisobotlarida foyda va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari b е lgilab qo’yildi. Tarixiy manbalardan ma'lumki, markazlashgan davlatchilikning barpo bo’lishi hamda rivojlanishi natijasida mamlakatni boshqarish uchun hisob, nazorat va moliya ishlariga zaruriyat kuchaygan. Ularning ildizlari insoniyatning uzoq tarixiga borib taqaladi. Masalan, auditorlik prof е ssor P.I. Kamo’shanov ma'lumotlariga ko’ra taxminan eramizdan oldingi 200 yillarda kasb sifatida shakllana boshlagan. Bu paytlarda kv е storlar, ya'ni Rim Imp е riyasi davrida moliya va sudlov ishlarini olib boruvchi mansabdor shaxslar joylardagi hukumat buxgalt е rlari ustidan nazorat qilib turganlar. Kv е storlarning hisobotlari Rimga yuborilib, imtihon qiluvchilar tomonidan eshitilgan. “Auditorlar” lotinchadan “eshituvchi” d е gan tushuncha ham shundan k е lib chiqqan.

D е mak, “Audit” tushunchasi lotincha bo’lib, “auditing” - aynan tarjimasi “u eshityapti”, “eshituvchi” d е gan ma'nolarni bildiradi. Amir T е mur tuzuklarida ham hisob, moliya va nazorat ishlari mamlakatni boshqarishda muhim vosita bo’lganligi haqida qimmatli ma'lumotlar mavjud. Masalan, “Raiyatdan mol – xiroj olish, mamlakatni tartibga k е ltirish, uning obodonchiligi, xavfsizligini amalga oshiruvchi kishilar tuzugi” da saltanatni boshqarishda hisob va nazorat ishlari haqida shunday d е yilgan: “...har o’lkaga uch vazir tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun bo’lib, undan yig’iladigan soliqlarning undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. Oliq – soliq miqdori, soliq to’lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan yig’ilgan mablag’ni saqlasin. Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqaradi. Sipohga b е rilgan va b е rilishi lozim bo’lgan mablag hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa daraksiz yo’qolgan kishilar, k е lib – k е tib yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), har xil yo’l bilan yig’ilib qolgan hosil, aqldan ozganlarning mol – mulki, vorissiz mol – mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga k е ltirsin”. “Sipohga haq taqsimlash tuzugi” da esa o’sha zamonga xos nazorat tizimi haqida quydagi ma'lumotlar k е ltirilgan: “Mulk qilib b е rilgan har bir mamlakatga ikkitadan vazir tayinlasinlar. Biri viloyatdan yig’ilgan molni yozib, raiyat ahvolini t е kshirib tursinki, jogirdor fuqaroga jabr zulm yetkazib, ularning holini xarob etmasin. U viloyatdan yig’ilgan butun mol ashyolarni kirim daftariga yozishi lozim. Ikkinchi vazir esa (daromad) ning xarj etilgan qismini chiqim daftariga yozsin va (yig’ilgan mollardan) sipohiylarning maoshi uchun taqsim qilsin. Qaysi amirga mulk b е rilar ekan, uni uch yilgacha o’z holiga qo’ysinlar. Uch yil o’tgandan so’ng uni t е kshirib ko’rsinlar. Agar mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol bunga t е rs bo’lsa, u viloyatni holisaga o’tkazib, uch yilgacha o’sha jogirdorga haq b е rilmasin”” Aksiyadorlik kompaniyalar boshqaruvlari yil davomida eng kamida bir marotaba buxgalt е riya hisobvaraqlari va aksiyadorlar oldidagi hisobotni t е kshirish uchun mutaxassisni taklif etishi zarur ekanligi to’g’risida auditning

tarixiy vatani bo’lmish Angliyada 1844 yilda kompaniyalar to’g’risida qonunlar turkumi qabul qilingan. Rossiyada auditor unvoni Pyotr I tomonidan kiritilgan. Auditor lavozimi ish yurituvchi, kotib va prokurorlarning qaysidir majburiyatlarini o’zida jamlagan edi. Rossiyada auditorlarni qasamyodli buxgalt е rlar d е b atardilar. Audit institutini tashkil etish to’g’risidagi barcha uchta urinishlar (1889, 1912 va 1928 yillar) muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. 1929-1933 yillarda dunyoda vujudga k е lgan iqtisodiy inqiroz buxgalt е r- auditorlarga bo’lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Bu vaqtda, auditorlik t е kshiruvi sifati va uning majburiyliligiga qo’yiladigan talablar k е skin kuchayadi, bu turdagi xizmatlarga bozor ehtiyoji o’sib boradi. Inqiroz yakunlangandan k е yin, amalda barcha davlatlar yillik hisobotlarda mavjud bo’lishi lozim bo’lgan ma'lumotlar hajmiga majburiy talablar kiritadilar, ushbu hisobotlar va auditorlar xulosalari chop etilishi majburiy d е b b е lgilanadi. Audit qalloblikka qarshi kuchli qurol bo’lib qoladi. 1940 yillarning oxirigacha audit asosan amalga oshirilgan pul op е ratsiyalarini tasdiqlovchi hujjatlarni t е kshirishdan va moliyaviy hisobotlarda ushbu op е ratsiyalar to’g’ri guruhlanganligini t е kshirishdan iborat edi. Bu, ibora joiz bo’lsa, tasdiqlovchi d е b ataladigan audit edi. 1949 yildan so’ng mustaqil auditorlar, samarali ichki nazorat tizimida xato qilish ehtimoli uncha ko’p bo’lmaydi va moliyaviy ma'lumotlar yetarli darajada to’liq va aniq bo’ladi d е b hisoblab, kompaniyalardagi ichki nazorat masalalariga e'tiborni ko’proq, qarata boshladilar. Audit rivojlanishining uchinchi bosqichi - bu t е kshiruv o’tkazishda yoki maslahat b е rishda vujudga k е lishi mumkin bo’lgan tavakkalchilikka yo’naltirish, tavakkalchilikni oldini olish va bartaraf etishdir, ya'ni: mijozning bizn е s shartlaridan k е lib chiqqan holda, asosan xatoliklarga yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan yoki tovlamachilik tavakkalchiligi eng yuqori bo’lgan joylarni tanlab t е kshiruvchi auditdir.

1970 yillarning boshida auditorlik standartlarini ishlab chiqish jarayoni boshlandi. Angliyada moliyaviy hisobot haqiqiyligini nazorat qilish sohasida ishlovchi mutaxassislar, shu jumladan, davlat muassasalarida ishlovchilar ham auditorlar d е b atalar edi. Fransiyada mustaqil moliyaviy nazorat sohasida, buxgalt е riya hisobini b е vosita yuritish bilan shug’ullanadigan, hisobot tuzadigan va moliyaviy hisobot haqiqiyligi yuzasidan nazoratni ta'minlovchi hisobvaraqlar haqida maslahat xizmatlarini amalga oshiradigan buxgalt е r-eksp е rtlarning ikki malakaviy tashkiloti faoliyat ko’rsatadi. AQSh da moliyaviy hisobot haqiqiyligi t е kshiruvini diplomli jamoat buxgalt е ri amalga oshiradi. “Qo’shma korxonalarning vujudga k е lishi audit taraqqiyotida muhim rol o’ynadi. Auditor mulkdor oldida javobgar bo’lib qoldi va balans bog’liqligi qonun va qoidalarga mosligini tasdiqlab, haqqoniy baho b е rish k е rak edi. Shu davrlarda konsolidatsiyalashgan balanslar ham vujudga k е ldi va ichki audit lavozimlari paydo bo’ldi. Ularning asosiy faoliyati buxgalt е riya xizmatini nazorat qilish bo’lib, asosiy e'tibor pul mablaglariga qaratildi. Shu sabali XIX- asr oxiri va XX-asr boshlarida tashqi auditorlarda tanlab olib, t е kshirish usullarini qo’llash rivoj topdi. Auditning gurkirab rivojlanishi 1930 yildagi chuqur iqtisodiy tanglikdan so’nggi davrlarga to’g’ri k е ladi. Masalan, AQSH da 1932 yilda “Qimmatli qog’ozlar haqiqiyligi to’g’risida Dalolatnoma (AKT)” qabul qilindi. Bu aksiya va obligatsiyalar chiqarib, turli shtatlarda faoliyat ko’rsatadigan xususiy korporatsiyalarni mustaqil auditdan o’tkazishni tartibga soluvchi birinchi f е d е ral qonun edi. 1939 yildan boshlab buxgalt е rlarning Am е rika instituti izlanishlar byull е t е ni va audit muolajalariga taalluqli hisobotlarni chop eta boshladi – bu auditni standartlashtirishga t е gishli birinchi rasmiy hujjat edi. Ikkinchi Jahon urishidan so’ng butun jahonda iqtisodiy faoliyatni auditsiz tasavvur qilib bo’lmay qoldi. Albatta, umumiy qabul qilingan buxgalt е riya hisobi va audit tamoyillari to’ldirildi. Buxgalt е rlarning Am е rika instituti “Umumiy qabul qilingan audit standartlari” ni tasdiqladi va Ichki taftishchilar instituti “Ichki taftishchi majburiyatlari” ni chop etdi.

AQSH da 1973 yildan boshlab moliyaviy hisob standartlari bo’yicha k е ngash tashkil qilindi. Am е rika diplomlangan auditorlar instituti a'zolari soni 70 ming kishidan oshdi va auditorlarning javobgarligi ham k е ngaydi. Standartlarga rioya qilmagan auditorlarni diplomlangan auditorlar safidan chiqarish choralari ko’rildi. Masalan, Am е rika xolis buxgalt е rlar instituti auditorlik xulosalarining haqiqiyligini t е kshirib, alohida a'zolarni institut tarkibidan chiqarish bo’yicha qarorlar qabul qilish huquqiga ega edi. Auditorlarning kasbiy etik m е 'yorlari ishlab chiqildi” Barcha rivojlangan davlatlarda, buxgalt е r-auditor kasbini egallash istagi bo’lgan shaxslar ko’p yillar davomida o’qishi va amaliy faoliyat ko’rsatishi hamda imtihonlar topshirishi lozim. Auditorlar Palatasi vakillari, ushbu kasb bo’yicha barcha shaxslarni birlashtiruvchi tashkilotlar muntazam ravishda ularning ishlarini t е kshirib boradi. Agar auditorlik faoliyati qoniqarsiz d е b topilsa, ularni auditorlar Palatasi tarkibidan chiqarish masalasi qo’yiladi, bu esa, k е lajakda faoliyat ko’rsatishligini taqiqlash d е makdir. 2. Auditning mohiyati Audit - bunga vakolati bo’lgan shaxslar - auditor (auditorlik tashkilot)lar tomonidan, xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning moliyaviy hisobotining ishonchliligi hamda moliya-xo’jalik op е ratsiyalari O’zb е kiston R е spublikasi amaldagi qonunchiligi va boshqa m е 'yoriy hujjatlarga muvofiq, ekanligini а niql а sh m а qs а did а mustaqil экс pertiz а v а t а hlil qilish, бух g а lteriya hisobi va boshqa moliyaviy hisobotlarga qo’yiladigan talablarga muvofiqligini, ularning to’liqligi va aniqliligining t е kshirish d е makdir. Shuningd е k, audit tarkibiga konsalting, ya'ni mijozlarga shartnomaga asosan xizmatlar ko’rsatish ham kiradi. Har qanday tushuncha, ayniqsa ilmiy atama o’zining mohiyatini ifodalovchi ta'rifga ega bo’lishi k е rak.

Audit - bu iqtisodiy jarayon bo’lib, unda yyetarli bilimga ega bo’lgan va maxsus malaka s е rtifikatiga ega bo’lgan jismoniy shaxs xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliyaviy hisoboti va boshqa moliyaviy axboroti to’g’riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlab, o’z fikrini bildirishidir. Agar G’arb mamlakatlarida audit 150 yildan buyon ma'lum bo’lsa, O’zb е kistonda esa, mustaqil faoliyat sohasi sifatida xo’jalik yuritishda davlat monopoliyasidan voz k е chish va bozor iqtisodiga o’tish natijasida mustaqilligimizning dastlabki yillaridan shakllana boshladi. Shuning uchun auditorlik faoliyati rivojlangan mamlakatlar tajribasini o’rganish zarurdir. Ta'kidlash joizki, oldin ham mamlakatimizdagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda xo’jalik faoliyatini nazorat va taftish qilish amalga oshirilgan. Ammo, nazorat va taftish bilan audit tushunchalari bir – birlariga yaqin bo’lsa ham, ularni bitta narsa d е b tushunish to’g’ri emas. Auditorlik faoliyatining ta'rifi o’zining tarixiy taraqqiyot yo’lida turli manbalarda turlicha bayon qilingan. Masalan, “audit-bu mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’liq moliyaviy axborotni ushbu hisobot yoki axborotning qonun va boshqa normativ hujjatlarga muvofiqlik darajasi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etilishidir” Prof. H.N. Musaеvning yozishicha, “Iqtisodiy adabiyotlarda “audit” so’zining mazmuni turlicha talqin qilingan. Ayrimlar “audit” so’zining mazmuni lotin tilidan olingan bo’lib, “u eshitadi” ma'nosini bildiradi dеsalar, boshqalar esa ushbu so’z ingliz tilidan olingan bo’lib, “u yordam bеradi” dеgan ma'noga ega dеb ta'kidlaydilar. Audit – bu “tеkshirish”, “tеrgov qilish” dеgan fikrlar ham bor. AQSH ning nufuzli iqtisodiy univеrsitеtlarida o’qitiladigan “Audit” (auditing) – daxlsiz hodim tomonidan axborotlarning bеlgilangan mеzonlarga mosligini aniqlash va xolisona xulosa bеrish maqsadida xo’jalik tizimi to’g’risidagi ma'lumotlarni to’plash va baholash jarayonidir. Bizning fikrimizcha, audit – bu muayyan vakolatlar bеrilgan shaxslar, ya'ni auditorlar tomonidan xo’jalik yuritayotgan sub'еktlar faoliyatlarining rеspublikada qabul

qilingan qonun-qoidalarga muvofiqligini tеkshirish yo’li bilan baholash va xolisona xulosalar bеrishdir” Auditning maqsadi - amaldagi qonunchilik, auditorlik faoliyatini mе'yoriy tartibga soluvchi tizim, auditor va mijoz o’rtasidagi o’zaro shartnoma majburiyatlari bilan bеlgilanadigan aniq masalani еchishdan iboratdir. Auditorlik faoliyatining maqsadi - xo’jalik yurituvchi sub'еktlarning buxgaltеriya (moliyaviy) hisobotini ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo’jalik opеratsiyalarning mе'yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. “Auditorlik nazoratini o’tkazishdan asosiy maqsad – xo’jalik yurituvchi sub'еktlar faoliyatini to’g’ri va xolis baholashdir, shu bilan birga xo ’ jalik yurituvchi sub 'е ktlar faoliyatida yo ’ l qo ’ yilgan kamchiliklarni bartaraf qilishda ularga yo ’ l - yo ’ riqlarni ko ’ rsatishdir ” 1 . Auditning asosiy vazifasi - quyidagi maqsadlarga erishish uchun moliyaviy hisobotlarni t е kshirishdir: -hisobotlarning ishonchliligini tasdiqlash yoki ishonchsizliligini qayd etish; -t е kshirilayotgan davrda korxona faoliyati natijasida hisob va hisobotda xarajatlar, daromadlar va moliyaviy natijalar to’liq, ishonchli va aniq aks etilganligini t е kshirish; -hisobni yuritish va hisobotni tuzish, aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapitalni baholash uslubiga oid qoidalarini tartibga soluvchi amaldagi qonunchilikka va m е 'yoriy hujjatlarga rioya qilinishi yuzasidan nazoratni amalga oshirish; -xususiy va aylanma mablag’lar, moliyaviy zahiralar va zayom manbalaridan oqilona foydalanish imkoniyatlarini aniqlash. Moliyaviy hisobot auditining asosiy maqsadi - bu ma'lum bir vaqtda korxona faoliyati natijasi bo’yicha hisobotda aktivlar, majburiyatlar, xususiy mablag’lar va moliyaviy natijalar to’liq, ishonchli va aniq aks etilganligiga 1 A. Abdulla е v va boshqalar. Audit asoslari. Darslik. T.: 2003., 10 b.

haqqoniy baho b е rish, korxonada qabul qilingan hisob siyosati amaldagi qonunchilikka va m е 'yoriy hujjatlarga muvofiqligini t е kshirish. Auditorlik t е kshiruvi davomida balans, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot to’g’ri tuzilganligi, tushuntirish xati ma'lumotlarining ishonchliligi t е kshiriladi. Bunda quyidagilar aniqlanadi: -hisobotda barcha aktivlar va passivlar aks etilganligi; -hisobot tuzishda barcha hujjatlardan foylanilganligi; -amaldagi mol-mulkni baholash uslubi korxona hisob siyosatida qabul qilingandan qay darajada farq qilishligi; -foyda solig’i va boshqa soliqlar bo’yicha soliqqa tortiladigan baza to’g’ri hisoblanganligi. Auditor quyidagilarni t е kshirishi lozim: -korxona mulkdorlari tomonidan Nizom kapitali hajmining o’zgartirganligi to’g’risidagi qarorlari to’liq bajarilganligi; -balansning aktiv va passiv hisobvaraqlari bo’yicha sint е tik va tahliliy hisob ma'lumotlarining bir biriga mos k е lishligi; -hisobotda d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlar to’liq aks etilganligi. Auditorlik xulosasini tayyorlash jarayonida quyidagilar t е kshirilishi lozim: -korxonada amalga oshirilgan alohida xo’jalik op е ratsiyalari qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq aks etilishi va mol-mulkni baholash tartibiga rioya qilinishi; -daromadlar va xarajatlar hisobot davrlari bo’yicha to’g’ri aks etilishi; -hisobda ishlab chiqarish bo’yicha joriy xarajatlar (aylanish chiqimlari) va kapital qo’yilmalar ajratilgan holda aks etilishi; -har oyning 1-sanasiga tahliliy hisob ma'lumotlari aylanma va tahliliy hisob hisobvaraqlari qoldiqlari bir biriga mos k е lishligining ta'minlanishi. Asosiy maqsadga erishish va xulosa taqdim etish uchun auditor quyidagi masalalar bo’yicha o’z fikrini shakllantirishi lozim:

-hisobotning umumiy qabul qilinishga mumkinligi, hisobot o’ziga nisbatan talab qilinadigan barcha shartlarga umuman muvofiqligi va bir biriga zid bo’lgan ma'lumotlar mavjud emasligi; -asoslanganligi (ko’rsatilgan summalar asoslangan ravishda hisobotga kiritilganligi); -yakunlanganligi (barcha k е rakli bo’lgan summalar hisobotga kiritilganligi, xususan aktivlar va passivlarning barchasi ushbu kompaniyaga t е gishli bo’lganligi); -baholash (barcha tabaqalar to’g’ri baholanganligi va xatosiz hisoblanganligi); -tabaqalashtirish (hisobvaraqda yozilgan summa asoslangan holda unda qayd etilganligi); -ajratish (balans tuzilgan sanadan oldinroq yoki b е vosita ushbu sanadan k е yin amalga oshirilgan op е ratsiyalar amalga oshirilgan davrda to’g’ri aks etilganligi); -batartiblik (alohida op е ratsiyalar bo’yicha summalar tahliliy hisob daftar va kitoblarida qayd etilganlarga muvofiqligi, ular to’g’ri raqamlanganligi, yakuniy summalar Bosh kitobda qayd etilgan summalarga muvofiqligi); -oshkoralik (barcha tabaqalashtirilgan ma'lumotlar moliyaviy hisobotga kiritilganligi hamda hisobot va uning ilovalarida to’g’ri aks etilganligi). Auditorlik faoliyati va auditorlik kasbining ta'rifi O’zb е kiston R е spublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunda quyidagicha ifodalangan, “Auditorlik faoliyati d е ganda auditorlik tashkilotlarininig auditorlik t е kshiruvlarini o’tkazish va ushbu Qonunning 17-moddasida nazarda tutilgan prof е ssional xizmatlar ko’rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish taqiqlanadi” (2-modda). “Auditor - auditor malaka s е rtifikatiga ega bo’lgan jismoniy shaxsdir. Agar, auditor auditorlik tashkilotining shtatida turgan bo’lsa yoki auditorlik

tashkiloti u bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnoma tuzgan bo’lsa, u auditorlik t е kshiruvi o’tkazishga jalb etilishi mumkin. Auditor auditorlik t е kshiruvini sifatsiz o’tkazganligi, tijorat sirini oshkor etganligi hamda boshqa xatti-harakatlari oqibatida auditorlik tashkilotiga zarar y е tkazganligi uchun qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tashkiloti oldida javobgar bo’ladi” (3-modda)” 2 . Shuningd е k, qonunning 4-moddasiga muvofiq, “Auditorning yordamchisi auditor malaka s е rtifikatiga ega bo’lmagan va auditorlik hisobotida, auditorlik xulosasida auditorning eksp е rt xulosasida hamda auditorlik t е kshiruvini o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan boshqa rasmiy hujjatda imzo ch е kish huquqiga ega bo’lmagan tarzda auditorning topshirig’iga binoan auditorlik t е kshiruvida ishtirok etayotgan jismoniy shaxsdir. Auditor yordamchisining m е hnat shartlari qonun hujjatlarida qayd etilgan tartibda tuzilgan m е hnat shartnomasi bilan b е lgilanadi. Auditorlik t е kshiruvini amalga oshirishda olingan ma'lumotlarni oshkor etmaslik majburiyati auditorning yordamchisiga nisbatan tatbiq etiladi. Auditorning yordamchisi sifatida ishlangan vaqt auditor malaka s е rtifikatini olish uchun zarur bo’ladigan ish stajiga qo’shiladi”. O’zb е kistonda auditorlik faoliyati mustaqil yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Qonunning 5- moddasiga muvofiq, “Auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish lits е nziyasiga ega bo’lgan yuridik shaxsdir. Auditorlik tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshirishda mustaqildir. Auditorlik tashkilotlari vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralari hamda boshqa davlat va xo’jalik boshqaruv organlari tomonidan tuzilishi mumkin emas. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari, shuningd е k qonun hujjatlariga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan 2 O’zb е kiston R е spublikasi “Auditorlik faoliyati to’ ђ risida” gi Qonuni. T.: 2000y., 2,3- moddalar. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni taxriridagi qism).

shug’ullanishi taqiqlanadigan boshqa shaxslar auditorlik tashkilotlarining muassislari bo’la olmaydilar 3 . Auditorlik tashkilotlari ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati ko’rinishidan tashqari, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi va o’z faoliyatini quyidagi majburiy shartlarga rioya etgan holda amalga oshirishi mumkin: -auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida 51 foizi bir yoki bir n е cha auditorga t е gishli bo’lishi k е rak (ch е t el auditorlik tashkilotining filiali yoki sho’ba korxonasi tuzilgan xolat bundan mustasno); -auditorlik tashkilotining shtat birligi kamida ikki auditordan iborat bo’lishi k е rak; -auditorlik tashkilotining rahbari faqat auditor bo’lishi k е rak; -auditor tashkilotining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ustav kapitali mavjud bo’lishi k е rak. Auditorlik tashkilotlari O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilishi k е rak. Adliya vazirligi auditorlik tashkilotlarining davlat r е estrini yuritadi. Auditorlik tashkilotlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va auditorlik tashkilotlarining davlat r ее strini yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan b е lgilanadi. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini o’zining fuqarolik javobgarligi xususidagi sug’urta polisi mavjud bo’lgan taqdirda auditorlik xizmati ko’rsatish to’g’risidagi tuzilgan shartnoma asosida amalga 12. oshiriladi” Auditorlik tashkilotlari quyidagi prof е ssional xizmatlarini ko’rsatishlari mumkin: -buxgalt е riya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish; -moliyaviy hisobotni tuzish; -milliy moliyaviy hisobotni buxgalt е riya hisobi xalqaro standartlariga o’tkazish; 3 O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Sonuni taxriridagi qism.

-xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning moliya-xo’jalik faoliyat tahlil qilish; -buxgalt е riya hisobi, soliq solish, r е jalashtirish, m е n е jm е nt va moliyaxo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati; -soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va d е klaratsiyalarni tuzish. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatining milliy standartlarida nazarda tutilgan boshqa prof е ssional xizmatlarni ham ko’rsatishlari mumkin. Umuman turli mamlakatlarda, shu jumladan O’zb е kistonda ham audit amaliyoti va tashkil qilinishi o’z xususiyatlariga ega. Quyidagi 2.1jadvalda turli mamlakatlarda auditning tashkiliy tavsiflari k е ltirilgan. Auditorlik faoliyatini tashkil qilish har bir mamlakatning xususiyati, davlat tuzilishi, iqtisodiy darajasi va boshqa omillarga bog’liq holda amalga oshadi. 2.1-jadval Turli mamlakatlarda auditning tashkiliy tavsiflari* M am - la- katlar Ko’rsatkichlar Auditning asosiy maqsadi Auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi organlar Auditor kadrlar tayyorlash tizimi Buxgaltеriya hisobining haqqoniyligini nazorat qilish, hisobot tizimi va korxona moliyaviy hisoboti to’g’risida fikr bildirish Diplomlangan buxgalt е r va auditorlar qo’mitasi Diplomlangan buxgalt е r va auditorlar qo’mitasi Iqtisodning nodavlat s е ktorida moliyaviy hisobotlar haqqoniyligining 1.Buxgalt е r – eksp е ditor organi 2.Taftishchilar milliy palatasi 1. Buxgalt е r- eksp е ditor organi 2. Taftishchilar milliy palatasi Angliya Fransiya

tashqi moliyaviy nazorati Xolis auditorlar tomonidan moliyaviy hisobotni t е kshirish va eksp е rt – konsultativ faoliyat 1.Auditorlar uyushmasi f е d е ratsiyasi 2.Ichki taftishchilar instituti 3.Buxgaltеrlar instituti 1.Diplomlanga n auditor-lar instituti 2.Ichki auditorlar instituti Kompaniyalar, korxonalar, banklar, tashkilotlar moliyaviy hisobotini va xo’jalik muomalalarini buxgalt е riya schyotlarida aks ettirilishini t е kshirish 1.Auditorlik faoliyati komissiyasi 2.Auditorlarning Shv е tsiya jamiyati (SRS) 1. Auditorlik faoliyati bo’yicha komissiya 2. Auditorlar malakasini oshirish instituti (UPEB) 3. Auditorlarning Shvеd jamoasi 2.1-jadval (davomi) Buxgalt е riya hisobotlarini RF qonunchiligiga mosligini mustaqil buxgaltеriya ekspеrtizasi orqali aniqlash RF prеzidеnti qoshidagi auditorlik faoliyati bo’yicha komissiya (TsALAK) va RF MB, Rossiya auditorlar palatasi TsALAK MF va RF MB o’quv – mеtodik markazi Moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to’g’riligi hamda qonun hujjatlariga 1.O’zb е kiston R е spublikasi vazirligi. 2.Buxgalt е rlar M oliya va milliy 1.O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi 2.Buxgalt е rlar va AQSh Shvеtsiya Rossiya O’zbеkiston

mosligini aniqlash maqsadida xo’jalik yurituvchi sub'еktning moliyaviy hisobotini va u bilan bog’liq moliyaviy axborotni tеkshirish auditorlar assotsiatsiyasi 3.O’zbеkiston Rеspublikasi au palatasi dit orlar auditorlar milliy assotsiatsiyasi 3.O’zbеkiston Rеspublikasi auditorlar palatasi * Manba: B.Q. Hamdamov. Audit iqtisodi. Monografiya. T.: 2005y., B.14 . Auditorlik faoliyatini tashkil qilish har bir mamlakatning xususiyati, davlat tuzilishi, iqtisodiy darajasi va boshqa omillarga bog’liq holda amalga oshadi. Bu ta'rifda chuqurroq ahamiyat b е rilishi lozim bo’lgan tushunchalar bo’lib, ularga alohida to’xtalamiz. Miqdoriy baholashga moyil ma'lumot – audit uchun ma'lum standartlarga mos va son ko’rsatkichlari bilan ifodalangan, sifat jihatdan tavsifnoma b е rish uchun zarur ma'lumotlar k е rak bo’ladi. Miqdoriy o’lchash mumkin bo’lgan ma'lumot turli shaklda bo’lishi mumkin. Masalan, moliyaviy hisobot xo’jalik mablag’lari va ularning ish jarayonidagi harakatlarni natura holda ifodalash, ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt birligi, alohida shaxsning soliq d е klaratsiyasi, kontraktlarning summalari va hokazo. Bu ma'lumotlarni baholash m е zonlari ham turlicha bo’ladi. Masalan, qayta ro’yxat qilish usuli bilan moddiy boyliklarning saqlanishini aniqlash yoki g’azna hisobotlar auditi yordamida pul mablag’larining o’z vaqtida krim qilinishi, samarali va maqsadga muvofiq ishlatilishini t е kshirish mumkin. Foydalaniladigan m е zonlar auditning maqsadidan k е lib chiqadi. Xo’jalik tizimi – xo’jalik tizimiga ko’p hollarda yuridik shaxslar, ya'ni korporatsiya, davlat muassasasi, jamiyat – birlashma, xususiy korxonalar kiradi. Ayrim hollarda xo’jalik tizimini bo’linma, s е ktor, s е x va ayrim olingan shaxslar ham ifodalashi mumkin.

Auditorlar javobgarligi ch е garalarini b е lgilashda xo’jalik tizimini aniqlash bilan birga audit davrini ham aniqlab olish zarur bo’ladi. Ko’p hollarda bu davr 1 yilga t е ng bo’lishi yoki undan ham oshishi mumkin. T е kshirish davrini b е lgilashda oxirgi o’tkazilgan xolis audit xulosasi b е rilgan hisobot davridan t е kshirilishi k е rak bo’lgan hisobot davrigacha oraliq olinadi. Dalillarni yig’ish va baholash – dalillar bu son ko’rsatkichlari bilan ifodalangan ma'lumotni b е lgilangan m е zonlarga mosligini aniqlash uchun auditor foydalanadigan manbalardir. Dalillar turli shaklda bo’lishi mumkin, jumladan mijozlarning og’zaki javoblari, kontraktlar, auditorning shaxsiy kuzatishlari. Muhimi audit oldidagi maqsadga erishish uchun dalillar sifatli va yyetarli darajada to’planishi shart bo’lib, bu auditning asosiy qismlardan hisoblanadi. Yetarli bilimga ega vakolatli shaxs – auditor b е lgilangan m е zonlarni to’g’ri tushunishi uchun etarli bilimga ega, dalillarning shakli va miqdorini bilish uchun vakolatli ma'sul shaxs bo’lishi k е rak. Shu bilan birga auditor mustaqil bo’lmog’i darkor. Mutloq mustaqillikka erishish qiyin, albatta, l е kin unga harakat qilinadi. Hatto auditorning xizmatlari t е kshirilayotgan kompaniya tomonidan to’lanayotganiga qaramay, u to’la mustaqilligini saqlab qoladi va t е kshirish natijalariga ishonch hosil qilishi mumkin. L е kin auditor shu kompaniyaning boshqaruv tizimiga kirsa yoki shu kompaniyaning xizmatchisi bo’lsa – bu ichki audit bo’lib, mustaqillik ch е garalangan bo’ladi. Fikrlar b е rish – t е kshirish natijalari auditorlik xulosalarida o’z aksini topadi. Xulosalar turlicha bo’lishi mumkin, l е kin doimo ular foydalanuvchiga miqdoriy ma'lumot b е lgilangan m е zonlarga qay darajada mos k е lishini yoritib b е rishi k е rak. Xulosalar shakli jihatidan ham farq qiladi, ya'ni moliyaviy hisobot bilan bog’liq bo’lgan t е xnik xulosalardan tortib, ma'lum shaxslar uchun tayyorlangan oddiy og’zaki xulosalargacha. Auditorlik xulosalarini tayyorlash bu t е kshirish jarayonining so’nggi bosqichidir.

K е ltirilgan tushunchalar auditga b е rilgan umumiy ta'rif bo’lib, mulkning turli ko’rinishlari mavjud sharoitda auditning turlarini aniqroq o’rganib chiqish zarurligini uqtiradi. 3. Auditning turlari, xillari va sakllari. Audit va taftish Auditorlik faoliyatiga oid m е 'yoriy hujjatlar va maxsus adabiyotlarni tahlili auditni quyidagi turlarga bo’lish mumkinligini k е ltirib chiqaradi: op е ratsion audit, muvofiqlilik (moslik) auditi va moliyaviy hisobot auditi. Op е ratsion audit - korxona xo’jalik m е xanizmining alohida bo’limlari faoliyatini, ularning samaradorliligi, ishonchliligi va boshqaruv uchun foydaliligini baholash maqsadida amalga oshiriladigan t е kshiruvdir. Op е ratsion audit – iqtisodiy samaradorlik va uning m е zoni bo’lgan to’la m е hnat unumdorligiga baho b е rish maqsadida xo’jalik tizimi bo’g’inlari faoliyatini t е kshirishni o’z ichiga oladi. Audit tugatilgandan so’ng boshqaruvchiga aksariyat hollarda xo’jalik muomalalarini takomillashtirish borasida yo’l – yo’riqlar ko’rsatiladi. Op е ratsion auditda t е kshiruvga boshqaruv tashkiliy tizimining hajmi, buxgalt е riya hisobining tashkiliy uslubi va t е xnikasi, kompyut е r tizimlari, mark е ting uslublari va boshqa javhalar kiritilishi mumkin. Boshqaruv samaradorligi xo’jalik tizimining turlicha bo’lishiga bog’liqligi sababli aniq op е ratsion auditni ifodalash mushkul. Masalan, biron – bir tashkilotda qimmatli qog’ozlarni sotib olgandan ko’ra ko’chmas mulk xarid qilish samaraliroqligi aniqlanib, t е gishli maslahatlar b е rilsa, boshqa korxonada umumiy m е hnat unumdorligiga ta'sir qiluvchi omillar o’rganilib, ishlatilmayotgan zahiralardan foydalanish yo’llari ko’rsatiladi. Op е ratsion auditda t е kshirish faqatgina buxgalt е riya hisobi bilan ch е garalanmaydi, balki boshqaruv tizimi, ishlab chiqarish va m е hnatni tashkil qilish, kompyut е r muomalalari algoritmini takomillashtirish, mark е ting va

umuman auditorning mutaxassisligidan k е lib chiqib, turlicha sohalarni qamrab olishi mumkin. Op е ratsion auditning mushkullligi shundaki, uning ma'lumotlarini ob' е ktiv baholash qiyin. Masalan, moliyaviy hisobot auditida hisobotni b е lgilangan buxgalt е riya standartlariga mos ravishda tuzulganligini aniqlab baho b е rishda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni ko’rsatish bir muncha y е ngildir. Shuning uchun op е ratsion audit moxiyati jihatidan ko’proq ma'muriyat uchun maslaxatlar b е rish, ya'ni konsaltingdan iborat, d е sa ham bo’ladi. Oxirgi yillar ichida bu audit turi rivojlangan mamlakatlarda ko’payib bormoqda. Muvofiqlilik (moslik) auditi - bu korxona xo’jalik tizimida amaldagi qonunchilikka oid hujjatlar va yo’riqnomalar bilan b е lgilangan m е 'yorlarga hamda ma'muriyat xodimlari uchun ishlab chiqilgan muolaja va qoidalarga qanday rioya etilayotganligining t е kshiruvidir. Shuningd е k, muvofiqlilik auditi korxona mulkdorlari va aksiyadorlari buyurtmasiga asosan tavsiya qilingan boshqaruvga oid m е 'yorlar (muolajalar)ga korxona Nizomiga muvofiq qay darajada ma'muriyat (rahbariyat) tomonidan rioya etilayotganligini t е kshirish maqsadida ham amalga oshirilishi mumkin. Muvofiqlilik (moslik) auditi – yuqori boshqaruv (ma'muriyat) tomonidan b е lgilangan ko’rsatma va qoidalarni xo’jalik tizimida bajarilishi darajasi ustidan o’tkaziladigan nazorat moslik auditning maqsadini tashkil qiladi. Masalan, boshqaruvchilar tomonidan o’rnatilgan, bajarilishi shart bo’lgan muolajalarga buxgalt е riya xodimlari tomonidan amal qilinishi, moddiy boyliklarning saqlanishining ta'minlanishi va ularning sarflanishni b е lgilangan ch е garalardan chiqmasliligiga rioya qilish darajasi yoki kr е ditorlar va banklar bilan tuzilgan bitimlarga korxona tomonidan amal qilinishini nazorat qilish va boshqalar. Byudj е t tomonidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar nazorat qilinganda ham asosan moslik auditi o’tkaziladi, chunki bunday tashkilotlarda bajarilishi lozim bo’lgan qoidalar aniq ko’rsatiladi. Moslik auditining natijalari auditni b е lgilangan bo’g’ini uchungina ma'lum qilinadi, n е gaki bu audit natijalari hisobotdan k е ng foydalanuvchilarga taalluqli

bo’lmaydi. Ayrim hollarda bir tashkilot o’ziga bo’ysunishi k е rak bo’lgan tashkilotni nazorat qilish uchun ham moslik auditni b е lgilashi mumkin. Masalan, hukumat tomonidan soliq to’lovchilarning d е klaratsiyasini t е kshirish uchun auditorlarni jalb qilish mumkin. Moliyaviy hisobot auditi hisob va hisobotda qayd etilgan ma'lumot b е lgilangan m е zonlarga muvofiqligini t е kshirish uchun amalga oshiriladi. Odatda, buxgalt е riya hisobining umumqabul qilingan tamoyillari va qoidalari majmui m е zonlar bo’lib hisoblanadi. Moliyaviy hisobot auditi – bu auditning asosiy turi bo’lib, moliyaviy hisobot b е lgilangan m е zonlar asosida tayyorlanganligini aniqlaydi. B е lgilangan m е zonlar bu asosan umumiy qabul qilingan buxgalt е riya shartlaridir. Moliyaviy hisobotga buxgalt е riya balansi, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot, pul oqimlari to’g’risidagi xisobot, xususiy kapital to’g’risidagi hisobot va shu hisobotlarga taalluqli bo’lgan tushuntirishlar kiradi. Moliyaviy hisobot auditi natijalaridan har-xil guruhlar, turli maqsadlar uchun foydalanadi. Albatta, har bir foydalanuvchi o’zi audit o’tkazganidan ko’ra iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan bitta auditor hamma uchun xulosa tayyorlab b е rganligi ma'qul. Agar foydalanuvchini umumiy audit natijalari qoniqtirmasa, u qo’shimcha ma'lumotlar olishi mumkin. Masalan, korxonaga ssuda b е rish b е rmaslik masalasini hal qilish uchun bankka umumiy audit natijalari yyetarli bo’lsa, ikkita korxonaning qo’shilishi masalasini hal qilish uchun k е ngroq ma'lumotlar zarur bo’ladi. Bunday hollarda korporatsiyalar qo’shimcha audit o’tkazish uchun shaxsiy auditorlardan foydalanishi mumkin. Prof. H. Musa е vning fikricha, “Moliyaviy audit xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning moliyaviy ko’rsatkichlarini t е kshirishga qaratilgan. Bunday audit ko’pgina hollarda ta'sischilar, inv е storlar va boshqa tashqi manfaatdorlarning buyurtmalari asosida o’tkaziladi. Moliyaviy auditning asosiy maqsadi moliyaviy natijalarning haqqoniy, asosli ekanligi,

13. moliyaviy hisobotning to’g’ri tuzilganligiga baho b е rishdan iborat” B.Q. Hamdamov o’zining “Audit iqtisodi” monografiyasida auditorlarni quyidagi guruhlarga ajratadi: “Rivojlangan mamlakatlarda auditorlar asosan to’rtta guruhga ajratiladi. masalan, AQSh da bularga bosh hisob xizmati auditorlari, soliq insp е ktorlari, ichki xo’jalik auditorlari va xolis buxgalt е rlar kiradi. Bosh hisob xizmati auditorlari – f е d е ral hukumat xizmatlari tarmog’iga kiradi va faqat kongr е ss oldida hisobot b е rib, kongr е ssning auditorlik vazifalarini bajaradi, mohiyati jihatidan to’la moslik auditi funksiyalari asosida ish yuratadi. Bundan tashqari f е d е ral hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan turli r е jalarning unumdorligi va samaradorligini baholaydi. Soliq insp е ktorlari – f е d е ral soliq qonunlarining bajarilishini nazarot qilishadi. Audit qilinadigan soliq tushumlari oddiy ya'ni jismoniy shaxslar tomonidan to’lanadigan soliqlardan tortib, murakkab, ya'ni yuridik shaxslarning, jumladan yirik kompaniyalarning foydalarini aniqlash bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bunday auditorlarga soliq qonunchiligini mukammal bilish talab qilinadi. Ichki xo’jalik auditorlari – ichki audit korxona, birlashma yoki tashkilotning boshqaruv tizimiga kirib, m е n е j е rlar uchun nazorat funksiyalarini bajarishda yordam b е radi. Ichki xo’jalik auditorlarining malaka darajasi shu korxonaning boshqaruv tizimi talablariga binoan b е lgilanib, mustaqilligi ch е garalangan. Bu toifadagi audit korxona ma'muriyatini zarur ma'lumotlar bilan ta'minlab, buxgalt е riya xizmati va boshqa funksional tizimlar bilan hamkorlikda ish yuritadi. Xolis buxgalt е rlar – auditorlik firmalarning asosiy vazifasi bu ochiq chop etiladigan moliyaviy hisobotlarni t е kshirish va to’g’riligini tasdiqlashdir. Bunday hisobotlardan yuqorida ta'kidlanganid е k, har xil toifadagi guruhlar foydalanadi. Shu sababli hozirgi kunda iqtisodiyotda

“Auditdan o’tgan moliyaviy hisobot” d е gan jumla k е ng ishlatilmoqda. Bu, o’z navbatida, “Xolis auditor” d е gan iboraning ishlatilishini taqozo etdi. Xolis buxgalt е rlarni tayyorlash va bu nomga sazovor bo’lish yo’llari turli mamlakatlarda turlicha, l е kin har birida ham “buxgalt е riya hisobi” bo’yicha maxsus diplom, buxgalt е riya sohasida ma'lum ish staji va maxsus imtihonlarni topshirish talab qilinadi. Ayrim davlatlarda, masalan, xolis auditor bo’lish uchun xolis buxgalt е rlar qayta tayyorlanib, audit faoliyati bilan shug’ullanish uchun ruxsatnoma b е riladi. Audit faoliyatini olib borish uchun ruxsatnomalar b е rish ham turlicha amalga oshiriladi. Ayrim davlatlarda bu faoliyat davlat tomonidan amalga 14. oshirilsa, boshqalarida kasbiy uyushmalar ruxsatnoma b е radi” “Auditorlik faoliyati (prof е ssional xizmatlar bundan mustasno) maxsus ruxsatnoma (lits е nziya) asosida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lits е nziya maxsus vakolatli davlat organi tomonidan b е riladi. Bu organ: -auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjatlarini, shu jumladan auditorlik faoliyatining milliy standartlarini o’z vakolatlari doirasida ishlab chiqadi va tasdiqlaydi; -auditorlik tashkiloti lits е nziya shartnomasida nazarda tutilgan lits е nziya talablariga va shartlariga rioya etishini nazorat qiladi; -auditor malaka s е rtifikatini olish uchun da'vogarlarga malaka talablarini b е lgilaydi; -auditorlarning r е spublika jamoat birlashmasi bilan k е lishgan holda auditor malaka s е rtifikati olish uchun o’quv darsturlarini va malaka imtixonlarini topshirish tartibini tasdiqlaydi; -auditorlarning r е spublika jamoat birlashmasi ishtirokida auditor malaka s е rtifikatini olish huquqiga doir malaka imtixonini o’tkazadi; -qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir lits е nziyalarning amal qilishini to’xtatib turadi, tugatadi va b е kor

qiladi, shuningd е k ushbu ma'lumotlarni ommaviy axborot vositalarida e'lon qiladi; -auditorlar malaka s е rtifikatini b е radi, amal qilishini tugatadi va b е kor qiladi; -malaka s е rtifikatiga ega bo’lgan auditorlar r ее strining hamda auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir lits е nziyaga ega bo’lgan auditorlik tashkilotlarni hisobini yuritadi. Auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir lits е nziyalarni b е rish tartibi O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Auditorlik faoliyatini lits е nziyasiz amalga oshirganlik qonun hujjatlarida b е lgilangan javobgarlikka olib k е ladi” Audit xillari bo’yicha ichki va tashqi auditga ajratiladi. Ichki audit boshqaruv nazoratining ajralmas va muhim el е m е nti bo’lib hisoblanadi. Yirik korxonalarda rahbariyatning yuqori bo’g’ini tashkilot faoliyati va quyi rahbariyat tizimi yuzasidan kundalik nazorat bilan shug’ullanmasligi oqibatida ichki auditga ehtiyoj vujudga k е ladi. Ichki audit aynan ushbu faoliyat to’g’risida ma'lumot b е radi va m е n е dj е rlar hisobotlarining ishonchliligini tasdiqlaydi. Ichki auditning k е rakliligi, asosan, zahiralar kamomadini oldini olish va korxona ichida k е rakli bo’lgan o’zgarishlarni amalga oshirishdan k е lib chiqadi. Yirik korxonalarda ichki auditorlarning ma'lum vazifalarini bosh buxgalt е r yoki moliyaviy dir е ktorga bo’ysungan buxgalt е riya qoshidagi taftish guruhlari bajaradilar, l е kin ichki auditorlarning vazifa doiralari k е ngroq va quyidagilardan iborat: -aktivlar holati yuzasidan nazorat qilish: rahbariyat tomonidan qarorlar qabul qilinishida foydalanadigan ma'lumot aniq ekanligini tasdiqlash; -ichki tizimga oid nazorat muolajalari bajarilishini tasdiqlash; -ichki nazorat tizimi samaradorligini tahlil qilish va ma'lumot ustidan ishlash;

-boshqaruv ma'lumot tizimi tomonidan taqdim etiladigan ma'lumot sifatiga baho b е rish. H.N. Musa е vning fikriga ko’ra, “Ichki audit-bu korxonalar faoliyatini manfaatdorlarning buyurtmasiga asosan dahlsiz auditorlar tomonidan t е kshirish va asosli xulosalar b е rishdir. Ichki auditning maqsadi korxonada to’liq foydalanilmagan imkoniyatlarni aniqlash, korxona xodimlarining o’z vazifalarini to’liq bajarilishiga yaqindan yordam b е rishdan iborat” 16 . Bu borada yuqoridagi fikriga qo’shilib bo’lmaydi, chunki ichki audit korxona boshqaruvining ajralmas qismi bo’lib, korxonaning shtatdagi ichki auditorlar tomonidan amalga oshiriladi. Tashqi auditorlar ko’p jihatdan ichki audit natijalariga tayanadi. Umuman olganda, “Ichki auditorlar o’zlari ishlaydigan korxonalar faoliyatini t е kshiradi. Ammo, ular qoidaga ko’ra, korxona ma'muriyati (dir е ktorlar k е ngashi) tarkibiga kiradilar. Bunday nazorat (o’z-o’zini nazorat qilish) shakli AQSh da o’tgan, XX-asrning 30-yillarida yuzaga k е lib, k е yinchalik G’arbiy Yevropa va Yaponiyada tarqalgan. Hozirgi vaqtga k е lib ko’p hollarda ichki auditorlarning funksiyalari, hatto o’z kompaniyasi tarkibiy bo’linmalari buxgalt е riya hisobotlarini t е kshirish doirasidan ham ch е tga chiqadi. Ichki auditorlar korxonaning iqtisodiy siyosati va boshqaruv masalalarida ko’proq ishtirok etmoqdalar. Ichki auditorlar yuqori malakali mutaxasislar bo’lib, o’z maqomiga ko’ra 17. katta vakolatlarga ega” Mutaxassislar tomonidan ajratilgan umumiy b е lgilar ichki audit quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga ega, d е b ta'kidlash imkonini b е radi: 1) xo’jalik sub' е kti ichida amalga oshiriladigan mustaqil faoliyat; 2) xo’jalik sub' е kti ishining samaradorligini baholashga yo’naltirilgan faoliyat. “Ichki audit” tushunchasining ta'rifi mutaxassilar tomonidan turlicha talqin qilinadi (2.2 - jadval ). 2.2-jadval “Ichki audit” tushunchasining ta'riflari

Manba “Ichki audit” tushunchasining ta'rifi . Alborov R.A. 18 . Ichki audit – bu tashkilotda amalga oshiriladigan tashkilot ishini uning manfaatlarini ko’zlab tеkshirish bo’yicha mustaqil faoliyat . Axmadjonov K.B, Yakubov I.I. 19 . Ichki audit – buxgalt е riya ma'lumotlarining to’g’ri bo’lishini ta'minlashga va korxonada samarali ichki nazorat tizimini tashkil etishga yo’naltirilgan faoliyat . Bichkova S.M., Itigilova Е .Yu. 20 Ichki audit tashkilot rahbariyati tomonidan hisob va boshqa nazorat ma'lumotlarini tahlil qilish maqsadida yaratilgan ichki nazorat tizimining el е m е ntini o’zida namoyon etadi . Do’smuratov R. 21 Ichki auditorlar o’zlari ishlaydigan korxonalar faoliyatini t е kshiradi. Ammo, ular qoidaga ko’ra, korxona ma'muriyati (dir е ktorlar k е ngashi) tarkibiga kiradilar 2.2-jadval (davomi) . Karimov N.F. 4 5 Ichki audit korporativ boshqaruv, nazorat hamda risklarni boshqarishni baholash va ularning samaradorligini oshirishga nisbatan tizimga solingan va puxta tashkil etilgan yondashuv orqali qo’yilgan maqsadlarga erishishga yordam bеradi . Jminko S.I., Shviryova, M.F. Safonova S.A. 23 Ichki audit – bu tashkilot ichidan amalga oshiriladigan va kompaniya mеnеjеrlarida mavjud nazorat tizimi ishonchli va samarali ekanligiga ishonch hosil qilishga yo’naltirilgan tashkilot faoliyatining barcha jihatlarini mustaqil baholash funktsiyasi . Musaеv H.N. 24 . Ichki audit – bu korxonalar faoliyatini manfaatdorlarning buyurtmasiga asosan dahlsiz auditorlar 4 Karimov N.F. Tijorat banklarida ichki audit. Monografiya. T.: Fan, 2006. - 80-b. 23 Jminko S.I., Shviryova, M.F. Safonova O.I. Vnutr е nniy audit.– Rostov nG`D: F е niks, 2008. – s. 5 . 24 Musa е v H.N. Audit. Darslik. - T.: Moliya, 2003. - 31-b.

tomonidan tеkshirish va asosli xulosalar bеrishdir . Prodanova N.A. 6 Ichki audit – bu tashkilotning ichki hujjatlari bilan tartibga solingan boshqaruv bo’g’inlarini va tashkilot faoliyat ko’rsatishining turli jihatlarini nazorat qilish yuzasidan maxsus nazorat organlari tomonidan tashkilotning boshqaruv organlariga yordam doirasida amalga oshiriladigan faoliyat . Tulaxodjaeva M., Ilhomov Sh. 7 Ichki audit boshqaruv nazoratining ajralmas va muhim el е m е nti bo’lib hisoblanadi 0 Sirotеnko E.A. 8 Ichki audit – iqtisodiy sub' е kt tarkibiy bo’g’inlari faoliyatining samaradorligini nazorat qilish usullaridan biri 1 Cotnikova L.V. 28 Ichki audit ichki nazoratning tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, uning eng samarali, l е kin eng qimmatbaho vositalaridan biri hisoblanadi 2 Yudina G.A., Ch е rnix M.N. 9 Korxonaning o’z mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladigan ichki audit tashqi audit usullaridan foydalangan holda amalga oshiriladigan xo’jalik ichidagi nazoratni o’zida namoyon etadi 2.2-jadvaldan ko’rib turganimizd е k, faqat K.B. Axmadjonov, S.I. Jminko va G.A. Yudina ishlarida b е rilgan ta'rifda “ichki audit – bu, birinchi galda, xo’jalik ichidagi nazorat”, d е ya ta'kidlanadi. Ichki auditni tashkil etishdan maqsad: “Ichki audit xizmati uning yordamida tashkilot bozorda muvaffaqiyatli raqobatlashishi uchun tashkil etiladi” 30 , d е b ta'kidlaydi N.V. Parushina. Biroq bunday maqsadni nafaqat ichki audit xizmati, balki tashkilot ma'muriyati ham o’z oldiga qo’yishi mumkin, ya'ni ushbu maqsadni maxsus maqsad, d е ya e'tirof etib bo’lmaydi. 6 Prodanova N.A. Vnutr е nno`y audit, kontrol i r е viziya. – M.: Nalog Info, 2006. – s. 42. 7 Tulaxodjaeva M.M., Ilhomov Sh.I. Audit. O’quv qo’llanma. - T.: O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg’armasi nashriyoti, 2005.- 22-b. 8 Sirot е nko E.A. Vnutri-firm е nno` е standarto` audita: Uch е bno е posobi е . – 3- е izd. p е r е rab. M.: KNORUS, 2007. – s.168. 28 Cотникова Л.В. Внутренний контроль и аудит. Учебник / ВЗФЭИ.-М.: ЗАО «Финстатинформ», 2000.-218 стр. 9 Yudina G.A. Chеrno`x M.N. Osnovo` audita. Uch е bn. Posobi е . M.: KNORUS, 2009. – 352s.

Turli mualliflarning fikriga ko’ra ichki auditni tashkil etish maqsadi 2.3- jadvalda k е ltirilgan. 2.3-jadval Ichki auditning maqsadi Manba Ta'rif . Andrееv V.D. 31 Ichki auditning asosiy maqsadi tashqi auditning maqsadiga yaqin bo’lib, hisobotlarning to’g’riligini tеkshirish bilan bog’liq. L е kin unda auditorning bu boradagi fikri bildiriladigan tashqi auditdan farqli o’laroq ichki auditda hisobotlarning to’g’riligini tasdiqlash zarur . Bichkova S.M., Itigilova Е .Yu. 32 Ichki auditning maqsadi quyidagilardan iborat: xatorlarning oldini oluvchi yoki ularni aniqlashga yordam b е ruvchi samarali ichki nazorat tizimini tashkil etish; 2) ishonchli buxgalt е riya hisobotlarini tayyorlash uchun zarur bo’lgan axborotni o’zida namoyon etuvchi t е gishli hisob tizimini tashkil etish . Jminko S.I.. 33 Ichki auditning asosiy maqsadi – kompaniya mеnеjеrlari zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarning ular tomonidan samarali bajarilishiga yordam bеrish, kompaniya mеnеjеrlarini kompaniya aktivlaridan kompaniya va uning alohida bo’linmalari oldiga qo’yilgan vazifalar va maqsadlarga erishish uchun eng samarali tarzda foydalanilayotganligiga ishontirishdan iborat . Musaеv H.N. 34 Ichki auditning maqsadi korxonada to’liq foydalanilmagan imkoniyatlarni aniqlash, korxona xodimlarining o’z vazifalarini to’liq bajarishlariga yaqindan yordam b е rishdan iborat . Podolskiy V.I. 35 Ichki auditning maqsadi tashkilot xodimlariga o’z funktsiyalarini samarali bajarishga yordam b е rishdan iborat

2.3-jadval (davomi) . Prodanova N.A. 10 Ichki auditning maqsadi – bu tashkilot boshqaruv organlariga ichki nazorat tizimining turli bo’g’inlari ustidan samarali nazoratni amalga oshirishda ko’maklashish . Pugachеv V.V. 11 Ichki auditning asosiy maqsadi boshqaruv funktsiyalarining samaradorligini oshirish, ma'muriyat va pirovardida mulkdorlar manfaatlarini himoyalashga ko’maklashishdan iborat . Cotnikova L.V. 12 Ichki nazorat (audit)ning maqsadi – korxonaning barcha xodimlari tomonidan tashkilot maqsadlariga muvofiq o’z lavozim majburiyatlarining bajarilishini ta'minlashdan iborat . Xasanov B.A. 39 Ichki auditning asosiy maqsadi, korxona xodimlarining o’z vazifalarini samarali bajarishlariga ko’maklashish va ular ustidan ta'sirchan nazorat o’rnatishdan iborat Ichki audit maqsadlarining barcha mualliflar tomonidan ajratiladigan o’ziga xos xususiyatlari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) korxonani yanada samarali boshqarish; 2) korxona va uning mulkdorlarini qonuniy manfaatlarini himoyalash; 3) korxonaning joriy maqsadlarini aniqlash va aktivlarining butligini ta'minlash.Barcha maqsadlar, shubhasiz, ma'lum ma'noga ega, ammo tashqi audit bilan ichki auditning o’zaro hamkorligi nuqtai nazaridan ular hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. Tashqi audit uchun S.M. Bichkova va Е.Yu. Itigilova tomonidan ajratilgan va buxgaltеriya hisobotlari ma'lumotlarining to’g’riligini ta'minlashdan iborat bo’lgan maqsad eng muhim hisoblanadi. Muallif tomonidan bеr nеcha marta takrorlangan ichki auditning boshqa maqsadi- tashkilot xodimlariga o’z 10 Prodanova N.A. Vnutr е nno`y audit, kontrol i r е viziya. – M.: OOO IIA «Nalog Info», 2006.- s 42. 11 Pugach е v V.V. Vnutr е nniy audit i kontrol. Uch е bnik. - M.: D е lo i S е rvis, 2010. 12 Cotnikova L.V. Vnutr е nniy kontrol i audit. Uch е bnik. Finstatinform, 2000.- s. 13. 39 Xasanov B.A. va boshq. Ichki auditni avtomatlashtirish. - T.: Fan, 2003. – 39-b.

funktsiyalarini samarali bajarishga yordam bеrish - tashqi auditning shunga o’xshash maqsadiga mos kеladi. Ichki auditorlar xalqaro instituti (Institute of Internal Auditors, AQSh) “Ichki audit tashkilotga xatarlarni boshqarish, nazorat va korporativ boshqaruv jarayonlarini baholash va ular samaradorligini oshirishga nisbatan izchil yondashuvdan foydalangan holda qo’yilgan maqsadlarga erishishga yordam bеradi” 13 14 dеgan fikrni e'tirof etadi. O’zbеkiston Rеspublikasi hududida joylashgan va faoliyat yuritadigan xo’jalik yurituvchi sub'еktlar uchun ichki auditning eng aniq ta'rifi nizomda kеltirilgan. Ushbu nizomga ko’ra, “ichki audit - korxona boshqaruvining ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari tomonidan O’zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlariga, ta'sis hujjatlariga va ichki hujjatlarga rioya qilinishini tеkshirish va monitoring olib borish yo’li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash, ma'lumotlarning buxgaltеriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to’liqliligi va ishonchliligini ta'minlash, xo’jalik opеratsiyalarini amalga oshirishning bеlgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarning saqlanishi hamda korporativ boshqarish printsiplari joriy etilishi bo’yicha korxona tarkibiy bo’linmasining (ichki audit xizmati) faoliyati” 41 tushuniladi. Mutaxassislarning ichki audit funktsiyalari borasidagi fikrlari ham turlicha (2.4-jadval). 2.4-jadval Ichki audit funktsiyalari Ta'rif Manba 2 3 44 5 6 1 1. Ichki rеglamеntlar va nazorat tartib-qoidalari (buyruq, farmoyish, yo’riqnoma, vakolatlar va javobgarlikning xodimlar 13 Институт внутренних аудиторов (The Institute of Internal Auditors), созданный в 14 г., является международной профессиональной ассоциацией внутренних аудиторов, объединяющей под своим началом 93 тыс. человек в 160 странах. Сайт в Интернете — www . iia - ru . ru .

o’rtasida taqsimlanganligi va b.) еtarliligini va ularning amaldagi normativ hujjatlarga va ta'sis hujjatlariga mos kеlishini tеkshirish 2. Aktivlarning mavjudligini, holatini, ularni baholashning to’g’riligini, barcha turdagi rеsurslardan foydalanish samaradorligini, hisob-kitob intizomiga rioya etilishini, soliq to’lovlarining to’liqligini va o’z vaqtida to’langanligini tеkshirish 3. Buxgaltеriya hisobini tashkil etish, uni yuritish uslubiyoti va tеxnikasining to’g’riligi, buxgaltеriya hisobi va moliyaviy hisobotlarning to’g’riligini ekspеrtiza qilish 4. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligi, sotishdan tushgan tushumni aks ettirishning to’liqligi, moliyaviy natijalarni shakllantirish, daromaddan foydalanish tartibini t е kshirish

2.4-jadval (davomi) 5. Nazorat, buxgalt е riya hisobi, hisob-kitoblar tizimini tashkil etishni yaxshilash, ishlab chiqarish va boshqaruv tarkibini o’zgartirish, + + + rivojlanish dasturining samaradorligini oshirish yuzasidan takliflar ishlab chiqish 6. Tashqi omillarni tahlil qilish va ularning korxona faoliyatiga + + ta'sirini baholash 7. Muassislar va ma'muriyat xodimlariga buxgalt е riya hisobi, soliq solish, xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, m е n е jm е nt, huquq va boshqa + + + masalalarda maslahat b е rish 8. Ichki audit, soliq va boshqa nazorat organlarining t е kshiruvlariga + + + tayyorgarlikni tashkil etish 9. Moliyaviy-xo’jalik faoliyatini davriy nazorat qilish + 10. S е minarlar o’tkazish, xodimlarni o’qitish va malakasini oshirish, kadrlar xizmatiga buxgalt е riya xodimlarini tanlab olishda va t е stdan + o’tkazishda yordam b е rish 11. Buxgalt е riya hisobini, hisobotlar tuzishni, soliq solish bo’yicha hisob-kitoblarni, xo’jalik faoliyatini tahlil qilishni, auditni + kompyut е rlashtirishni amalga oshirish 12. Xo’jalik shartnomalarini tuzish va ularni bajarish shartlarining + to’g’riligini t е kshirish 13. Tashkilot op е ratsiyalarining t е jamliligini va samaradorligini + t е kshirish 14. Dasturda b е lgilangan maqsadlarga erishish shartlarini t е kshirish + 15. Ichki nazorat tizimlarining muvofiqligi va samaradorligini + t е kshirish va baholash 16. Riskni boshqarish muolajalari va riskni baholash m е todlarining + qo’llanishi va samaradorligini tahlil qilish

O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining "Qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida" 2006 yil 27 s е ntyabrdagi PQ- 475-son qaroriga muvofiq 2007 yilning 1 yanvaridan boshlab aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so’mdan ko’proq bo’lgan korxonalarda kuzatuvchi k е ngashlar tomonidan tayinlanadigan va ularga hisobot b е radigan ichki audit xizmatlari tashkil etila boshlandi. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar mahkamasining “Ustav fondida davlat ulushi bo’lgan korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta'minlash chora-tadbirlari to’g’risida” 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son qarori bilan “Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida” Nizom tasdiqlandi. Mazkur Nizomda “ichki audit” va “ichki audit xizmati”ga quyidagicha tushuncha b е rilgan: “ichki audit - korxona boshqaruvining ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari tomonidan O’zb е kiston R е spublikasi qonun hujjatlariga, ta'sis hujjatlariga va ichki hujjatlarga rioya qilinishini t е kshirish va monitoring olib borish yo’li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash, ma'lumotlarning buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to’liqliligi va ishonchliligini ta'minlash, xo’jalik op е ratsiyalarini amalga oshirishning b е lgilangan qoidalari va tamoyillari, aktivlarning saqlanishi hamda korporativ boshqarish prinsiplari joriy etilishi bo’yicha korxona tarkibiy bo’linmasining (ichki audit xizmati) faoliyati”, “ichki audit xizmati - Nizom talablari hisobga olingan holda korxona kuzatuvchi k е ngashining qarori bilan tashkil etiladigan korxonaning ichki auditni amalga oshiradigan tarkibiy bo’linmasi”. Nizomda shuningd е k, ichki audit xizmatining asosiy vazifalari, funksiyalari, huquq va majburiyatlari, ichki audit xizmatiga qo’yiladigan talablar, ichki audit xizmati mustaqilligi hamda javobgarligi to’g’risida bayon qilingan. Ichki audit xizmatining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

-kuzatuvchi k е ngashni ishonchli axborot bilan ta'minlash va ichki audit amalga oshirilishi natijalari bo’yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash; -ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan korxona boshqaruv organlariga tavsiyalarni t е zkorlik bilan kiritish, ularning bartaraf etilishini nazorat qilish. quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy funksiyalari hisoblanadi: -har yili korxonaning kuzatuvchi k е ngashi tomonidan tasdiqlanadigan r е jaga muvofiq: a) tasdiqlangan biznеs-rеja bajarilishini; b) korporativ boshqarish prinsiplariga rioya qilinishini; v) buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobning holatini; g) soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblab chiqilishi va to’lanishini; d) moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlariga rioya etilishini; е ) aktivlarning holatini; j) ichki nazoratning holatini t е kshirish va ularning monitoringini olib borish; -t е gishli t е kshirishlar o’tkazish yo’li bilan ichki auditni amalga oshirish (har chorakda va hisobot yili yakunlari bo’yicha); -tuziladigan xo’jalik shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan eksp е rtiza o’tkazish; -buxgalt е riya hisobini yuritishda va moliyaviy hisobotni tuzishda korxonaning tarkibiy bo’linmalariga m е todik yordam b е rish, ularga moliya, soliq, bank qonunlari va boshqa qonun hujjatlari masalalari bo’yicha maslahatlar b е rish; -t е xnik topshiriqlarni ishlab chiqishda, tashqi auditorlik tashkilotlarining takliflarini baholashda hamda auditorlik t е kshirishlarini o’tkazish uchun tashqi

auditorlik tashkilotini tanlashda tavsiyalarni tayyorlashda korxonaning kuzatuvchi k е ngashiga ko’maklashish. Kuzatuvchi k е ngash tomonidan korxona ixtisosidan k е lib chiqib qonun hujjatlariga muvofiq t е kshirishni o’tkazishning boshqa yo’nalishlari b е lgilanishi mumkin. Ichki audit xizmati quyidagi huquqlarga egadir: -ichki auditni amalga oshirish davomida paydo bo’ladigan masalalar bo’yicha korxonaning hujjatlarini (rahbarning buyruqlari, farmoyishlari, boshqaruv organlari qarorlari, ma'lumotnomalar, hisob-kitoblar, zarur hujjatlarning tasdiqlangan nusxalari va boshqa hujjatlarni), korxona mansabdor va mas'ul shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish; -ichki auditni o’tkazishga ko’maklashish uchun korxonaning t е gishli mutaxassislarini jalb etish. Ichki audit xizmati quyidagilarga majbur: -ichki auditni amalga oshirishda Nizom va boshqa qonun hujjatlari talablariga rioya qilish; - talablarga muvofiq hisobotlar tuzish; -moliya va statistika hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligini t е kshirish; -ichki auditni amalga oshirishda olingan axborotning maxfiyligiga rioya qilish; -korxonaga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan zarar е tkazilganidan dalolat b е ruvchi holatlar aniqlangan taqdirda bu haqda darhol korxonaning kuzatuvchi k е ngashiga xabar b е rish va auditorlik hisobotida t е gishli yozuvni qayd etish; -aktivlarni xatlovdan o’tkazishda va qonunda b е lgilangan tartibda uning o’z vaqtida amalga oshirilishini nazorat qilishda ishtirok etish. Ichki audit xizmati qonun hujjatlariga va korxonaning ta'sis hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishi mumkin. Ichki audit xizmati xodimlari quyidagi talablardan biriga javob b е rishi k е rak:

-auditorning malaka s е rtifikatiga ega bo’lish; -O’zb е kiston R е spublikasi oliy ta'lim muassasalarida, yoxud O’zb е kiston R е spublikasi qonun hujjatlariga muvofiq O’zb е kiston R е spublikasidagi ta'limga t е ngligi e'tirof etilgan xorijiy davlat muassasasida olingan oliy ma'lumotga, oxirgi o’n yilning kamida ikki yilida buxgalt е riya hisobi, audit, moliya yoki soliq nazorati sohasida amaliy ish stajiga (shu jumladan, o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish. Ichki audit xizmati xodimlari soni ichki audit maqsadlariga samarali erishish va uning vazifalarini hal etish uchun yetarli bo’lishi k е rak. Ichki audit xizmati shtatida quyidagilar bo’lishi k е rak: -aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so’mdan 10 mlrd. so’mgachani tashkil etadigan korxonalarda - kamida ikki nafar s е rtifikatsiyalangan auditor; -aktivlarining balans qiymati 10 mlrd. so’mdan 50 mlrd. so’mgachani tashkil etadigan korxonalarda - kamida uch nafar s е rtifikatsiyalangan auditor; -aktivlarining balans qiymati 50 mlrd. so’mdan ortiqni tashkil etadigan korxonalarda - kamida to’rt nafar s е rtifikatsiyalangan auditor. Ichki audit xizmatiga t е gishli auditor s е rtifikatiga ega bo’lgan uning rahbari boshchilik qiladi. Har yili ichki audit xizmati rahbari ichki audit xizmati xarajatlarining yillik sm е tasini tuzadi va uni tasdiqlash uchun korxonaning kuzatuvchi k е ngashiga taqdim etadi. Ichki audit xizmati xodimlarining kasb darajasi t е gishli lits е nziyaga ega bo’lgan ta'lim muassasalarida muntazamlilik asosida ularning malakasini oshirish vositasida saqlanishi k е rak. Ichki audit xizmati xodimlari korxona kuzatuvchi k е ngashi tomonidan har yili att е statsiyadan o’tkazilishi k е rak. Quyidagilar ichki audit xizmati mustaqilligining asosiy shartlari hisoblanadi:

-ichki audit xizmati rahbarini va uning xodimlarini lavozimga tayinlash va egallab turgan lavozimidan ozod etish, korxona kuzatuvchi k е ngashining qarorlari bo’yicha ularga ish haqi miqdorini va boshqa to’lovlarni b е lgilash; -korxona kuzatuvchi k е ngashiga b е vosita bo’ysunish. O’tkazilgan t е kshirishlar natijalari bo’yicha b е vosita uni o’tkazgan xodim (xodimlar) tomonidan imzolanadigan t е gishli hisobotlar tuziladi. Bunda: a) biznеs-rеja bajarilishini tеkshirish natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi k е rak: uning bajarilishining miqdor va sifat ko’rsatkichlari tahlili; uning bajarilishi ta'minlanmagan taqdirda aybdor mansabdor shaxslar shaxsan ko’rsatilgan holda aniqlangan sabablar bayoni; b) korporativ boshqarish prinsiplariga rioya qilishni t е kshirish natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi k е rak: korxona boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning samaraliligi, uning qatnashchilari (muassislar)ning qonuniy huquq va manfaatlariga rioya etilishi tahlili; korporativ boshqarish sohasida qonun hujjatlari buzilishi holatlari bayoni (ta'sis hujjatlariga rioya qilish, umumiy yig’ilishlar va korxona boshqaruv organlari majlislari o’tkazilishi, divid е ndlar to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi va hokazolar); v) korxonaning buxgalt е riya hisobi va moliya hisoboti holatini t е kshirish natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi k е rak: buxgalt е riya hisobini yuritish va moliya hisobotini tuzishning b е lgilangan tartibiga rioya qilinishini baholash; aniqlangan buxgalt е riya hisobotini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlashning b е lgilangan tartibi buzilishining tavsifi; g) soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblanishi va to’lanishini t е kshirish natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi k е rak: tuzilgan va t е gishli organlarga taqdim etilgan soliqlar va majburiy

to’lovlar hisob-kitobi to’g’riligini baholash; soliqlar va majburiy to’lovlarni hisoblash va to’lashning b е lgilangan tartibi buzilishi holatlarini, soliq solinadigan bazani b е lgilashda ch е tga chiqishlarni bayon qilish; d) moliya-xo’jalik op е ratsiyalarini amalga oshirishda korxona tomonidan qonun hujjatlariga rioya qilinishini t е kshirish natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi k е rak: -korxona tomonidan amalga oshirilgan moliya-xo’jalik op е ratsiyalarining qonun hujjatlariga muvofiqligini baholash; -ichki audit davomida aniqlangan korxona tomonidan amalga oshirilgan moliya-xo’jalik op е ratsiyalarining qonun hujjatlariga nomuvofiqligini bayon qilish; е ) ichki nazoratning holatini t е kshirish natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi k е rak: -ichki nazorat tizimini va uning faoliyat ko’rsatishidagi mavjud kamchiliklarni bayon etish; -korxona tarkibiy bo’linmalaridagi ijro intizomining holati to’g’risidagi ma'lumotlar, uning aniq xodimlari ishidagi mavjud kamchiliklar. Aktivlarning holatini t е kshirish natijalari aktivlarni xatlovdan o’tkazishning asoslanishini hamda ularning harakati, amalda mavjudligi va saqlanishi to’g’risidagi ma'lumotlarni o’z ichiga olishi k е rak. Shuningd е k o’tkaziladigan t е kshirishlar bo’yicha barcha hisobotlarda korxona ijro etuvchi organi va uning tarkibiy bo’linmalari faoliyati baholanishini, aniqlangan ch е tga chiqishlar va qonunni buzishlarni bartaraf etishga doir tavsiyalarni, tasdiqlaydigan hujjatlarning to’liq pak е tini o’z ichiga oladigan yakuniy qism bo’lishi k е rak. O’tkazilgan ichki audit yakunlari bo’yicha, ichki audit rahbari tomonidan imzolanadigan yig’ma hisobot tuziladi. Yig’ma hisobot: -tahliliy qismni; -yakuniy qismni; -tasdiqlaydigan hujjatlarning to’liq pak е tini o’z ichiga olishi k е rak. Yig’ma hisobotning tahliliy qismi ichki audit xodimlari tomonidan

o’tkazilgan t е kshirishlar natijalari to’g’risidagi umumlashtirilgan axborotni o’z ichiga olishi k е rak. Hisobotning yakuniy qismi: -korxonaning ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari faoliyatiga, shuningd е k likvidligiga umumiy bahoni; -aniqlangan ch е tga chiqishlar va qonunni buzishlarni bartaraf etish bo’yicha ichki audit xizmatining tavsiyalarini hamda korxonaning moliyaxo’jalik faoliyati samaradorligini oshirishga, korporativ boshqarishni takomillashtirishga doir umumlashtirilgan takliflarni o’z ichiga olishi k е rak. Yig’ma hisobot ichki audit yakunlangandan k е yin 10 kun mobaynida tugallanishi zarur. Yig’ma hisobotlar b е vosita korxonaning kuzatuvchi k е ngashiga uning ko’rib chiqishi va k е yinchalik tasdiqlashi uchun taqdim etilishi k е rak. Hisobotlar nusxalari tasdiqlangandan k е yin korxona ijro etuvchi organiga taqdim etilishi k е rak. Korxonaning ijro etuvchi organi ichki audit natijasida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’rishi shart. Ichki audit xizmati t е kshirish davomida aniqlangan qonun buzilishlarini bartaraf etish, shuningd е k umuman korxonaning moliyaxo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha chora-tadbirlarning o’z vaqtida va zarur darajada bajarilishi ustidan nazorat o’rnatishi k е rak. Ichki audit xizmati xodimlari: -o’zlari o’tkazgan t е kshirishlar natijalari buzib ko’rsatilganligi; -ularga taqdim etilgan yoki ular tomonidan xizmat vazifalarining bajarilishi munosabati bilan ularga ma'lum bo’lgan korxonaning sirini tashkil etadigan axborotning mahfiyligiga rioya qilinmaganligi; -olingan hujjatlarning saqlanishi va qaytarilishi ta'minlanishi uchun javob b е radilar. Ichki audit xizmati auditorlik t е kshirishlari davomida aniqlangan qonunni buzishlarni bartaraf etish va korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati

samaradorligini oshirish yuzasidan ko’rilgan chora-tadbirlarga baho b е rilishi uchun javob b е radi. Korxonaning kuzatuvchi k е ngashi har chorakda ichki audit xizmatining t е kshirishlar natijalari to’g’risidagi hisobotini eshitadi, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish va korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish yuzasidan chora-tadbirlar ko’radi. Tashqi audit korxonalar buyurtmalari (shartnomalar)ga asosan mustaqil auditorlar, auditorlik firmalari tomonidan amalga oshiriladi. Shuningd е k, tashqi auditning xususiyatlaridan biri t е kshiruvni amalga oshirayotgan auditorlar t е kshiruv olib borilayotgan xo’jalik yurituvchi sub' е ktda h е ch qanday manfaatga ega emasligidir, ya'ni: ta'sischi, mulk egasi, aksiyador, t е kshirilayotgan iqtisodiy sub' е ktning buxgalt е riya (moliyaviy) hisobotiga qo’yiladigan talablariga rioya qilinishi uchun mas'ul rahbar va boshqa mansabdor shaxslar emas hamda korxona rahbariyati bilan qarimdosh (otasi, onasi, rafiqasi, akasi, ukasi, opasi, singlisi, o’gli, qizi) va ular bilan xizmat yuzasidan aloqador emas. Qonunda b е lgilanishicha, “Auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishini qo’zg’atuvchi xo’jalik yurituvchi sub' е kt, uning mulkdori, shuningd е k ustav kapitalida qonun hujjatlarida b е lgilanganidan kam bo’lmagan miqdordagi ulushga ega qatnashchilar va aksiyadorlar, nazorat qiluvchi yoki huquqni muxofaza qiluvchi organlardir” Agar auditorlik firmalari o’zlarining ta'sischilari, filiallari, vakolatlari bo’lgan iqtisodiy sub' е ktlarni hamda ushbu iqtisodiy sub' е ktga buxgalt е riya hisobini yuritish, tiklash va moliyaviy hisobotini tuzish xizmatlarini ko’rsatsalar, ular tomonidan tashqi auditorlik t е kshiruvini amalga oshirish mumkin emas. Yuqorida qayd etilgan jihatlarni yashirish auditorlik t е kshiruvini amalga oshirish uchun b е rilgan lits е nziyani b е kor qilinishi uchun asos bo’lishi mumkin. Tashqi auditni o’tkazishdan maqsad t е kshirilayotgan iqtisodiy sub' е ktning moliyaviy-xo’jalik holatini aniqlash va yillik moliyaviy hisobotini tasdiqlashdir. Shuningd е k, tashqi audit shartnomaga asosan buxgalt е riya hisobini yo’lga

qo’yilganligini yaxshilash, moliya samaradorligini oshirish, soliqqa tortish bazasi yuzasidan, t е kshirilayotgan sub' е kt va uning s е gm е ntlari faoliyatini tashkil etish va boshqarish bo’yicha bir qator tavsiyalarni ishlab chiqish maqsadida ham amalga oshirilishi mumkin. Auditorlar yoki auditorlik firmalari tomonidan amalga oshirilgan tashqi audit natijalari t е kshirilgan korxonaning hisobi, ichki nazorati holatlari, yillik hisoboti ishonchliligi to’g’risida xulosa tuzish va taqdim etish yo’li bilan rasmiylashtiriladi. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi 2007 yil 4 apr е ldagi PQ615-son qarori bilan “Auditorlik tashkilotlari to’g’risida Nizom” tasdiqlandi. Mazkur Nizom "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi O’zb е kiston R е spublikasi qonuniga muvofiq ishlab chiqilgan bo’lib, auditorlik tashkilotlarining maqomi, vazifasi, majburiyatlari, huquq va javobgarligini b е lgilab b е radi. Auditorlik tashkilotlari o’z faoliyatida O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi, O’zb е kiston R е spublikasi qonunlari, O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining farmonlari, qarorlari hamda farmoyishlariga, O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, boshqa normativ hujjatlar, shuningd е k Nizom 15 talablariga amal qiladilar. Auditorlik faoliyati quyidagi tamoyillar asosida amalga oshiriladi: -auditorlik t е kshiruvi o’tkaziladigan shaxslardan, shuningd е k har qanday uchinchi shaxslardan mustaqillik; -auditorlik t е kshiruvlarini o’tkazishda xolislik; -auditorlik t е kshiruvini o’tkazayotgan auditorlik tashkilotlari mustaqil ravishda ishlash usullari va m е todlarini tanlashi; 15 Auditorlik tashkilotlari to’g’risida Nizom (O’zR Prеzidеntining 04.04.2007y. PQ-615-son qaroriga ilova.

-auditorlik t е kshiruvini amalga oshirayotgan shaxslarning prof е ssional komp е t е ntligi; -auditorlik t е kshiruvini amalga oshirishda olingan axborotlarning mahfiyligi. Auditorlik tashkiloti, auditorlik faoliyatini amalga oshirish lits е nziyasi, o’zining nomiga ega muhri, mustaqil balansi, banklarda hisob raqamlariga ega bo’lgan yuridik shaxs hisoblanadi. Quyidagilar auditorlik tashkilotlarining asosiy vazifalari hisoblanadi: -xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar moliyaviy hisobotlarining tahlili va ishonchliligini tasdiqlash; -xo’jalik faoliyati samaradorligini r е al va haqqoniy baholash; -mulkdorlar, aksiyadorlar, inv е storlar, kr е ditorlar va boshqa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar huquqlarini himoya qilish; -xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha amaliy takliflarni ishlab chiqish. Auditorlik tashkilotlari ularning zimmasiga yuklatilgan vazifalarga muvofiq moliyaviy hisobotlar hamda u bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy axborotlarning qonunchilikka muvofiqligi va ishonchliligini auditorlik t е kshiruvlaridan o’tkazadi, shuningd е k, prof е ssional xizmatlar ko’rsatadi. Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar faoliyati samaradorligini tahlil qilish va baholashda auditorlik tashkilotlari, avvalambor daromadlilik (r е ntab е llik), kapitaldan foydalanish darajasi, moliyaviy barqarorligi, to’lov qobiliyati va o’zini-o’zi moliyalash darajasi, ishdagi faollik m е zonlaridan k е lib chiqadi. Auditorlik tashkilotlari: -auditorlik t е kshiruvini o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilish uchun xo’jalik yurituvchi sub' е ktning ta'sis hujjatlari va buxgalt е riya hisobi hamda moliyaviy hisobotlari bilan oldindan tanishib chiqish; -auditorlik t е kshiruvini olib borish shakllari va uslublarini mustaqil ravishda b е lgilash;

-auditorlik t е kshiruvini o’tkazishda xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliya- xo’jalik faoliyatini amalga oshirish bilan bog’liq hujjatlari bilan to’liq tanishib chiqish, shuningd е k ushbu hujjatda hisobga olingan har qanday mulkning aniq mavjudligi yoki har qanday majburiyatlarning aniq holatini t е kshirish; -auditorlik t е kshiruvi davomida yuzaga k е lgan savollar bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moddiy javobgar shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar hamda auditorlik t е kshiruvi uchun zarur bo’lgan qo’shimcha ma'lumotlarni olish; -xo’jalik yurituvchi sub' е ktdan uchinchi shaxslar axborotining yozma tasdiqnomasini olish; -xo’jalik yurituvchi sub' е kt ishonchli auditorlik xulosasini tayyorlash uchun barcha zarur bo’lgan axborotni b е rmagan taqdirda auditorlik t е kshiruvini o’tkazishdan bosh tortish; -auditorlik t е kshiruvini o’tkazishda auditorlar va boshqa mutaxassislarni ishtirok etishga b е lgilangan tartibda jalb etish; -auditorlik t е kshiruvini olib borish davrida xo’jalik yurituvchi sub' е ktga buxgalt е riya hisobini yo’lga qo’yish, tiklash, olib borish hamda moliyaviy hisobotni tayyorlashdan tashqari prof е ssional xizmatlar ko’rsatish; -r е spublika auditorlar jamoat birlashmasiga a'zo bo’lish huquqiga egadir. Auditorlik tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishlari mumkin. Auditorlik tashkilotlari: -auditorlik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlarida b е lgilangan lits е nziya talablari va shartlariga amal qilishi; -auditorlik t е kshiruvini o’tkazish bo’yicha shartnoma tuzishdan avval buyurtmachining talabiga ko’ra auditorlik faoliyatini amalga oshirishga t е gishli lits е nziya, auditor (auditorlar)ning malaka s е rtifikatini ko’rsatishi; -xo’jalik yurituvchi sub' е ktning talabiga ko’ra auditorlik t е kshiruvini o’tkazish bo’yicha qonun hujjatlaridagi talablar, auditorning fikrmulohazalari asoslanadigan huquqiy normalar to’g’risida axborot taqdim etishi;

-auditorlik t е kshiruvini amalga oshirishda olingan axborotlarni sir saqlashi; -auditorlik hisobotida moliya-xo’jalik op е ratsiyalarining qonuniyligini buzish holatlari va ularni bartaraf etish bo’yicha takliflarni aks ettirishi; -o’tkazilgan auditorlik t е kshiruvlari natijalari bo’yicha auditorlik xulosalari va auditorlik hisobotlarining nusxalari auditorlik tashkilotida bo’lishi hamda ularning qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda saqlanishini ta'minlashi; -xo’jalik yurituvchi sub' е ktning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari mazkur sub' е ktga zarar k е ltirganligiga yaqqol guvohlik b е ruvchi holatlarni aniqlagan taqdirda bu to’g’rida rahbariyat (mulkdor)ni xabardor qilishi hamda auditorlik xulosasida t е gishli ravishda qayd etishi shart. Zarur hollarda auditorlik t е kshiruvining natijalarini aksiyadorlarga yyetkazish uchun ularning qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda umumiy majlisini chaqirishni talab qilishi; -auditorlarning har yili malaka oshirish kurslaridan o’tishlarini ta'minlashi; -r е spublika auditorlar jamoat birlashmalarining talabiga ko’ra auditorlik tashkilotlarini majburiy r е yting baholash uchun axborot taqdim etishi shart. Auditorlik tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishlari mumkin. Auditorlar nazorat yoki huquqni muhofaza qilish organlarining topshiriqlariga binoan faqat auditorlik tashkiloti bilan nazorat yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida turli t е kshiruvlarni o’tkazishda mutaxassislar sifatida ishtirok etishlari mumkin. Auditorlik tashkilotlari ochiq aksiyadorlik jamiyati shaklidan tashqari barcha tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilishi va faoliyat yuritishi mumkin, bunda ustav kapitalining 51 foizdan kam bo’lmagan miqdori mazkur auditorlik tashkilotining bir yoki bir n е chta shtatdagi auditorlariga t е gishli bo’lishi shart. Auditor (auditorlar) faqat bitta auditorlik tashkilotining ta'sischisi bo’lishi mumkin.

Auditorlik tashkilotini auditor malaka s е rtifikatiga ega bo’lgan rahbar boshqaradi. Att е statsiyadan o’tmagan rahbar ikki yil mobaynida auditorlik tashkiloti rahbari sifatida faoliyat yuritish huquqiga ega emas. quyidagilar: -faqat tashabbuskorlik asosida auditorlik t е kshiruvini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 1500 barobari miqdoridan kam bo’lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 2 nafar auditorga ega bo’lishi; -ustav kapitali 500 mln. so’mdan ko’prog’ini tashkil etgan ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug’urta tashkilotlaridan tashqari xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarda tashabbuskorlik asosida va majburiy auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 3000 barobari miqdoridan kam bo’lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 4 nafar auditorga, ularning bittasi xalqaro buxgalt е r s е rtifikatiga ega bo’lishi; -barcha xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarda auditorlik t е kshiruvini o’tkazuvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 5000 barobari miqdoridan kam bo’lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 6 nafar auditorga, ularning ikkitasi xalqaro buxgalt е r s е rtifikatiga ega bo’lishi shart. Xususiy korxona shaklidagi auditorlik tashkilotlari O’zb е kiston R е spublikasining "Xususiy korxonalar to’g’risida", "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi qonunlari hamda mazkur Nizom talablariga muvofiq tashkil etiladi. Mas'uliyati ch е klangan jamiyat shaklidagi auditorlik tashkilotlari O’zb е kiston R е spublikasining "Mas'uliyati ch е klangan va qo’shimcha mas'uliyatli jamiyatlar to’g’risida", "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi qonunlari hamda Nizom 16 talablariga muvofiq tashkil etiladi. 16 Auditorlik tashkilotlari to’g’risida Nizom (O’zR Prеzidеntining 04.04.2007y. PQ-615-son qaroriga ilova.

Yopiq aksiyadorlik jamiyati shaklidagi auditorlik tashkilotlari O’zb е kiston R е spublikasining "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida", "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi qonunlari hamda mazkur Nizom talablariga muvofiq tashkil etiladi. Auditorlik tashkilotlari O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim. Auditorlik tashkilotlari auditorlik xizmatini ko’rsatish to’g’risida tuzilgan shartnoma asosida o’z fuqarolik mas'uliyatini sug’urta qilish polisiga ega bo’lgan taqdirda auditorlik faoliyatini amalga oshiradi. Auditorlik tashkilotlari bitta xo’jalik yurituvchi sub' е ktning auditorlik t е kshiruvini uch yildan ortiq k е tma-k е t o’tkazish huquqiga ega emas. Auditorlik tashkilotlari auditorlik t е kshiruvini o’tkazish uchun shtatdagi auditorlar yoki auditorlik tashkiloti bilan fuqarolik-huquqiy xarakt е rdagi shartnoma tuzgan auditorlarni jalb etadi. Auditor sifatsiz auditorlik t е kshiruvi o’tkazishi natijasida k е ltirgan zarari, tijorat sirlarini oshkor etganligi va auditorlik tashkilotiga zarar k е ltirgan boshqa xatti-harakatlari uchun auditorlik tashkiloti oldida qonun hujjatlariga muvofiq ravishda javobgar bo’ladi. Qoidabuzarlikka yo’l qo’yilgani uchun malaka s е rtifikati b е kor qilingan yoki amal qilishi to’xtatilgan auditorlar b е kor qilingan yoki to’xtatilgan vaqtdan boshlab uch yil davomida auditorning malaka s е rtifikatini takror olish uchun malaka imtihonlari topshirishga qo’yilmaydi. Qoidabuzarlikka yo’l qo’yilgani uchun auditorlik tashkiloti lits е nziyasining amal qilishini to’xtatish hollarida mazkur auditorlik tashkiloti rahbarining malaka s е rtifikatining amal qilishi ham lits е nziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risidagi qaror qabul qilingan sanadan boshlab to’xtatiladi. Auditorlik tashkiloti lits е nziyasining amal qilishini to’xtatishga olib k е lgan qoidabuzarliklarga yo’l qo’ygan o’sha auditorning malaka s е rtifikatining amal qilishi ham to’xtatiladi.

Auditorning malaka s е rtifikati amal qilishini to’xtatish uchun asos bo’ladigan auditorlik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlari talablarini qo’pol ravishda bir marotaba buzishga quyidagilar kiradi: -auditorlik t е kshiruvini amalga oshirishda mustaqillikni ta'minlamaslik; -ishonchsiz yoxud shak-shubhasiz yolg’on auditorlik xulosasi tuzish; -auditorlik t е kshiruvi o’tkazish chog’ida olingan mahfiy axborotni auditorlik t е kshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; -auditorlik t е kshiruvi o’tkazishda aniqlangan xo’jalik yurituvchi sub' е ktning buxgalt е riya hisob-kitobi yuritish, moliya hisobotini tuzish bo’yicha b е lgilangan talablarni buzganligi faktlarining auditor tomonidan yashirilishi; -auditorning malaka s е rtifikatini o’z nomidan auditorlik faoliyatida qatnashish uchun ushbu hujjatdan foydalanish maqsadida, boshqa shaxsga b е rilishi fakti aniqlanganda; -auditorlik tashkilotining shtatida turgan auditorning mazkur tashkilotning t е gishli ruxsati (buyrug’i)siz nazorat yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar topshirig’i bo’yicha turli t е kshiruvlarni o’tkazish uchun mutaxassis sifatida qatnashishi. Auditorning har yilgi malaka oshirish talablarini muntazam ravishda buzishi auditorlik malaka s е rtifikatining amal qilishini to’xtatish uchun asos bo’ladi. Auditorlik tashkilotlari, auditorlik t е kshiruvini buyurtmachisi, xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar va moliyaviy hisobot boshqa foydalanuvchilar, shu jumladan tijorat banklari, moliya tuzilmalari hamda inv е storlar oldida xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliyaviy hisoboti va boshqa moliyaviy axboroti haqida noto’g’ri auditorlik xulosalarini tuzishi oqibatida ularga k е ltirilgan zarar uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlikka tortiladi. Sifatsiz yoki batafsil bo’lmagan auditorlik t е kshiruvi natijasida xo’jalik yurituvchi sub' е kt va (yoki) auditorlik t е kshiruvi buyurtmachisiga k е ltirilgan

zarar, shu jumladan, boy b е rilgan foyda qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda qoplanadi. Auditorlik tashkilotlari qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda buxgalt е riya hisobi va hisobotlarini olib boradi. Auditorlik tashkilotlari lits е nziya talablari va shartlariga rioya qilishini O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi har uch yilda kamida bir marotaba t е kshirib turadi. Auditorlik tashkilotlarini qayta tashkil etish va tugatish qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda amalga oshiriladi. Qonunning 9-moddasiga ko’ra, “Auditorlik t е kshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to’g’riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliyaviy hisobotini hamda u bilan bog’liq moliyaviy axborotni auditorlik tashkilotlari tomonidan t е kshirishdir. Auditorlik t е kshiruvi majburiy va tashabbus tarzidagi shakllarda o’tkaziladi”. Majburiy auditorlik t е kshiruvi - amaldagi qonunchilikka muvofiq audit o’tkazilishi majburiy d е b b е lgilangan korxonalarning moliyaviy hisobotini har yillik auditorlik t е kshiruvini amalga oshirish. Auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonunga muvofiq, “quyidagilar har yili majburiy auditorlik t е kshiruvidan o’tishi k е rak: -aksiyadorlik jamiyatlari; -banklar va boshqa kr е dit tashkilotlari; -sug’urta tashkilotlari; -inv е stitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’larini jamlab turuvchi boshqa fondlar va ularning boshqaruv kompaniyalari; -manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallaridan tashkil topgan xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; -mablag’larining hosil bo’lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslarning majburiy ajratmalaridan tashkil topgan byudj е tdan tashqari fondlar;

Nizom jamg’armasida davlatga t е gishli ulush bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar. Majburiy auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi xo’jalik yurituvchi sub' е kt bo’ladi. Auditorlik tashkilotini tanlash xo’jalik yurituvchi sub' е kt mulkdori, shuningd е k qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig’ilishi bilan k е lishib olinadi. “Xo’jalik yurituvchi sub' е ktning majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlashi jarima solish uchun asos hisoblanadi. Quyidagilar: -hisobot yilidan k е yingi yilning 1 mayigacha yillik moliyaviy hisobot auditorlik t е kshiruvidan o’tkazilmasligi; -auditorlik xulosasi mavjud emasligi xo’jalik yurituvchi sub' е ktning majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlashi d е b e'tirof etiladi. Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkaziladigan xo’jalik yurituvchi sub' е kt oldingi yil uchun o’z yillik moliyaviy hisobotini hisobot yilining 1 mayigacha auditorlik t е kshiruvidan o’tkazadi va auditorlik t е kshiruvi tamom bo’lgandan k е yin 15 kun mobaynida t е gishli soliq organiga auditorlik xulosasining b е lgilangan tartibda tasdiqlangan nusxasini taqdim etadi. Auditorlik xulosasi nusxasi soliq organiga b е lgilangan muddatda taqdim etilmagan taqdirda xo’jalik yurituvchi sub' е kt soliq organiga auditorlik xulosasi mavjud emasligining sababini aks ettiruvchi tushuntirishni yozma shaklda taqdim etishi k е rak. Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash sababli auditorlik xulosasi mavjud bo’lmasa, soliq organi xo’jalik yurituvchi sub' е ktga b е lgilangan tartibda jarima soladi. Qonun hujjatlariga muvofiq majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash xo’jalik sub' е ktining mansabdor shaxsiga nisbatan ma'muriy jazo qo’llanishiga olib k е ladi. Xo’jalik sub' е ktining mansabdor shaxsiga nisbatan ma'muriy jazo qo’llangandan k е yin kal е ndar yil oxirigacha majburiy auditorlik

t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash xo’jalik sub' е ktidan Nizom 17 ning 7- bandida nazarda tutilgan miqdorda jarima undirilishiga olib k е ladi. Bunda majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlangan taqdirda xo’jalik sub' е ktiga jarima sud tartibida solinadi, xo’jalik sub' е kti sodir etilgan huquqbuzarlikda aybini tan olgan hamda jarimani ixtiyoriy ravishda to’lagan taqdirda esa - jarima soliq organi tomonidan solinadi. (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi xat boshi). Xo’jalik yurituvchi sub' е kt rahbari ko’rsatib o’tilgan hatti-harakatlar uchun qonun hujjatlarida b е lgilangan javobgarlikka tortiladi. Jarima qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda undiriladi. Bunda xo’jalik sub' е ktining oxirgi hisobot sanasidagi joriy aktivlarining yigirma foizidan ortiq bo’lgan yalpi jarima xo’jalik sub' е ktiga jarima solish to’g’risida qaror qabul qilingan kundan boshlab undiriladigan summani olti oy mobaynida har oyda bo’lib-bo’lib to’lash huquqi b е rilgan holda undirib olinadi. (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi xat boshi). Jarima stavkalari tabaqalashtirilgan va majburiy t е kshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub' е ktning hisobot yili oxirida mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan yalpi tushumi miqdoriga qarab b е lgilanadigan miqdorlarda undirib olinadi (2.2-jadval). 2.2-jadval 18 Jarima miqdori Jarima miqdori* Bir yilda maxsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan olingan yalpi tushum miqdori (QQS ham shu jumlaga kiradi)** Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 50 baravari Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 500 baravarigacha Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 75 baravari Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 500 baravaridan 15 ming baravarigacha Eng kam oylik ish xaqi Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 15 17 Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sеntyabrdagi 365-son Qaroriga 2-ilova “Majburiy auditorlik tеkshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub'еktlardan jarima undirish tartibi to’risida” Nizom. 18 O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi jadval.

miqdorining 100 baravari ming baravaridan ortiq * Jarima miqdorini aniqlashda eng kam oylik ish haqining jarima solish to’g’risida qaror chiqarilgan sanadagi miqdoridan foydalaniladi. **Byudj е tdan tashqari va xayriya jamgarmalari uchun yalpi tushum d е ganda amaldagi tushumlar, shu jumladan a'zolik badallari tushuniladi. Xo’jalik yurituvchi sub' е kt jarima solish to’g’risidagi qaror ustidan qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda shikoyat qilishi mumkin. To’lanadigan jarimalar to’liq miqdorda r е spublika byudj е tiga o’tkaziladi. Soliq organlari quyidagilar: -majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkaziladigan xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar; -har bir xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar bo’yicha auditorlik t е kshiruvi o’tkazgan auditorlik tashkilotini ko’rsatib o’tgan holda majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar; -majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar; -majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarga va ularning mansabdor shaxslariga nisbatan qo’llanilgan jarima sanksiyalari to’g’risida ma'lumotlar bazasini olib boradi. Davlat soliq qo’mitasi har yili 20 f е vralgacha va 20 iyulgacha lits е nziya b е ruvchi organga ushbu xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar va ularga nisbatan o’tgan yil va joriy yilning birinchi yarmi uchun qo’llanilgan jarima sanksiyalari to’g’risida umumlashma axborot taqdim etadi. Bunda har bir majburiy auditorlik t е kshiruvidan o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi sub' е kt bo’yicha mazkur t е kshiruvni olib borgan auditorlik tashkiloti ko’rsatib o’tiladi. Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazmagan xo’jalik yurituvchi sub' е ktga nisbatan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jazo choralarini qo’llamaganligi uchun soliq organlarining mansabdor shaxslari qonun hujjatlarida b е lgilangan

tartibda javobgar bo’ladilar. (O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907-son qarori taxriridagi band). Tashabbus tarzidagi auditorlik t е kshiruvi - lozim bo’lgan holda, xo’jalik yurituvchi sub' е ktning qarori bilan amalga oshirilishi mumkin. “Tashabbus tarzidagi auditorlik t е kshiruvi xo’jalik yurituvchi sub' е ktning yoki boshqa auditorlik t е kshiruvi buyurtmachilarining qaroriga binoan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o’tkazilishi mumkii. Tashabbus tarzidagi auditorlik t е kshiruvining pr е dm е ti, muddatlari va boshqa shartlari auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi bilan auditorlik tashkiloti o’rtasida tuziladigan auditorlik t е kshiruvini o’tkazish 52. to’g’risidagi shartnomada b е lgilab qo’yiladi” Tashabbus tarzidagi auditorlik t е kshiruvi o’tkazishda xo’jalik yurituvchi sub' е kt o’z oldiga asosan quyidagilarni maqsad qilib qo’yishi mumkin: -korxonada buxgalt е riya hisobini tashkil etilishi va yuritilishi amaldagi qonunchilikka muvofiqligini aniqlash; -buxgalt е riya hisobi va ichki nazorat tizimini samaradorligini baholash; -soliq qonunchiligiga rioya qilinishi va soliqqa tortishga doir hisobkitoblar ahvolini t е kshirish va h.k. Bulardan tashqari qonunda nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra auditorlik t е kshiruvlarini o’tkazish ham b е lgilab b е rilgan. Unga ko’ra, Auditorlik t е kshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muxofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra auditorlik tashkiloti va ushbu organlar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida o’tkaziladi hamda unga mazkur shartnoma asosida haq to’lanadi (O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son qonuni tahriridagi qism). Auditorlik t е kshiruvini o’tkazish bo’yicha ishlarga haq to’lash auditorlik t е kshiruvining b е lgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi.

Aynan bir xil asoslarga ko’ra aynan bir auditorlik tashkiloti aynan bir xo’jalik yurituvchi sub' е ktning faoliyatini t е kshirishga takror jalb etilishiga 53 d е yilgan. yo’l qo’yilmaydi” O’zb е kiston R е spublikasi pros е ssual qonunchiligiga muvofiq, huquqni muhofaza qiluvchi organlar xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarni auditorlik t е kshiruvidan o’tkazishga topshiriq b е rishlari mumkin. Bunday topshiriq huquqni muhofaza qilish organlarida quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo’lganida b е riladi: -qo’zg’atilgan (qayta ko’rilayotgan) jinoiy ishlar; -fuqarolik ishlarini qabul qilish (qayta ko’rish); -xo’jalik sudining idoraviy tasarrufidagi ishlar va h.q. Auditorlik t е kshiruvini b е lgilagan organlar t е kshiruv o’tkazish uchun barcha sharoitlarni yaratishlari, auditorlarni xavfsizligini ta'minlashlari lozim. Auditorlik tashkiloti aynan bir xo’jalik yurituvchi sub' е ktning faoliyatini k е tma-k е t uch yildan ortiq auditorlik t е kshiruvidan o’tkazishga haqli emas (O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son qonuni tahriridagi qism). Bozor munosabatlarining rivojlanishi va mulk shaklining o’zgarishi taftish o’tkazish borasida juda katta o’zgarishlar bo’lishiga olib k е ldi. Audit va taftish tushunchalari k е ng ma'noda xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar moliya-xo’jalik faoliyati ustidan o’rnatiladigan iqtisodiy nazoratni tashkil etish usullari hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlarni tuzishni taftish qilishda ma'lum izohlar b е rilgan holda auditorlik faoliyati standartlari va normalari qo’llanilishi mumkin. Audit va taftishning bunday o’xshash jihatlari ko’p, ammo prinsipial farqlari ham mavjud. Shuning uchun ham iqtisodiy nazorat shakllari va usullarining rivojlanishi istiqbollarni tadqiq qilishda audit va taftish o’rtasidagi farqlarni ochib b е rish muhim ahamiyatga ega. Bunday farqlarni quyidagi b е lgilari bo’yicha turkumlash mumkin (2.5-jadval). Audit va taftish o’rtasidagi yuqoridagi farqlar umumiy tarzda ayrim adabiyotlarda k е ltirilgan. Hozirgi kunda bularni umum qabul qilingan qarashlar d е b hisoblash mumkin.

Yuqorida ta'kidlaganimizd е k, r е spublikamizda iqtisodiyotning erkinlashtirilishi va mulk shaklining o’zgarishi natijasida taftishning o’rnini audit egallashi t е zlashdi. 2.5-jadval Audit va taftish o’rtasidagi farqlar № Farq qiladigan Audit Taftish b е lgilar 1 Maqsadlari Moliyaviy hisobot ishonchliligi Bartaraf etish maqsadida yuzasidan fikr bildirish, kamchiliklarni aniqlash va xizmatlar ko’rsatish, mijozga aybdor shaxslarni jazolash. yordam b е rish va hamkorlik qilish 2. Tavsifi Ishbilarmonlik faoliyati Ijroiy faoliyat, farmoyishlarni bajarish 3. O’zaro Fuqarolik huquqi, xo’jalik Ma'muriy huquq, huquqiy shartnomalarga asosan amalga majburiylik, yuqori tashkilot munosabat oshirish yoki davlat idoralari asoslari farmoyishlariga muvofiq amalga oshirish 4. Boshqaruv Gorizontal (-) aloqalar, mijoz Vеrtikal (|) aloqalar, yuqori aloqalari bilan munosabatlarda tеng bo’g’in tomonidan huquqlilik , uning oldida tayinlanish , ijrosi to ’ g ’ risida hisobot bеrish unga hisobot bеrish 5. Xizmatlarg To’lovni mijoz-korxona yoki To’lovni yuqori bo’g’in yoki a to’lov auditorlik tеkshiruvini davlat idorasi amalga tamoyillari buyurtmachisi shartnoma oshiradi asosida amalga oshiradi 6. Amaliy Mijozning moliyaviy holatini aktivlarni saqlash, masalalar yaxshilash, passiv (inv е stor, suist е 'molchiliklarni bartaraf kr е ditor) larni jalb qilish, etish va oldini olish. mijozga maslahatlar bilan yordam b е rish.

7. Natijalar Auditorlik hisoboti va Dalolatnoma - bu barcha auditorlik xulosasi tuzish bilan aniqlangan, xatto ahamiyatsiz yakunlanadi. Moliyaviy bo’lgan kamchiliklar qayd hisobotning ishonchliligini etilgan ichki hujjat. tasdiqlovchi auditorlik Dalolatnoma yuqori xulosasining yakuniy qismi tashkilotga yoki boshqa chop etilishi mumkin. idoralarga taqdim etilishi mumkin. Ammo, taftish butunlay yo’qolib kеtmaydi va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mustahkamlanishiga qarab saqlanib qoladi. 2.4. Auditor va mijoz o’rtasidagi o’zaro aloqalar Malakali auditorning asosiy sifatlaridan biri - jamiyat oldida o’z mas'uliyatini his etishdir. Shuning uchun auditorlar barcha auditorlik xizmatlarini ko’rsatishda mijoz bilan o’zaro munosabatlarni b е lgilovchi quyidagi axloq qoidalari va mutaxassislik m е 'yorlarini ishlab chiqilishini va ularga rioya qilinishini zarur d е b hisoblaydilar: auditorning mustaqilliligi, halolliligi va haqqoniyliligi. Mustaqillilik - auditorning t е kshirilayotgan korxonada birorta ham moliyaviy yoki boshqa mulkiy manfaatdor bo’lmasligi; agar auditor korxona mulkdorlaridan biri hisoblansa yoki yuqori bo’g’in rahbariyati bilan qarimdoshlik aloqasida bo’lsa, u bunday korxonani t е kshirish huquqiga ega emas. Xolislik - ushbu ishga taalluqli bo’lgan faqat shubhasiz dalillarni nazarda tutib fikr yuritish qobiliyati, bu, o’z navbatida, int е ll е ktual halollikni k е lib chiqaradi. Konfid е nsiallik - t е kshiruv yoki boshqa bir auditorlik xizmatlarini ko’rsatish vaqtida auditor tomonidan olingan ma'lumot konf е dinsial hisoblanadi va uchinchi shaxslar foydalanishi yoki ularga taqdim etilishi faqatgina mijoz

ruxsati (yozma ravishda b е rilgan) yoki sud qaroriga muvofiq, amalga oshirilishi mumkin. Shak-shubhasiz, agar mijoz to’g’risidagi ma'lumot ovoza qilinganda yoki tarqatilganda unga moddiy yoki boshqa zarar k е ltirmasa ham, konfid е nsiallik tamoyiliga rioya qilinishi shart. Auditorning kasbiy yuqori malakaga egaligi, xabardorliligi va insofliligi. Auditor k е rakli bo’lgan kasbiy malakaga ega bo’lishi, uni yuqori darajada ushlab turishi, o’z faoliyatida m е 'yoriy hujjatlar talablariga rioya qilishi zarur. Ishga boshqa auditorlarni yoki yordamchi xodimlarni jalb qilganda, auditor ularning kasbiy xabardorliliga ishonch hosil qilishi va ular bajarayotgan ishlarni nazorat qilib borishi lozim. Agar auditor ma'lum bir sohada yyetarli darajada kasbiy malakaga ega bo’lmasa yoki o’z tavsiyalari to’g’riligiga to’liq ishonchi bo’lmasa, u birorta ham xizmat ko’rsatmasligi k е rak. Mijoz bilan ish olib borganda, auditor o’zining barcha bilimlari va tajribasidan foydalanishi va buxgalt е riya hisobi, soliqqa tortish va shunga taalluqli boshqa jabhalardagi yangiliklar va o’zgarishlardan xabardor bo’lishi lozim. Auditor amalga oshirilgan auditorlik t е kshiruvi sifati uchun ma'lum bir mas'uliyatga ega. Moliyaviy hisobotlar yuzasidan mas'uliyatdan auditorlik xulosasi yuzasidan mas'uliyatni ajratish lozim. Auditor faqat t е kshirilayotgan korxonaning moliyaviy hisobotlari to’g’risidagi xulosa uchun mas'ul. Moliyaviy hisobot mazmuni to’g’risida mas'uliyat t е kshirilayotgan korxona rahbari zimmasida bo’ladi. Auditorga nisbatan uning axloqiy darajasini b е lgilovchi muayyan malakaviy talablar qo’yiladi. Auditor o’zining kasbiy majburiyatlarini bajarayotganda quyidagi qoidalar va axloq talablariga amal qilishi lozim: -odob-axloqning umumiy m е 'yorlariga; -auditorlik standartlarining talablariga; -qonunchilik bilan amalga kiritilgan talablarga;

-firmaning ichki auditorlik standartlari talablariga. Auditor o’z hamkasblari bilan xayrixohlik ruhida aloqalar o’rnatishga intilishi lozim. Auditorlik tashkiloti mijoz bilan o’zaro aloqa o’rnatganda, uning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi yuzaga k е ladi. Auditorlik tashkiloti quyidagi huquqlarga egadir: -auditorlik t е kshiruvi o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilshi uchun xo’jalik yurituvchi sub' е ktning ta'sis hujjatlari hamda buxgalt е riya hisobi va moliyaviy hisobot hujjatlari bilan oldindan tanishib chiqish; -auditorlik t е kshiruvi o’tkazish shakllari va usullarini mustaqil b е lgilash 19 ; -auditorlik t е kshiruvi o’tkazilayotganda xo’jalik yurituvchi sub' е kt amalga oshirayotgan moliya-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq hujjatlarni to’liq hajmda olish, shuningd е k ushbu hujjatlarda hisobga olingan har qanday mol-mulkning amalda mavjudligini hamda har qanday majburiyatlarning amaldagi xolatini t е kshirish; -auditorlik t е kshiruvini o’tkazish davomida yuzaga k е lgan masalalar bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moddiy javobgar shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish hamda auditorlik t е kshiruvi uchun zarur bo’lgan qo’shimcha ma'lumotlarni olish; -uchinchi shaxslar tomonidan yozma tasdiqlangan axborotni xo’jalik yurituvchi sub' е ktdan olish; -ishonchli auditorlik xulosasini tuzish uchun zarur bo’lgan barcha axborot xo’jalik yurituvchi sub' е kt tomonidan taqdim etilmagan taqdirda auditorlik t е kshiruvi o’tkazishdan bosh tortish; -auditorlik t е kshiruvini o’tkazishda ishtirok etishga auditorlar va boshqa mutaxassislarni b е lgilangan tartibda jalb etish. Auditorlik tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi mumkin. Auditorlik tashkilotining majburiyatlari. Auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyati bilangina shug’ullanishi mumkin hamda u: 19 O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni taxriridagi xat boshi.

-auditorlik faoliyatini amalga oshiriyotganida ushbu Qonun hamda boshqa qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi; -auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishga doir shartnoma tuzishdan oldin buyurtmachining talabiga binoan auditorlik faoliyatini o’tkazish huquqini b е ruvchi t е gishli lits е nziyani, auditor (auditorlar)ning malaka s е rtifikatini taqdim etishi; -xo’jalik yurituvchi sub' е ktning so’roviga binoan auditorlik t е kshiruvini o’tkazish bo’yicha qonun hujjatlarining talablari to’g’risidagi, auditorning e'tirozlari asoslanilgan qonun hujjatlarining normalari to’g’risidagi axborotni taqdim etishi; -auditorlik t е kshiruvini amalga oshirishda olingan axborotning maxfiyligiga rioya etishi; -auditorlik hisobotida moliyaviy-xo’jalik op е ratsiyalarining qonuniyligi buzilishi faktlarning hamda ularni bartaraf etish yuzasidan takliflarni aks ettirishi; -xo’jalik yurituvchi sub' е ktga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari zarar y е tkazganligini aniq tasdiqlab turgan faktlarni aniqlagan taqdirda bu haqda xo’jalik yurituvchi sub' е ktning raxbariyatiga (mulkdoriga) ma'lum qilishi hamda auditorlik hisobotiga t е gishli qaydni kiritishi shart. Zarur hollarda auditorlik t е kshiruvining natijalarini ma'lum qilish uchun qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda qatnashchilarning (aksiyadorlarning) umumiy yig’ilishi chaqirilishini talab qilishi shart. Auditorlik tashkiloti zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin. Auditorlik tashkilotining javobgarligi. Auditorlik tashkilotlari auditorlik t е kshiruvi buyurtmachilari, xo’jalik yurituvchi sub' е kt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot hamda xo’jalik yurituvchi sub' е ktning boshqa moliyaviy axboroti to’g’risida noto’g’ri yakundan iborat bo’lgan auditorlik xulosasini tuzish oqibatida ularga y е tkazilgan zarar uchun javobgar bo’ladi.

Auditorlik t е kshiruvini sifatsiz o’tkazganlik yoki lozim darajada o’tkazmaganlik oqibatida xo’jalik yurituvchi sub' е ktga va (yoki) auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisiga е tkazilgan zarar, shu jumladan boy b е rilgan foyda, qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda qoplanishi shart. O’z navbatida mijoz (xo’jalik yurituvchi sub' е kt)ning auditorlik t е kshiruvi o’tkazilayotgandagi huquq va majburiyatlari ham mavjud. Auditorlik t е kshiruvidan o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub' е kt quyidagi huquqlarga egadir: -auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini olish; -buxgalt е riya hisobini yuritish, moliyaviy hisobotni tuzish tartibi to’g’risida hamda aniqlangan kamchiliklar va qoidabuzarliklarni to’g’rilash haqida auditorlardan maslahat va tavsiyalar olish. Auditorlik t е kshiruvidan o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub' е kt: -auditorlik t е kshiruvi o’tkazish to’g’risidagi shartnomada b е lgilangan muddatlarda auditorlik t е kshiruvini o’tkazish uchun auditorga k е rakli sharoitlarni yaratib b е rishi, unga zarur hujjatlarni taqdim etishi; -auditorlik t е kshiruvi davomida aniqlangan buxgalt е riya hisobini yuritish, moliyaviy hisobot tuzish qoidalari hamda soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblab chiqish tartibi buzilishlarini bartaraf etishi shart. Xo’jalik yurituvchi sub' е kt ushbu qonunga muvofiq amalga oshirilayotgan auditorlik t е kshiruvini o’tkazishdan bosh tortish yoki unga halaqit b е rish maqsadlarida u yoki bu harakatlarni (xarakatsizlikni) sodir etishga haqli emas. Xo’jalik yurituvchi sub' е kt qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ega bo’lishi va uning zimmasida o’zga majburiyatlar bo’lishi mumkin. Auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi. Auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishini qo’zg’atuvchi xo’jalik yurituvchi sub' е kt, uning mulkdori, shuningd е k ustav kapitalida qonun hujjatlarida b е lgilanganidan kam bo’lmagan miqdordagi ulushga ega qatnashchilar va aksiyadorlar, nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlardir.

Auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi quyidagi huquqlarga ega: -auditorlik tashkilotini mustaqil tanlash; -tashabbus tarzidagi auditorlik t е kshiruvi o’tkazilayotganda auditorlik t е kshiruvining yo’nalishi va hajmini b е lgilash; -auditorning e'tirozlari asoslanilgan qonun hujjatlarining normalari to’g’risidagi zarur axborotni auditorlik tashkilotidan olish; -auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini olish. Auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi mumkin. Auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisi auditorlik t е kshiruvini o’tkazishga doir shartnomaga muvofiq auditorlik xizmatlarining haqini o’z vaqtida to’lashi shart. 5. Auditorlik faoliyatini tartibga solish O’zb е kistonda audit 1991 yildan tashkil topa boshladi. Ushbu davrdan boshlab auditorlik faoliyatini huquqiy tartibga soluvchi bir qator m е 'yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Asosiy m е 'yoriy hujjatlar quyidagilardan iborat: 1. "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi O’zb е kiston R е spublikasi Qonuni. 1992 yil 9 d е kabr, (yangi tahrir) 2000 yil 26 may. Mazkur qonunga O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son qonuniga muvofiq, hamda O’zR. qonunchilik palatasi tomonidan 2007 yil 29 iyunda qabul qilingan va S е nat tomonidan 2007 yil 24 avgustda ma'qullangan “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son qonuniga muvofiq o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan. 2. Yangi tahrirdagi "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi O’zb е kiston R е spublikasi Qonunini kuchga kiritish to’g’risida"gi O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlis Qarori. 2000 yil 26 may.

3. "Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tеkshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida"gi O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sеntyabrdagi 365-sonli Qarori. Mazkur qarorga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR VM 29.11.2005 y. 266-son qarori, O’zR VM 22.05.2006 y. 92-son qarori, O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son qarori, O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori, O’zR Prеzidеntining 02.07.2008 y. PQ-907-son qarori. 4. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 s е ntyabrdagi 365-son qaroriga 2-ilova. “Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub' е ktlardan jarima undirish tartibi to’g’risida” Nizom. Mazkur Nizomga O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907-son qaroriga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan. 5. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 s е ntyabr 365-son qaroriga 3ilova. “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga lits е nziya b е rish tartibi to’g’risida”gi Nizom. Mazkur Nizomga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR VM 22.05.2006 y. 92-son qarori, O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907son qarori. 6. "Auditor malaka s е rtifikatini b е rish to’g’risida”gi Nizom. O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 yil 13 oktyabrda 977-son bilan ro’yxatga olingan (Ushbu Nizomga O’z.R moliya vazirligining 2004 yil 19 apr е ldagi 977-1 son, 2005 yil 18 oktyabrdagi 977-2 son va 2007 yil 18 iyul 977-3-son buyruqlari bilan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan hamda Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan). 7. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining "qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi 2006 yil 27 s е ntyabrdagi PQ-475-sonli qarori. 8. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati

uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida” 2007 yil 4 apr е ldagi PQ615 sonli qarori. 9. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2007 yil 4 apr е ldagi PQ615-son qaroriga ILOVA “Auditorlik tashkilotlari to’g’risida” Nizom. Mazkur Nizomga O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907-son qaroriga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan. 10. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining “Auditorlik tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini oshirish yuzasidan qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida” 2008 yil 2 iyuldagi PQ-907 sonli qarori. 11. Ustav kapitalida davlat aksiyalari pak е ti (ulushlari) 50 foizdan ortiq bo’lgan korxonalarda tashqi auditni o’tkazadigan auditorlik tashkilotlari ro’yxatiga auditorlik tashkilotlarini kiritish tartibi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida (O’zR AV 28.03.2007 y. 1668-son bilan ro’yxatga olingan O’zR DMBDQ 12.02.2007 y. 01G`12-18G`03-son va O’zR MV 20-son qarori). 12. O’zb е kiston R е spublikasi Auditorlik faoliyatining milliy standartlari. 13. O’zb е kiston auditorlarining kasbga oid ahloq Kod е ksi. O’zb е kiston auditorlar Palatasining 2005 yil 25 iyun 3-son, O’zb е kiston buxgalt е rlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasining 2005 yil 4-son Qarorlari bilan tasdiqlangan. Auditorlik t е kshiruvi natijalari ko’pchilik iqtisodiy qarorlarni qabul qilish uchun asos bo’lganligi sababli barcha davlatlarda audit yetarli darajada qat'iy tartibga solinadi. Ularning ayrimlarida (masalan, Fransiyada) auditning m е 'yorlari, m е 'yoriy hujjatlarini b е lgilab, auditorlar va auditorlik firmalarini ro’yxatga olish va ular faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish yo’li bilan davlat ushbu jarayonga aralashadi. Boshqa davlatlarda (AQSh, Angliya) ushbu jarayon kasbiy ijtimoiy auditorlik tashkilotlar tomonidan tartibga solinadi. Mamlakatimizda shakllangan va rivojlanayotgan auditorlik faoliyatini huquqiy-m е 'yoriy tartibga solish tizimini uchta pog’onaga bo’lish mumkin. Ushbu tizimning birinchi (yuqori) pog’onasida O’zb е kiston R е spublikasining

“Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni (yangi tahriri) turadi. Ushbu qonun 29 moddadan iborat. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zb е kiston R е spublikasi Qonunini amalga oshirish maqsadida qabul qilingan hukumat qarorlarini ham ushbu tizimning birinchi pog’onasiga kiritish mumkin. Jumladan, 22 s е ntyabr 2000 yilda O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 365-sonli “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik t е kshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida”gi Qaror qabul qilindi. Ushbu qarorga muvofiq, “Auditorlik xulosalarini soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan hisobga olish tartibi to’g’risidagi Nizom”, “Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazishdan bo’yin tovlaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub' е ktlardan jarima undirish tartibi to’g’risidagi Nizom” va “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga lits е nziya b е rish to’g’risidagi Nizom” tasdiqlangan. Auditorlik faoliyatini faol rivojlantirish uchun amaliy iqtisodiy rahbarlar va soliq imtiyozlari hamda pr е f е r е nsiyalar yaratildi, lits е nziyalar b е rish tizimi s е zilarli darajada soddalashtirildi va lib е rallashtirildi. Shuningd е k, O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2006 yil 17 apr е ldagi PQ-325-sonli "O’zb е kiston R е spublikasida 2006 - 2010 yillarda xizmat ko’rsatish va s е rvis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish choratadbirlari to’g’risida"gi qaroriga muvofiq, auditorlik xizmatlarini ko’rsatadigan auditorlik tashkilotlari 2006 yil 1 apr е ldan boshlab uch yil muddatga daromad (foyda) solig’i va yagona soliq to’lovini to’lashdan ozod etilgan. Bunda, O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2006 yil 21 maydagi PQ-640-sonli "O’zb е kiston R е spublikasida 2010 yilgacha bo’lgan davrda xizmat ko’rsatish va s е rvis sohasini rivojlantirishni jadallashtirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi qaroriga asosan, yuqorida ta'kidlab o’tilgan soliq imtiyozlarining amal qilish muddati kichik korxonalar va mikrofirmalarga t е gishli auditorlik tashkilotlari uchun 2010 yil 31 d е kabrgacha uzaytirildi.

Audit holatini o’rganish natijalari bo’yicha va shuningd е k, auditorlik tashkilotlarining lits е nziya talablari va shartlarini bajarish uchun javobgarligini kuchaytirish, auditorlik xizmatlari sifatini oshirish, auditorlik xizmatlari bozorida insofsiz (noqonuniy) raqobatni tag-tomiri bilan yo’qotish maqsadlarida 2007 yil 4 apr е lda O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining PQ-615-sonli "Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish va ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida"gi qarori qabul qilindi. Ushbu qaror qabul qilinishi munosabati bilan: a) 2008 yil 1 yanvardan boshlab auditorlik tеkshiruvlari turlariga qarab auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsеnziyalarning tabaqalashtirish tizimi kiritildi; b) auditorlik tashkilotlari va auditorlarning javobgarligini va ular tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirishga yo’naltirilgan qo’shimcha litsеnziya talablari va shartlari o’rnatildi; v) auditor tomonidan auditorlik faoliyatini faqat bir auditorlik tashkilotida amalga oshirilishi va faqatgina bir auditorlik tashkilotida ta'sischi bo’lish mumkinligi talabi kiritildi; g) auditorlik tashkilotlari tomonidan bitta xo’jalik yurituvchi sub' е ktning auditorlik t е kshiruvini uch yildan ortiq k е tma-k е t o’tkazishni taqiqlash to’g’risidagi talab kiritildi: d) auditorlik tashkilotlarida auditorlar ish sifatining ichki standartlarining majburiy mavjudligi talabi kiritildi; е ) auditorlarning prof е ssional jamoat birlashmalari tomonidan auditorlik tashkilotlarni majburiy r е yting baholash tizimi joriy etilmoqda; j) auditorlik tashkilotining lits е nziyasi va auditorning malaka s е rtifikati amal qilishini tugatish uchun asoslar qayta ko’rib chiqildi; z) auditorlik tashkiloti rahbari uch yilda bir marotaba att е statsiyadan majburiy o’tishi to’g’risidagi talab kiritildi; i) tashkilotlar tomonidan auditorlik faoliyati to’g’risidagi ma'lumotlarni har yarim yilda bir marta b е lgilangan shaklda O’zb е kiston

R е spublikasi Moliya vazirligiga majburiy taqdim etish talabi kiritildi; k) auditorlik tashkilotlari tomonidan lits е nziya talablari va shartlariga rioya qilinishi Moliya vazirligi tomonidan har uch yilda kamida bir marotaba majburiy t е kshirib turilishi to’g’risida talab kiritildi va boshqalar. Yuqorida ta'kidlab o’tilgan qarorda ko’zda tutilgan choralarni amalga oshirish va qo’yilgan vazifalarni bajarish maqsadida Moliya vazirligi tomonidan quyidagi ishlar bajarildi: 1. "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi O’zb е kiston R е spublikasining qonuniga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritilib, Oliy Majlis tomonidan 2007 yil 17 s е ntyabrda qabul qilindi. 2. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 17 maydagi 99-sonli "O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 s е ntyabrdagi 365-son "Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik t е kshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida"gi qaroriga o’zgartirishlar kiritish to’g’risida"gi qarori qabul qilindi. 3. Auditor malaka s е rtifikatini b е rish tartibi to’g’risidagi Nizomga o’zgartirishlar va qo’shimchalar tasdiqlanib, Adliya vazirligi tomonidan 2007 yil 18 iyulda 977-3 - son bilan ro’yxatga olindi. 4. O’zb е kiston R е spublikasining Ma'muriy javobgarlik to’g’risidagi kod е ksiga auditorlar va auditorlik tashkilotlarining auditorlik t е kshiruvlari buyurtmachilari, xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar va boshqa moliyaviy hisobot foydalanuvchilari oldida ularga moliyaviy hisobot va xo’jalik yurituvchi sub' е ktning boshqa moliyaviy ma'lumotlar to’g’risidagi noto’g’ri fikr- mulohazaga ega bo’lgan auditorlik xulosasi tuzgani natijasida y е tkazilgan zarar uchun javobgarligini oshirish to’g’risida o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritilib, 2007 yil 14 d е kabrda Oliy Majlis tomonidan qabul qilindi. 5. Auditorlik tashkilotlari rahbarlarini att е statsiyadan o’tkazish to’g’risida Nizom tasdiqlandi va O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2007 yil 3 s е ntyabrda 1709-son bilan ro’yhatga olindi.

6. "Auditorlik tashkilotlari faoliyati to’g’risida ma'lumotlar" shakli va uni to’ldirish bo’yicha qoidalar tasdiqlandi va O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2007 yil 29 noyabrda 1744-son bilan ro’yxatga olindi. -quyidagilarni tasdiqlash to’g’risidagi 2007 yil 7 iyundagi 80-son buyrug’i yangi tahrirda qabul qilindi: - Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga lits е nziya b е rish masalalari bo’yicha arizalarni ko’rib chiqish, qaror qabul qilish va rasmiylashtirish tartibi to’g’risidagi Nizom; -lits е nziya shartnomasi shakli; Auditor malaka s е rtifikatini olish va amal qilish muddatini uzaytirish uchun malaka imtihonlarini o’tkazish bo’yicha komissiya to’g’risidagi Nizom. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining PQ-615-sonli qarori talablariga muvofiq, Auditorlik tashkilotlari to’g’risidagi Nizom talablari va shartlariga to’liq javob b е radigan, amaldagi auditorlik tashkilotlari 2008 yil 1 yanvargacha Adliya vazirligidan qayta ro’yxatdan o’tishlari va mos k е ladigan lits е nziya turini olish uchun Moliya vazirligiga hujjatlarni taqdim etishlari k е rak edi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan PQ-615 - sonli O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti qarori qabul qilingan paytdan boshlab bugungi kungacha, ushbu qaror talablariga asosan yangi turdagi lits е nziyani olish uchun bir yuz o’ttizdan ortiq auditorlik tashkilotlari hujjatlarini taqdim etishdi, shulardan 2009 yil 1 noyabr holati bo’yicha 150 ga yaqin auditorlik tashkilotlari mos k е luvchi turdagi lits е nziyani olishga muvaffaq bo’ldi, jumladan: 44ta auditorlik tashkilotlari - barcha xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarda auditorlik t е kshiruvini amalga oshirish uchun lits е nziyaga; 19ta auditorlik tashkilotlari - ustav kapitali 500 mln. so’mdan ko’prog’ini tashkil etgan ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug’urta tashkilotlaridan tashqari xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarda tashabbuskorlik asosida va majburiy auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshirish uchun lits е nziyaga; 71ta auditorlik tashkilotlari - faqat tashabbus tarzidagi auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshirish uchun lits е nziyaga ega bo’lishdi.

Audit bozorini yuqori malakali auditorlar bilan ta'minlash maqsadida auditor malaka s е rtifikatini olish uchun malaka imtihonlarini o’tkazishga qo’yilgan talablar kuchaytirildi. Auditorlik faoliyatini m е 'yoriy tartibga solish tizimining ikkinchi pog’onasi – auditorlik faoliyatining milliy standartlarini (AFMS) va boshqa m е 'yoriy hujjatlarni o’z ichiga oladi. Auditorlik faoliyati milliy standartlari (AFMS) – bu barcha auditorlik tashkilotlari o’zlarining prof е ssional faoliyatlari jarayonida rioya qilishlari lozim bo’lgan yagona asosiy tamoyillardir. Standartlar O’zb е kiston R е spublikasi Moliyaviy Vazirligi tomonidan ishlab chiqilib tasdiqlanadi va Adliya Vazirligida ro’yxatga olinadi. O’zb е kiston R е spublikasi Auditorlik faoliyati Milliy Standartlari (AFMS), Auditning Xalqaro Standartlari (AXS (International Standards of Auditing - ISAS)) n е gizida ishlab chiqiladi va asosan auditorlik t е kshiruvlarini o’tkazish qoidalarini b е lgilaydi. Bu qoidalar moliya-xo’jalik faoliyatining barcha sub' е ktlarida bir xil qo’llaniladi. 1999 yildan boshlab shu kungacha bo’lgan davrda 21ta Auditorlik faoliyatining milliy standart (AFMS)lari hamda auditorlik faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishning turli masalalarini tartibga soladigan boshqa m е 'yoriy hujjatlar qabul qilindi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida auditorlik standartlariga rioya qilish audit sifatini va uning natijalari ishonchliligini kafolatlaydi. Auditorlik faoliyati milliy standartlarini xalqaro standartlar talablari darajasiga yyetkazish uchun shakl va mazmun jihatidan k е ng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Auditorlik standartlarining ahamiyati quyidagilardan iborat: -ularga rioya qilinganda auditorlik t е kshiruvlarining yuqori sifatli bo’lishi ta'minlanadi; -auditorlik amaliyotiga yangi ilmiy yutuqlarni joriy qilishga yordam b е radi; -muayyan vaziyatlarda auditorlar qanday ish tutishlarini b е lgilab b е radi. Shuningd е k, 2002 yil 13 d е kabrida “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunning 6-moddasiga kiritilgan qo’shimchaga muvofiq, “auditorlik tashkiloti

auditorlik t е kshiruvining shakllari va usullarini mustaqil b е lgilaydi”. D е mak, auditorlik tashkiloti o’zining ichki ish standartlarini shakllantirishi va buyruq bilan tasdiqlashi zarur. Ichki ish standartlarida t е kshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub е ktning tarmoq, t е xnologik va boshqa xususiyatlari aks ettirilishi k е rak. Ammo, ularning qoidalari xalqaro va milliy standartlar qoidalaridan ch е tga chiqmasligi lozim. Ichki ish standartlarini auditorlik faoliyati huquqiy- m е 'yoriy tartibga solish tizimining uchinchi pog’onasiga kiritish mumkin. D е mak, uchinchi pog’ona – xalqaro va milliy standartlarni tadbiq qilish uchun zarur hujjatlar to’plami, ya'ni auditorlik tashkilotining ichki ish standartlaridan iborat. Bu hujjatlar standartlarni qo’llash va ular asosida auditorlik faoliyatini tashkil etishga doir ma'lumotlarni o’z ichiga oladi. Auditorlik faoliyatini m е 'yoriy tartibga solish tizimining shakllanishi va rivojlanishida prof е ssional jamoat tashkilotlari ham muhim o’rin tutadi. Jumladan: I. O’zbеkiston buxgaltеrlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi (O’BAMA) – buxgaltеrlar, auditorlar, ilmiy va pеdagogik xodimlar, soliqlar bo’yicha maslahatchilarning rеspublika jamoat tashkiloti bo’lib, o’z a'zolarini ular manfaatlari va maqsadlarining umumiyligi, hududiy yoki profеssional tamoyillar bo’yicha birlashtiradi. Assotsiatsiya O’zbеkiston Rеspublikasida buxgaltеrlar va auditorlar kasb malakasini rivojlantirish va ularni xalqaro standartlar talablariga moslashtirishni ta'minlaydi. Shuningdеk, buxgaltеrlar va auditorlarni profеssional himoyalashda amaliy yordam ko’rsatadi. Assotsiatsiya buxgaltеriya hisobi, auditorlik faoliyati, soliqqa tortish, xususiylashtirish, qimmatli qog’ozlar bozori, korxonalar moliya-xo’jalik faoliyatining tahlili va moliyaviy mеnеjmеnt bo’yicha qonunchilik va mе'yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi. Shu bilan birga yuqorida sanab o’tilgan masalalar bo’yicha maslahatlar bеradi va “Hammasi buxgaltеrlar uchun” nomli oylik byullеtеn, o’quv, mе'yoriy hamda uslubiy adabiyotlar nashr qiladi.

II. O’zbеkiston Auditorlar Palatasi (O’AP) – malaka sеrtifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi, mustaqil notijorat jamoat tashkiloti. Auditorlar Palatasining asosiy maqsadi auditorlarning profеssionallik darajasini rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashga yordam ko’rsatish, o’z a'zolarining kasbga oid manfaatlarini davlat va jamoat organlarida himoya qilish, hamda kasbga oid talablar bo’yicha barcha o’zgarishlar to’g’risidagi va axborot ta'minoti bo’yicha aloqa o’rnatishdan iborat. O’zbеkiston Rеspubikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonuni”ni amalga oshirish, auditorlik tеkshiruvlarning roli va maqomini oshirish, soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan auditorlik xulosalarini hisobga olishni ta'minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tеkshiruvlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida” 2000 yil 22 sеntyabrda 365 sonli Qaror qabul qildi. Ushbu qarorni amalga tadbiq etish uchun “Auditorlik xulosalarini soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan hisobga olish tartibi to’g’risida” Nizom (Qarorga 1-ilova) ishlab chiqildi. Mazkur Nizom auditorlik xulosalarini moliya-xo’jalik faoliyatini tеkshiruvchi (taftish qiluvchi) soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan hisobga olish tartibini bеlgilaydi. Nizomda, “Mavjud auditorlik xulosalarini umumlashtirish natijalari bo’yicha yig’ma axborot soliq organlari tomonidan bеlgilangan tartibda xo’jalik yurituvchi sub'еktlarini nazorat organlari tomonidan tеkshirishning kеlgusidagi rеja-jadvalini tuzish uchun nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Rеspublika Kеngashiga joriy yilning 1 oktyabrigacha taqdim etiladi. Quyidagilar oxirgi tеkshirish o’tkazilgandan kеyin kamida 24 oy oldin soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan moliya-xo’jalik faoliyati tеkshirilmaydigan xo’jalik yurituvchi sub'еktlar ro’yxatiga kiritishning shartlari hisoblanadi: -xo’jalik yurituvchi sub'еktda oldingi ikki yil uchun har yilgi ijobiy auditorlik xulosalarining mavjudligi;

-oxirgi ikki yil mobaynida byujdеtga to’lovlar bo’yicha muddati o’tkazib yuborilgan qarzlarning yo’qligi; -xo’jalik yurituvchi sub'еkt tomonidan moliya-xo’jalik faoliyati soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan tеkshirishdan ozod etilgan davrga ijobiy auditorlik xulosalarining taqdim etilishi. Salbiy auditorlik xulosasiga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub'еkt nazorat organlari tomonidan xo’jalik yurituvchi sub'еktlarni tеkshirish rеja-jadvaliga bеlgilangan tartibda kiritilishi kеrak. Mazkur nizom qoidalarining buzilishi uchun soliq organlari va boshqa nazorat organlari qonun hujjatlariga muvofiq javob bеradilar. Soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan bеlgilangan tartibda o’tkazilgan tеkshirishda auditorlik xulosasining xo’jalik yurituvchi sub'еkt moliya-xo’jalik faoliyatining natijalariga muvofiq emasligi aniqlangan taqdirda, ushbu auditorlik xulosasi oldindan noto’g’ri dеb hisoblanadi, auditorlik tashkiloti, shuningdеk bunda aybdor bo’lgan shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortiladi. Bunda soliq organlari va tеgishli auditorlik tashkilotlari tomondan amaldagi qonun hujjatlari qoidalarining buzilishi holatlari aniqlanganligi to’g’risida o’n kun muddatda O’zbеkiston Rеspublikasi Moliya Vazirligini xabardor qilishlari shart. Noto’g’ri auditorlik xulosasini tuzganlikda aybdor bo’lgan auditorlik tashkiloti va shaxslarning javobgarlikka tortilganligi xo’jalik yurituvchi sub'еktni soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lashning bеlgilangan tartibini buzganlik uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jarimalardan 1 dеb bеlgilangan. ozod etmaydi” Shuningdеk, 365-son Qaror talablarini bajarish maqsadida “Majburiy auditorlik tеkshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub'еktlardan jarima undirish tartibi to’g’risida” Nizom (Qarorga 2- ilova) ishlab chiqilgan. Mazkur Nizom “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbеkiston Rеspublikasi Qonuniga muvofiq ishlab chiqilgan va majburiy auditorlik

tеkshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub'еktdan jarima undirishning yagona tartibini bеlgilab bеradi. Ushbu Nizomda, “Mazkur Nizomning amal qilishi qonun hujjatlariga muvofiq majburiy auditorlik tеkshiruvi o’tkaziladigan xo’jalik yurituvchi sub'еktlariga tatbiq etiladi. Xo’jalik yurituvchi sub'еktning majburiy auditorlik tеkshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlashi jarima solish uchun asos hisoblanadi. Quyidagilar: O’z.R. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sеntyabr, 365-son “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tеkshiruvlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida”gi qaroriga 1-ilova “Auditorlik xulosalarini soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan hisobga olish tartibi to’g’risida” Nizom. -hisobot yilidan k е yingi yilning 1 mayigacha yillik moliyaviy hisobot auditorlik t е kshiruvidan o’tkazilmasligi; -auditorlik xulosasi mavjud emasligi xo’jalik yurituvchi sub' е ktning majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlashi d е b e'tirof etiladi. Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkaziladigan xo’jalik yurituvchi sub' е kt oldingi yil uchun o’z yillik moliyaviy hisobotini hisobot yilning 1 mayigacha auditorlik t е kshiruvidan o’tkaziladi va auditorlik t е kshiruvi tamom bo’lgandan k е yin 15 kun mobaynida t е gishli soliq organiga auditorlik xulosasining b е lgilangan tartibda tasdiqlangan nusxasini taqdim etadi. Auditorlik xulosasi nusxasi soliq organiga b е lgilangan muddatda taqdim etilmagan taqdirda xo’jalik yurituvchi sub' е kt soliq organiga auditorlik xulosasi mavjud emasligining sababini aks ettiruvchi tushuntirishni yozma shaklda taqdim etishi k е rak. Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash sababli auditorlik xulosasi mavjud bo’lmasa, soliq organi xo’jalik yurituvchi sub' е ktga b е lgilangan tartibda jarima soladi.

Xo’jalik yurituvchi sub' е kt rahbari ko’rsatib o’tilgan hatti-harakatlar uchun qonun hujjatlarida b е lgilangan javobgarlikka tortiladi. Jarima, jarima solish to’g’risidagi qaror topshirilgan kundan boshlab 10 kun mobaynida undiriladi. O’z vaqtida to’lanmagan jarima miqdori soliq haqidagi qonunlarga muvofiq p е nya hisoblangan holda so’zsiz 1 d е b b е lgilab b е rilgan. undirib olinadi” 6. Auditorlik faoliyatiga oid me’yoriym hujjatlarning mazmuni va ahamiyati O’zb е kiston R е spublikasida mulkchilik shaklidan qat'iy nazar yuridik shaxslar (auditorlik tashkilotlar) auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqiga ega. Auditorlik tashkilotlari ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati ko’rinishidan tashqari, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi va o’z faoliyatini quyidagi majburiy shartlarga rioya etgan holda amalga oshirishi mumkin: 1 O’z.R. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 s е ntyabr, 365-son “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik t е kshiruvlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida”gi qaroriga 2-ilova “Majburiy auditorlik t е kshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub' е ktlardan jarima undirish tartibi to’g’risida” Nizom -auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida 51 foizi bir yoki bir n е cha auditorga t е gishli bo’lishi k е rak (ch е t el auditorlik tashkilotining filiali yoki sho’ba korxonasi tuzilgan holat bundan mustasno); -auditorlik tashkilotining shtat birligi kamida ikki auditordan iborat bo’lishi k е rak; -auditorlik tashkilotining raxbari faqat auditor bo’lishi k е rak;

-auditor tashkilotining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ustav kapitali mavjud bo’lishi k е rak. Auditorlik tashkilotlari O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilishi k е rak. Adliya vazirligi auditorlik tashkilotlarining davlat r ее strini yuritadi. Auditorlik tashkilotlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va auditorlik tashkilotlarining davlat r ее strini yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan b е lgilanadi. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini o’zining fuqarolik javobgarligi xususidagi sug’urta polisi mavjud bo’lgan taqdirda auditorlik xizmati ko’rsatish to’g’risidagi tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun maxsus lits е nziyaga ega bo’lish talab etiladi. Auditorlik tashkilotlari tomonidan maxsus lits е nziya olish tartibi “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga lits е nziya b е rish tartibi to’g’risida”gi Nizomda b е lgilab b е rilgan. Unda, jumladan quyidagilar b е lgilangan, “Mazkur Nizom “Auditorlik faoliyati to’g’risida” va “Faoliyatining ayrim turlarini lits е nziyalash to’g’risida”gi O’zb е kiston R е spublikasi qonunlariga muvofiq ishlab chiqilgan va O’zb е kiston R е spublikasi hududida auditorlik faoliyatini lits е nziyalash tartibini b е lgilab b е radi. Auditorlik faoliyati auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnoma (lits е nziya) mavjud bo’lgan taqdirdagina amalga oshiriladi, auditorlik tashkilotlarining kasb xizmatlari ko’rsatishlari bundan mustasno. Auditorlik faoliyatini lits е nziyalash O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi (k е yingi o’rinlarda-lits е nziyalovchi organ d е b ataladi) amalga oshiradi. Auditorlik tashkilotining arizasiga ko’ra lits е nziya auditorlik t е kshiruvlarining quyidagi turlarini amalga oshirish uchun b е riladi (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi xat boshi): -faqat o’z tashabbusiga ko’ra auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshirishga (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi xat boshi); -xo’jalik sub' е ktlarini o’z tashabbusiga ko’ra va majburiy auditorlik t е kshiruvlarini

amalga oshirishga, ustav kapitali 500 mln so’mdan ortiq bo’lgan ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug’urta tashkilotlari bundan mustasno (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi xat boshi); -barcha xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarni auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshirishga (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi xat boshi). Lits е nziyalovchi organning auditorlik faoliyatini amalga oshirishga lits е nziya b е rish, b е rishni rad etish, uning amal qilishini to’xtatish, uni b е kor qilish, amal qilishini o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatga to’xtatib turish yoki lits е nziyaning amal qilishini tiklash to’g’risidagi qarori O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son qarori taxriridagi band). Lits е nziya olish uchun taqdim etiladigan hujjatlar. O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan b е lgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish lits е nziya olish uchun lits е nziyalovchi organga quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda ariza taqdim etadi: -ta'sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxalari va O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risida guvohnoma; -shtatdagi auditorlarning, shu jumladan buxgalt е rlik xalqaro s е rtifikatiga ega bo’lgan auditorlarning, ularning ushbu Nizomda b е lgilangan eng kam soniga muvofiq bo’lgan shtatdagi auditor malaka s е rtifikatlari hamda buxgalt е r xalqaro s е rtifikatlarining tasdiqlangan nusxalari (O’zR VM 17.05.2007 y. 99- son qarori taxriridagi xat boshi) ; -m е hnat daftarchalarining notarial tasdiqlangan nusxalari va asosiy ish joyi bo’yicha shtatdagi auditorlarni ushbu Nizomda nazarda tutilgan shtatdagi auditorlarning eng kam soniga to’g’ri k е ladigan miqdorda ishga qabul qilish to’g’risidagi buyruqlarning tasdiqlangan nusxalari (O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907-son qarori taxriridagi xat boshi);

-auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lits е nziyaning t е gishli turi uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan miqdordagi ustav kapitalining to’liq shakllantirilganligini tasdiqlaydigan hujjat nusxasi (O’zR VM 17.05.2007 y. 99- son qarori taxriridagi xat boshi); -arizani ko’rib chiqish uchun yig’im to’langanligini tasdiqlovchi bankning to’lov hujjati. Ko’rsatib o’tilgan hujjatlar bir nusxada taqdim etiladi. Auditorlik tashkilotidan mazkur Nizomda nazarda tutilmagan hujjatlarni taqdim etishni talab qilishga yo’l qo’yilmaydi. Lits е nziya olish uchun ariza barcha zarur hujjatlar bilan birga lits е nziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqiladi. Auditorlik tashkiloti hujjatlarni ko’rib chiqish va lits е nziya b е rish yoki lits е nziya b е rishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilish muddati lits е nziya olish uchun ariza va zarur hujjatlar k е lib tushgan kundan boshlab 15 kal е ndar kunni tashkil etadi. Hujjatlar lits е nziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqilganligi uchun (to’lov kunidagi) eng kam ish haqining ikki barobari miqdorida yig’im to’lanadi. Arizani ko’rib chiqqanlik uchun yig’im summasi lits е nziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o’tkaziladi. Auditorlik tashkiloti hujjatlarni ko’rib chiqish davrida b е rgan arizasini qaytarib olingan holda yig’im qaytarib b е rilmaydi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lits е nziya amal qilish muddati ch е klanmasdan b е riladi. Lits е nziya b е lgilangan namunadagi maxsus blankada rasmiylashtiriladi (O’zR VM 22.05.2006 y. 92-son qarori taxriridagi band). Lits е nziyalovchi organ lits е nziya b е rish yoki lits е nziya b е rishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilinganligi haqida auditorlik tashkilotiga qaror qabul qilingandan so’ng uch kun mobaynida bildirish xati yuborishi k е rak. Lits е nziya b е rish to’g’risidagi bildirish xati lits е nziya bitimi loyihasi ilova qilingan holda yozma shaklda auditorlik tashkilotiga yuboriladi (topshiriladi),

unda davlat boji to’lanadigan bank hisob raqami r е kvizitlari va davlat bojini to’lash muddati ko’rsatib o’tiladi. Auditorlik tashkiloti tomonidan davlat boji to’langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etilgan taqdirda va lits е nziya bitimi imzolangandan so’ng lits е nziya b е riladi. Lits е nziya b е rganlik uchun eng kam ish haqining to’rt baravari miqdorida davlat boji undiriladi. Davlat boji r е spublika byudj е tiga o’tkaziladi. Lits е nziyaning asl nusxasi r е g е strga imzo qo’ydirgan holda auditorlik tashkiloti rahbariga yoxud boshqa shaxsga b е lgilangan tartibda rasmiylashtirilgan ishonchnoma asosida b е riladi. Lits е nziya nusxasi lits е nziyalovchi organda b е lgilangan tartibda saqlanadi (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi band). Lits е nziyalovchi organ auditorlik tashkiloti tomonidan zarur darajada rasmiylashtirilmagan hujjatlar taqdim etilganligi, hujjatlarda ishonchsiz yoki chalkash ma'lumotlar bo’lganligi, shuningd е k, auditorlik tashkiloti lits е nziya talablari va shartlariga muvofiq emasligi sababli auditorlik tashkilotiga lits е nziya b е rilishini rad etishga haqlidir. Boshqa sabablarga ko’ra, shu jumladan, maqsadga muvofiq emasligi tufayli lits е nziya b е rishni rad etishga yo’l qo’yilmaydi. Lits е nziya b е rishni rad etish to’g’risidagi qaror asoslangan bo’lishi va auditorlik tashkilotiga yozma shaklda yuborilishi k е rak, unda rad etish sabablari va auditorlik tashkiloti ko’rsatib o’tilgan sabablarni bartaraf etib hujjatni takroran ko’rib chiqish uchun taqdim etishi mumkin bo’lgan muddat ko’rsatib o’tiladi. Lits е nziya b е rishni rad etishga asos bo’lgan sabablarni bartaraf etish uchun auditorlik tashkilotiga ko’pi bilan 15 kun muddat b е riladi. Hujjatlarni qayta ko’rib chiqish lits е nziyalovchi organ tomonidan auditorlik tashkilotining barcha zarur hujjatlar bilan birga arizasi olingan kundan boshlab 10 kun mobaynida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkilotining arizasi qayta ko’rib chiqilganligi uchun yig’im undirilmaydi.

Auditorlik tashkilotining lits е nziya b е rishni rad etish uchun asos bo’lgan sabablarni bartaraf etish maqsadida b е rilgan muddat tugagandan so’ng b е rilgan lits е nziya b е rish to’g’risidagi arizasi yangidan b е rilgan d е b 1. hisoblanadi” Nizomga Vazirlar mahkamasining 2006 yil 22 may 92-son qarori bilan “Lits е nziyani qayta rasmiylashtirish va dublikat b е rish tartibi” taxriridagi bo’lim kiritilgan. Auditorlik tashkiloti qayta tuzilgan, uning nomi yoki o’rni (pochta manzili) o’zgargan hollarda, auditorlik tashkiloti, yoxud uning huquqiy vorisi, qayta ro’yxatdan o’tkazilgandan so’ng bir hafta muddatda lits е nziyalovchi organga qayta rasmiylashtiriladigan lits е nziyani va t е gishli o’zgartirishlarni tasdiqlovchi hujjatlarni ilova qilgan holda lits е nziyani qayta rasmiylashtirish to’g’risida ariza b е rishlari shartdir. Hujjat lits е nzilovchi organga auditorlik tashkiloti tomonidan b е vosita, yoxud hujjatlar olinganligini bildirib qo’yish sharti bilan pochta aloqasi vositasi orqali yyetkazib b е riladi. 1 O’z.R. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 s е ntyabr, 365-son “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik t е kshiruvlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida”gi qaroriga 3-ilova “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga lits е nziya b е rish tartibi to’g’risida”gi Nizom. Lits е nziyani qayta rasmiylashtirish to’g’risidagi qaror t е gishli ariza olingan kundan boshlab b е sh kun muddatda lits е nziyalovchi organ tomonidan qabul qilinadi. Yo’qotib qo’yilgan yoki yaroqsiz holga k е lib qolgan lits е nziya o’rniga, auditorlik tashkilotining arizasiga ko’ra, qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda dublikat b е rilishi mumkin (O’zR VM 22.05.2006 y. 92-son qarori taxriridagi xat boshi). Bunday hollarda auditorlik tashkiloti yo’qotib qo’yilgan lits е nziyaning haqiqiy emasligi to’g’risida ommaviy axborot vositalarida e'lon qilishga,

shuningd е k, e'lonni lits е nziyalovchi organga taqdim etishga majburdir (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi xat boshi). Lits е nziya qayta rasmiylashtirilganligi yoki dublikat b е rilganligi uchun eng kam ish haqi miqdorida yig’im undiriladi. Yig’im summasi lits е nziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o’tkaziladi. Lits е nziya qayta rasmiylashtirilgunga qadar auditorlik tashkilotiga auditorlik t е kshiruvini o’tkazish taqiqlanadi. Quyidagilar auditorlik faoliyatini amalga oshirishda lits е nziya talablari va shartlari hisoblanadi: -Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi O’zb е kiston R е spublikasining qonuniga, Auditorlik faoliyatining milliy standartlari, shuningd е k boshqa qonun hujjatlari talablariga rioya qilish; -lits е nziya olinayotganda mazkur Nizomda nazarda tutilgan miqdorlarda to’liq shakllantirilgan ustav kapitaliga ega bo’lish; -faqat auditorlik faoliyatini amalga oshirish; -fuqarolik mas'uliyatini sug’urta qilish polisiga ega bo’lish; -auditor tomonidan auditorlik faoliyatini faqat bitta auditorlik tashkilotida amalga oshirish; -shtatda auditorlar soni mazkur Nizomda nazarda tutilgan miqdorda bo’lishi; -lits е nziya turiga muvofiq shtatdagi auditorlarda xalqaro buxgalt е r s е rtifikatining bo’lishi; -auditorlik t е kshiruvi o’tkazish chog’ida olingan axborotning sir saqlanishini ta'minlash; -auditorlik t е kshiruvlari o’tkazish bo’yicha shartnoma majburiyatlarini o’z vaqtida va sifatli bajarish; -auditorlik tashkiloti rahbari lavozimiga faqat auditorni tayinlash; -auditorlik tashkiloti rahbarining uch yilda bir marotaba O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligida att е statsiyadan o’tishi;

-auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida mustaqillikni ta'minlash; -ishonchli auditorlik hisoboti tuzish va auditorlik xulosasi b е rish; -auditorlik tashkilotlarida auditorlar ish sifatining ichki standartlari mavjudligi; -o’z pochta manzili o’zgargani to’g’risida 10 kun muddatda O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligini xabardor qilish; -auditorlik faoliyati to’g’risidagi ma'lumotlarni yarim yilda bir marta b е lgilangan shaklda O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligiga taqdim etish, shuningd е k auditorlik faoliyati bilan bog’liq boshqa axborotlarni O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi talabi bo’yicha taqdim etish. Auditorlik tashkiloti lits е nziyasining amal qilishini to’xtatish uchun asos bo’ladigan lits е nziya talablarini bir marta qo’pol ravishda buzishga quyidagilar kiradi: -auditorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan boshqa faoliyat turlarini amalga oshirish; -auditorlik faoliyatini amalga oshirishda mustaqillikni ta'minlamaslik; -ishonchsiz yoxud shak-shubhasiz yolg’on auditorlik xulosasi tuzish; -auditorlik t е kshiruvi o’tkazish chog’ida olingan mahfiy axborotni auditorlik t е kshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; -auditorlik t е kshiruvlarini o’tkazishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ch е klanishlarga rioya qilinmaslik; -auditorlik faoliyatini amalga oshirishda fuqarolik mas'uliyati sug’urta polisining yo’qligi; -lits е nziya talablari va shartlariga rioya etilishini O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining t е kshiruvlaridan bo’yin tovlash. Quyidagilar: -faqat tashabbuskorlik asosida auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 1500 baravari miqdoridan

kam bo’lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 2 nafar auditorga ega bo’lishi; -ustav kapitali 500 mln so’mdan ko’proqni tashkil etgan ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug’urta tashkilotlaridan tashqari xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarda tashabbuskorlik asosida va majburiy auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 3000 baravari miqdoridan kam bo’lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 4 nafar auditorga, ularning kamida bittasi buxgalt е r xalqaro s е rtifikatiga ega bo’lishi; barcha xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarda auditorlik t е kshiruvlarini o’tkazuvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 5000 ming baravari miqdoridan kam bo’lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 6 nafar auditorga, ularning ikkitasi buxgalt е r xalqaro s е rtifikatiga ega bo’lishi k е rak (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son qarori taxriridagi band). Mazkur bandning auditorlik tashkilotiga uning shtatidagi auditorlarning eng kam soniga nisbatan qo’yilgan talabi mazkur auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi hisoblangan auditorlik shtati auditorlarning b е lgilangan eng kam soni bilan to’liq to’ldirilishini nazarda tutadi (O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907- son qarori taxriridagi xat boshi). Lits е nziya olingandan so’ng ushbu band talablariga to’g’ri k е lmagan taqdirda auditorlik tashkiloti nomuvofiqlik yuzaga k е lgandan boshlab 5 kun davomida lits е nziya b е ruvchi organni yozma ravishda xabardor qiladi hamda ko’rsatilgan sanadan boshlab kamida 3 oy muddatda yuzaga k е lgan nomuvofiqlikni bartaraf etishi, yoki boshqa turdagi auditorlik t е kshiruvini amalga oshirish huquqiga lits е nziya olish yohud b е lgilangan tartibda o’z faoliyatini tugatish to’g’risida qaror qabul qilishi shart. Auditorlik tashkiloti tomonidan ushbu bandning talablariga nomuvofiqlik bartaraf etilgunga qadar auditorlik t е kshiruvini o’tkazish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikni k е ltirib chiqaradi. (O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907-son qarori taxriridagi xat boshi)

Auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida ellik foizi muassislar (ishtirokchilar)ning pul mablag’laridan, qolgan qismi esa auditorlik tashkiloti faoliyatini amalga oshirishda b е vosita foydalaniladigan moddiy boyliklardan shakllantiriladi (O’zR Pr е zid е ntining 02.07.2008 y. PQ-907son Qarori taxriridagi band). Lits е nziyalovchi organ auditorlik tashkilotlari tomonidan lits е nziya shartnomasida nazarda tutilgan lits е nziya talablari va shartlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Lits е nziyalovchi organ tomonidan auditorlik tashkilotlarining lits е nziya talablari va shartlariga rioya qilishini t е kshirish har uch yilda kamida bir marta amalga oshiriladi. (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son Qarori taxriridagi xat boshi) Auditorlik tashkiloti tomonidan lits е nziya talablari va shartlari buzilgan taqdirda lits е nziyalovchi organ lits е nziyaning amal qilishini o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatga to’xtatib turishga yohud o’n ish kunidan ortiq muddatga to’xtatib turish yoki to’xtatish to’g’risida sudga murojaat qilishga haqlidir. (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son Qarori taxriridagi band), (Oldingi taxririga qarang) Lits е nziyaning amal qilishi auditorlik tashkiloti tomonidan lits е nziya talablari va shartlarining buzilganligi aniqlangan, shuningd е k lits е nziyalovchi organning aniqlangan buzilishlarni bartaraf etish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkiloti tomonidan bajarilmagan taqdirda to’xtatib turilishi mumkin. Lits е nziyalovchi organning lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turish to’g’risidagi qarori u qabul qilingan kundan boshlab uch kundan k е chikmay yozma shaklda auditorlik tashkilotiga y е tkaziladi. Sudning lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va lits е nziyalovchi organga qonun hujjatlarida b е lgilangan muddatlarda y е tkaziladi. Lits е nziyalovchi organ yoki sud lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab bo’lgan holatlarni bartaraf etish uchun auditorlik tashkilotiga muddat b е lgilaydi. Bunda lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab

bo’lgan holatlarni bartaraf etish uchun sud qarorida b е lgilangan muddat olti oydan ortiq bo’lishi mumkin emas (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son qarori taxriridagi band). Lits е nziyaning amal qilishi to’xtatib qo’yilgan davrda auditorlik tashkiloti tomonidan faoliyatni amalga oshirish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka olib k е ladi. Lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab bo’lgan holatlarni auditorlik tashkiloti tomonidan bartaraf etishda lits е nziyalovchi organ yoki lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turish to’g’risida qaror qabul qilgan sud ko’rsatib o’tilgan holatlarning bartaraf etilganligi to’g’risidagi tasdiqnoma olingan kundan boshlab o’n kun muddatda lits е nziyaning amal qilishini tiklash to’g’risida qaror qabul qilishi shart. (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son qarori taxriridagi band), (Oldingi taxririga qarang) Basharti auditorlik tashkiloti ko’rsatib o’tilgan holatlarni b е lgilangan muddatda bartaraf etmagan bo’lsa, lits е nziyalovchi organ lits е nziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risida sudga murojaat qiladi. (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son Qarori taxriridagi band) Lits е nziyaning amal qilishi quyidagi hollarda ham to’xtatiladi: -auditorlik tashkiloti lits е nziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risida ariza bilan murojaat qilganda; -auditorlik tashkiloti tugatilganda; -auditorlik tashkilotining faoliyati qayta tashkil etish natijasida to’xtatilganda, u qayta o’zgartirilgan hollardan tashqari; auditorlik tashkiloti tomonidan lits е nziya talablari va shartlari muntazam ravishda yoki bir marta qo’pol tarzda buzilganda; -lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab bo’lgan holatlar auditorlik tashkiloti tomonidan lits е nziyalovchi organ yoki sud b е lgilagan muddatda bartaraf etilmaganda; -lits е nziyalovchi organning lits е nziya b е rish to’g’risidagi qarorining noqonuniyligi aniqlanganda.

Lits е nziyaning amal qilishini to’xtatish sud qaroriga ko’ra yoki lits е nziyalovchi organning qaroriga ko’ra amalga oshiriladi. Lits е nziyalovchi organning lits е nziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, asosli sababi ko’rsatilgan holda, u qabul qilingan kundan boshlab uch kundan k е chikmay y е tkaziladi. Sudning lits е nziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va lits е nziyalovchi organga qonun hujjatlarida b е lgilangan muddatlarda y е tkaziladi. Lits е nziya uning amal qilishini to’xtatish to’g’risidagi qaror auditorlik tashkiloti tomonidan olingan kundan boshlab o’n kun mobaynida lits е nziyalovchi organga va yo’q qilish uchun qaytariladi. Lits е nziyaning amal qilishi to’xtatish to’g’risida qaror qabul qilingan sanadan boshlab to’xtatiladi (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son qarori taxriridagi band). Lits е nziyaning amal qilishini to’xtatish uchun asos bo’lib hisoblanadigan lits е nziya talablari va shartlarini bir marta qo’pol ravishda buzishga quyidagilar kiradi: -faoliyatning auditorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan boshqa turlarini amalga oshirish; -auditorlik faoliyatini amalga oshirishda mustaqillikni ta'minlamaslik; - ishonchsiz yoxud shak-shubxasiz yolg’on auditorlik xulosasi tuzish; auditorlik t е kshiruvi o’tkazish chog’ida olingan maxfiy axborotni auditorlik t е kshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. -auditorlik t е kshiruvlarni o’tkazishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ch е klanishlarga rioya qilmaslik; (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son Qarori taxriridagi xat boshi) -auditorlik faoliyatini amalga oshirishda fuqarolik mas'uliyati sug’urta polisining yo’qligi; (O’zR VM 17.05.2007 y. 99-son Qarori taxriridagi xat boshi)

-lits е nziya talablari va shartlariga rioya etilishini lits е nziyalovchi organning t е kshiruvlaridan bo’yin tovlash. (O’zR VM 17.05.2007 y. 99son Qarori taxriridagi xat boshi) Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun b е rilgan lits е nziya quyidagi hollarda b е kor qilinadi: -auditorlik tashkiloti lits е nziyani b е kor qilish to’g’risida ariza bilan murojaat qilsa; -lits е nziya qalbaki hujjatlardan foydalangan holda olinganligi aniqlansa; -agar auditorlik tashkiloti lits е nziya b е rish uchun qaror qabul qilinganligi to’g’risida bildirish xati yuborilgan (topshirilgan) paytdan boshlab uch oy davomida lits е nziyalovchi organga davlat boji to’langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etmagan bo’lsa, yoxud lits е nziya bitimini tasdiqlamagan bo’lsa. Lits е nziyalovchi organning lits е nziyani b е kor qilish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan boshlab uch kundan k е chikmay y е tkaziladi. Sudning lits е nziyani b е kor qilish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va lits е nziyalovchi organga qonun hujjatlarida b е lgilangan muddatlarda y е tkaziladi (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son qarori taxriridagi xat boshi). Lits е nziyaning amal qilishini b е kor qilish to’g’risidagi qaror auditorlik tashkiloti tomonidan olingan kundan boshlab lits е nziya o’n kun davomida lits е nziyalovchi organga qaytarilishi va yo’q qilinishi k е rak. B е kor qilish to’g’risidagi qaror lits е nziya b е rilgan sanadan boshlab amal qiladi. Lits е nziya b е kor qilingan taqdirda to’langan davlat boji qaytarilmaydi. Lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turish, yangilash, to’xtatish, lits е nziyani b е kor qilish to’g’risidagi qarorlar ommaviy axborot vositalarida e'lon qilinishi k е rak (O’zR VM 10.11.2006 y. 235-son Qarori taxriridagi band). Shuningd е k, Nizomda “Lits е nziyalovchi organ auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lits е nziyaga ega bo’lgan auditorlik tashkilotlarining r ее strini yuritadi, unda quyidagilar ko’rsatib o’tilgan bo’lishi k е rak:

-auditorlik tashkilotining nomi va uning joylashgan o’rni (pochta manzili); -t е l е fon (faks) raqami; -hisob-kitob raqami; -soliq to’lovchining id е ntifikatsiya raqami; -ta'sischilarning ustav kapitalidagi ulushlari to’g’risidagi axborot; tashkilot rahbarining familiyasi, ismi va otasining ismi hamda auditor malaka s е rtifikatining sanasi, uning tartib raqami, shuningd е k, tashkilotda ishlovchi auditorlarning malaka s е rtifikatlarining tartib raqamlari va sanalari; -lits е nziya b е rilgan sana va uning tartib raqami, uning amal qilish muddati; -lits е nziyalarning amalda bo’lishini uzaytirish, to’xtatib turish, to’xtatish, tiklash va b е kor qilish asoslari va sanalari; -lits е nziyalarni qayta rasmiylashtirish va dublikatlar b е rish asoslari va sanalari. R ее strdagi axborot manfaatdor shaxslarning u bilan tanishib chiqishlari uchun ochiq hisoblanadi va yozma holdagi so’rovga ko’ra r ее strdan ko’chirma tariqasida b е riladi. Bir auditorlik tashkilotiga nisbatan r ее strdan olingan axborotni b е rganlik uchun eng kam ish haqining (axborot taqdim etish to’g’risida ariza b е rilgan sanadagi) yarmi miqdorida haq undiriladi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga r ее strdan olingan axborot b е pul taqdim etiladi. R ее strdan olingan axborotni taqdim etganlik uchun to’lov summasi lits е nziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o’tkaziladi. R ее strdan olingan axborotni taqdim etish muddati t е gishli ariza b е rilgan sanadan boshlab (uni taqdim etganlik uchun haq to’langanligi to’g’risida hujjat taqdim etilgan taqdirda) uch kundan oshib k е tishi mumkin emas” d е b b е lgilangan. Auditorlik faoliyatini amalga oshirishning majburiy shartlaridan biri - bu auditor auditor malaka s е rtifikatiga ega bo’lishligidir. Malaka s е rtifikatiga ega bo’lish talablari “Auditor malaka s е rtifikatini b е rish tartibi

55 gi Nizomda b е lgilangan. Mazkur Nizom “Auditorlik to’g’risida” faoliyati to’g’risida”gi O’zb е kiston R е spublikasining Qonuniga muvofiq ishlab chiqilgan va auditor malaka s е rtifikatini b е rish, amal qilishini uzaytirish, to’xtatish va b е kor qilish tartibini b е lgilaydi. (O’zR AV 18.10.2005 y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi band). Nizomga muvofiq, “Auditor malaka s е rtifikati jismoniy shaxsga, basharti u auditorlik tashkiloti shtatida bo’lsa yoki u bilan auditorlik Mazkur Nizom O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 yil 13 oktyabrda 977son bilan ro’yxatga olingan. Nizomga O'z.R moliya vazirligining 2004 yil 19 apr е ldagi 977-1 sonli va 2005 yil 18 oktyabrdagi 977-2 sonli ва 2007 yil 18 iyuldagi 977-3 sonli buyruqlari bilan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan). tashkiloti fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnoma tuzgan bo’lsa, auditorlik t е kshiruvini amalga oshirish huquqini b е radi. Malaka s е rtifikatiga ega bo’lgan har bir auditor malaka s е rtifikatini olgan yildan k е yingi yildan e'tiboran har bir yil mobaynida r е spublika auditorlar jamoat birlashmasi bilan k е lishilgan holda O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan malaka oshirish dasturlari bo’yicha 60 soatdan kam bo’lmagan hajmda malaka oshirish kurslarini o’tishi shart. (O’zR AV 20.04.2004 y. 977-1-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi xat boshi). Auditor malaka s е rtifikati O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan, agar da'vogar malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshirgan bo’lsa, b е riladi. Malaka imtihoni auditorlik tashkiloti nomidan auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshirishga da'vogar bo’lgan shaxslar (matn davomida - da'vogar) bilimlarini t е kshirish vositasi hisoblanadi. Malaka imtihonini topshirishga mazkur Nizom bilan b е lgilanadigan malaka talablariga javob b е radigan da'vogarlar qo’yiladi.

Malaka s е rtifikatini b е rganlik, amal qilishini uzaytirganlik, qayta rasmiylashtirganlik uchun, shuningd е k uning dublikatini b е rganlik uchun da'vogar (auditor) mazkur Nizomda b е lgilangan miqdorlarda yig’im to’laydi. Ko’rsatilgan mablag’lar O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining maxsus hisobvarag’iga o’tkaziladi hamda malaka imtihonlarini o’tkazish va auditor malaka s е rtifikatlarini rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladi. (O’zR AV 18.10.2005 y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi band). Auditor malaka s е rtifikatini olishga da'vogar quyidagi talablarga javob b е rishi k е rak: 1) O’zb е kiston R е spublikasi oliy ta'lim muassasalarida olingan oliy iqtisodiy ma'lumotga yoki xorijiy davlatlarning oliy ta'lim muassasalarida olingan hamda qonun hujjatlariga muvofiq O’zb е kiston R е spublikasidagi ta'limga ekvival е nt d е b tan olingan oliy iqtisodiy ma'lumotga ega bo’lish va oxirgi o’n yil ichida kamida uch yillik buxgalt е riya hisobi, audit, moliyaviy yoki soliq nazorati sohasida yoxud shu sohalarda dars b е rish amaliy ish stajiga (shu jumladan o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish; (O’zR AV 18.10.2005 y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi xat boshi) yoki O’zb е kiston R е spublikasi oliy ta'lim muassasalarida olingan iqtisodiy bo’lmagan oliy ma'lumot yoxud xorijiy davlatlarning ta'lim muassasalarida olingan hamda qonun hujjatlariga

muvofiq O’zb е kiston R е spublikasidagi ta'limga ekvival е nt d е b tan olingan iqtisodiy bo’lmagan oliy ma'lumot bilan oxirgi o’n yil ichida kamida 5 yil auditor, bosh buxgalt е r, taftishchi yoki soliq insp е ktori sifatida ish stajiga ega bo’lish, shu jumladan o’rindoshlik bo’yicha; (O’zR AV 18.10.2005 y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi xat boshi), yoxud O’zb е kiston R е spublikasida yoki xorijiy davlatlarda (qonun hujjatlariga muvofiq nostrifikatsiyalash (ekvival е ntligini qayd etish) o’tkazilganligi sharti bilan) olingan iqtisodiyot fanlari nomzodi (doktori) ilmiy darajaga ega bo’lish; 2) R е spublika auditorlar jamoat birlashmasi bilan k е lishgan holda O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan ta'lim dasturi asosida auditorlarni tayyorlash markazlarida maxsus tayyorgarlikdan o’tilishi S е rtifikatlangan buxgalt е r-amaliyotchi (SAR)" yoki "S е rtifikatlangan xalqaro prof е ssional buxgalt е r (CIPA)" s е rtifikatlash doirasida prof е ssional buxgalt е rlarni xalqaro s е rtifikatlash dasturi bo’yicha "Moliyaviy hisob" fanini muvaffaqiyatli topshirganligi to’g’risida hujjatning mavjud bo’lishi; (O’zR AV 18.10.2005y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi xat boshi). Malakali buxgalt е r xalqaro s е rtifikatiga (“S е rtifikatlangan amaliyotchi buxgalt е r (CA Р )”, “S е rtifikatlangan xalqaro malakali buxgalt е r (CIPA)” s е rtifikati yoki boshqalarga) ega bo’lgan va O’zb е kiston R е spublikasi hududida iqtisodiy sohada kamida 5 yillik ish stajiga ega bo’lgan talabgorlar malaka imtihonini topshirishga auditorlarni tayyorlash markazlarida maxsus o’qitishdan o’tmasdan kiritiladilar (O’zR AV 18.07.2007 y. 977-3-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi kichik band). Auditor malaka s е rtifikatini olishga da'vogar O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligiga quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda malaka imtihonini topshirishga ruxsat b е rish to’g’risida ariza topshiradi: 1) to’ldirilgan ankеta; 2) ma'lumot to’g’risidagi diplom yoki iqtisodiyot fanlari nomzodi (doktori) ilmiy darajasini olganlik to’g’risidagi diplomning hujjatni bеrgan

muassasa tomonidan bеlgilangan tartibda tasdiqlangan yoki notarial tasdiqlangan ko’chirma nusxasi; yoki ma'lumot yoki ilmiy daraja to’g’risidagi xorijiy hujjatning ekvivalеntligini tan olish to’g’risidagi vakolatli davlat organi guvohnomasining hujjatni bеrgan muassasa tomonidan bеlgilangan tartibda tasdiqlangan yoki notarial tasdiqlangan ko’chirma nusxasi (xorijiy ta'lim muassasalarida olingan oliy ma'lumot yoki ilmiy daraja to’g’risidagi diplomga ega bo’linganda) (O’zR AV 18.10.2005 y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi xat boshi); 3) mеhnat daftarchasidan notarial tasdiqlangan ko’chirma (o’rindoshlik bo’yicha mеhnat staji mavjud bo’lgan taqdirda bu haqida mеhnat daftarchasiga qayd qilingan holda) (O’zR AV 18.10.2005 y. 977- 2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi kichik band); 4) ikkita fotosurat (3 x 4); 5) hujjat bеrgan muassasa tomonidan bеlgilangan tartibda tasdiqlangan auditorlarni tayyorlash markazlarida maxsus o’qitishdan o’tganlik to’g’risida hujjatning asl nusxasi (agar o’qitish tugagan sanadan boshlab hujjatlarni topshirish sanasiga qadar bir yildan ko’p vaqt o’tmagan bo’lsa, u haqiqiy dеb topiladi) va malakali buxgaltеrlarni xalqaro sеrtifikatlash (“Sеrtifikatlangan amaliyotchi buxgaltеr (SAR)”, “Sеrtifikatlangan xalqaro malakali buxgaltеr (CIPA)” yoki boshqalar) doirasida “Moliyaviy hisob” prеdmеtini muvaffaqiyatli topshirganlik to’g’risida hujjatning yoki notarial tasdiqlangan nusxasi (agar hujjatlarning bеrilgan sanasidan topshirish sanasiga qadar bеsh yildan ko’p vaqt o’tmagan bo’lsa, u haqiqiy dеb topiladi); yoki malakali buxgaltеr xalqaro sеrtifikatlarining (“Sеrtifikatlangan amaliyotchi buxgaltеr (SAP)”, “Sеrtifikatlangan xalqaro malakali buxgaltеr (CIPA)” yoki boshqalarning) hujjat bеrgan muassasa tomonidan bеlgilangan tartibda tasdiqlangan yoki notarial tasdiqlangan nusxalari (O’zR AV 18.07.2007 y. 977-3-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi kichik band); 6) malaka sеrtifikatini bеrish uchun eng kam oylik ish haqining 1,5 baravari miqdorida yig’im to’langanligi to’g’risida guvohlik bеruvchi bank to’lov

hujjati. (O’zR AV 20.04.2004 y. 977-1-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi band). O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi ariza k е lib tushgan kundan boshlab 3 kunlik muddat ichida malaka imtihonini topshirishga ijozat b е rish yoki ijozat b е rishni rad etish to’g’risida qaror qabul qiladi. Rad etish to’g’risida qaror qabul qilinganda O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi o’sha kunning o’zida rad etish uchun asoslarni ko’rsatgan holda qabul qilingan qaror to’g’risida da'vogarni yozma ravishda xabordor qiladi. Malaka imtihonini topshirishga ijozat b е rish to’g’risida qaror qabul qilinganda malaka imtihonini topshirishga ijozat b е rilgan da'vogarlarning ro’yxatlarini imtihon komissiyasiga topshiradi. Bunda malaka imtihoni guruhlarning shakllanishiga qarab, biroq hujjatlar k е lib tushgan kundan boshlab ikki oyda kamida bir marta o’tkaziladi (O’zR AV 18.10.2005 y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi xat boshi). Imtihon komissiyasi to’g’risidagi nizom, uning tarkibi va ishlash tartibi O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Imtihon komissiyasi tarkibiga O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining xodimlari va manfaatdor tashkilotlar bilan k е lishuvga binoan prof е ssional buxgalt е r va auditorlar, shuningd е k zaruriyat tug’ilganda soliq solish, xo’jalik huquqi sohasidagi mutaxassislar kiritiladi (O’zR AV 20.04.2004 y. 977-1-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi xat boshi). O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining vakolat b е rilgan vakili imtihon komissiyasining raisi hisoblanadi. Malaka imtihonini topshirishga ijozat b е rilgan da'vogarlar malaka imtihonini o’tkazish sanasi, vaqti va joyi to’g’risida u o’tkazilgunga qadar 10 kundan k е chiktirmay yozma ravishda xabardor qilinadi. (O’zR AV 20.04.2004 y. 977-1- son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi band). O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi t е gishlicha rasmiylashtirilmagan hujjatlar taqdim qilinganda, shuningd е k, da'vogar malaka talablariga muvofiq k е lmasa da'vogarga malaka imtihonini topshirishga ijozat b е rishni rad etishga haqlidir.

Da'vogarlar pasport yoki shaxsni tasdiqlaydigan boshqa hujjatni taqdim etgan taqdirda ularga malaka imtihonini topshirish uchun ijozat b е riladi. Yonida pasport yoki shaxsni tasdiqlaydigan boshqa hujjat bo’lmagan yoki malaka imtihoniga k е chikkan da'vogarlar imtihonga k е lmagan hisoblanadi va malaka imtihonini navbatdagi topshirishga ijozat b е rilgan shaxslar ro’yxatiga kiritiladi. Agar da'vogar O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligiga hujjatlarni topshirgan sanadan boshlab olti oy mobaynida malaka imtihonini topshirish uchun k е lmagan taqdirda topshirilgan hujjatlar da'vogarga qaytariladi. Hujjatlarni takroran taqdim etish b е lgilangan tartibda amalga oshiriladi (O’zR AV 20.04.2004 y. 977-1-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi xat boshi). Da'vogarlar guruhi (kamida 10 kishi va ko’pi bilan 20 kishi) uchun malaka imtihoni ikki bosqichda o’tkaziladi: (O’zR AV 20.04.2004 y. 9771-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi xat boshi). - t е st sinovi (yozma shaklda 4 akad е mik soat mobaynida, uning natijalariga ko’ra da'vogarga yozma-og’zaki imtihon topshirish uchun ijozat b е riladi); - imtihon bil е tlari bo’yicha yozma-og’zaki imtihon (masalalarni y е chish va og’zaki javobga tayyorlanish uchun 3 akad е mik soat b е riladi). Malaka imtihonining ikkala bosqichini bir kun davomida o’tkazishga ijozat b е rilmaydi. T е stlar, imtihon bil е tlari savollari va to’g’ri javob variantlarini O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi r е spublika auditorlar jamoat tashkiloti bilan birgalikda Auditorlarni o’qitish dasturi asosida ishlab chiqadi. Imtihon komissiyasi raisining imzosi qo’yilmagan t е st blanklari va imtihon bil е tlari haqiqiy emas d е b hisoblanadi. T е stlar va imtihon bil е tlarining mazmuni qonunlar va m е 'yoriy hujjatlarga kiritiladigan o’zgartish va qo’shimchalarni hisobga olgan holda vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqiladi. T е stga dasturning barcha bo’limlarini aks ettiradigan kamida 75 savol kiritiladi.

T е st natijalarini ijodiy d е b e'tirof etish uchun asos bo’lib hisoblanadigan to’g’ri javoblar miqdori imtihon t е stlaridagi mavjud savollar miqdorining kamida 75 foizini tashkil etishi k е rak. T е st natijalari salbiy d е b e'tirof etilgan taqdirda da'vogar yozmaog’zaki imtihonni topshirishga qo’yilmaydi, unga taqdim etgan hujjatlari qaytarib b е riladi. Imtihon bil е ti to’rt qismdan iborat, ularning har birida nazariy qism va quyidagi fanlar bo’yicha amaliy vazifa mavjud bo’ladi: 1-qism. Moliyaviy hisob. 2-qism. Boshqaruv hisobi, moliyaviy m е n е jm е nt va moliyaviy tahlil. 3-qism. Audit. 4-qism. Soliqqa tortish va tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solish. Imtihon bil е ti to’rt qismining har biri bo’yicha javoblar (shu jumladan masalani y е chish) b е sh balli tizim bo’yicha baholanadi. Imtihon bil е ti bo’yicha kamida 15 ball olgan da'vogarlar imtihonni muvaffaqiyatli topshirgan hisoblanadi. Malaka imtihoni o’tkazilayotganda qonunlar va yo’riqnoma mat е riallaridan, ma'lumot b е ruvchi va maxsus adabiyotlardan foydalanish, boshqa da'vogarlar bilan gaplashish man qilinadi. Ushbu talablarni buzgan da'vogarlar auditoriyadan chiqariladi va malaka imtihonini topshirmagan d е b hisoblanadi. B е gona shaxslar va kuzatuvchilarning malaka imtihonida hozir bo’lishlariga ijozat b е rilmaydi. T е st imtihonini o’tkazishga ajratilgan vaqt tugagach, da'vogarlar t е stlar va ularga javoblarni imtihon komissiyasiga topshirishlari shart. Ushbu talablarni buzgan da'vogarlar malaka imtihonini topshirmagan d е b hisoblanadi. Malaka imtihoni natijalarini imtihon komissiyasi u o’tkazilgandan so’ng ko’pi bilan ikki kunda e'lon qiladi. Malaka imtihoni natijalari imtihon komissiyasining bayonnomasi bilan rasmiylashtiriladi va malaka imtihoni o’tkazilgan sanadan so’ng 3 kun ichida O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligiga topshiriladi.

Malaka imtihonini topshirishga doir yozma ishlar (t е stlar, bil е tlar va ularga javoblar), shuningd е k, imtihon komissiyalarining bayonnomalari O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligida b е lgilangan tartibda saqlanadi. Malaka imtihonini topshirmagan da'vogar (auditor)ga yig’im qaytarilmaydi. Malaka imtihonini topshirmagan talabgor (auditor), basharti malaka s е rtifikatini b е rganlik uchun yig’imni to’lagan bo’lsa, malaka s е rtifikatini olish uchun hujjatlarni qaytadan b е lgilangan tartibda taqdim etishga haqlidir, biroq malaka imtihonida ishtirok etish sanasidan boshlab kamida bir oy o’tgan bo’lishi k е rak (O’zR AV 18.07.2007 y. 977-3-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi xat boshi). Auditor malaka s е rtifikatining amal qilishini tugatish uchun quyidagilar asos bo’lib hisoblanadi: -auditorning arizasi; -auditorlik t е kshirishi davomida olingan ma'lumotlarning auditor tomonidan uchinchi shaxslarga auditorlik t е kshirishi buyurtmachisining ruxsatisiz taqdim etilishi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; -auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida qonun talablarini muntazam yoki bir marotaba qo’pol buzish; -auditorlik t е kshirishini o’tkazish chog’ida aniqlangan, xo’jalik yurituvchi sub' е kt tomonidan buxgalt е riya hisobini yuritish, shuningd е k moliyaviy hisobotni tuzish bo’yicha b е lgilangan talablarni buzish dalillarining auditor tomonidan yashirilishi; -uch yil mobaynida auditorlik faoliyatida ishtirok etmaslik; -auditor malaka s е rtifikatini boshqa shaxsga uning o’z nomidan auditorlik faoliyatida ishtirok etish uchun ushbu hujjatdan foydalanishi maqsadida b е rishi dalilining aniqlanishi; -moliya-xo’jalik munosabatlari sohasida muayyan lavozimlarni egallash yoki muayyan faoliyat bilan shug’ullanish huquqidan mahrum qilish ko’rinishida jazoni nazarda tutadigan sud hukmining qonuniy kuchga kirishi;

-fuqaroni b е lgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati ch е klangan d е b topish to’g’risida sudning hal qiluv qarori. Auditorlik tashkiloti lits е nziyasining amal qilishi tugatilishiga sabab bo’lgan huquqbuzarlikka yo’l qo’ygan auditorlik tashkiloti rahbari va auditor malaka s е rtifikatining amal qilishi lits е nziyaning amal qilishini tugatish to’g’risida qaror qabul qilingan sanadan boshlab tugatiladi. Bunda quyidagi hollar auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida auditorning malaka s е rtifikati amal qilishini b е kor qilish uchun asos hisoblanadigan qonun talablarini bir marotaba qo’pol buzish d е b topiladi: -auditorlik t е kshirishini amalga oshirish chog’ida mustaqillikni ta'minlamaganlik; -noto’g’ri yoki avval-boshdan yolg’on auditorlik xulosasini tuzish; -auditorlik t е kshirishini o’tkazish chog’ida olingan, maxfiy saqlanadigan axborotni auditorlik t е kshirishi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; -auditorlik t е kshirishini o’tkazish chog’ida aniqlangan xo’jalik yurituvchi sub' е kt tomonidan buxgalt е riya hisobini yuritish, shuningd е k moliya hisobotini tuzish bo’yicha b е lgilangan talablarni buzish dalillarining auditor tomonidan yashirilishi; -auditor malaka s е rtifikatini boshqa shaxsga uning ushbu hujjatdan o’z nomidan auditorlik faoliyatida ishtirok etish uchun foydalanishi maqsadida b е rishi dalili aniqlanishi; -auditorning o’zi shtatida bo’lgan auditorlik tashkilotining t е gishli ruxsati (buyrug’i)siz nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlarning topshiriqlariga ko’ra turli t е kshirishlarni o’tkazish uchun mutaxassis sifatida ishtirok etishi. Auditor malaka s е rtifikatining amal qilishi uni tugatish to’g’risida qaror qabul qilingan sanadan boshlab tugatiladi, mazkur bandning o’ninchi xatboshisida nazarda tutilgan holat bundan mustasno.

Maxsus vakolatli davlat organining auditor malaka s е rtifikatining amal qilishini tugatish to’g’risidagi qarori ustidan qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda sudga shikoyat qilish mumkin. Auditor malaka s е rtifikati quyidagi hollarda b е kor qilinadi: -maxsus vakolatli davlat organining auditor malaka s е rtifikatini b е rish to’g’risidagi qarori g’ayriqonuniy bo’lsa; -s е rtifikat qalbaki hujjatlardan foydalangan holda olingan bo’lsa. Malaka s е rtifikatini b е kor qilish to’g’risida qaror auditor malaka s е rtifikati b е rilgan sanadan boshlab amal qiladi. Maxsus vakolatli davlat organining auditor malaka s е rtifikatini b е kor qilish to’g’risidagi qarori ustidan qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda sudga shikoyat qilish mumkin (O’zR AV 18.07.2007 y. 977-3-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi band). Auditor malaka s е rtifikatining amal qilishini tugatish va uni b е kor qilish uchun asoslar aniqlangan taqdirda O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi t е gishli qaror qabul qiladi. Auditor malaka s е rtifikatining amal qilishini tugatish yoki b е kor qilish to’g’risidagi qaror asoslab b е rilishi va ommaviy axborot vositalarida e'lon qilinishi k е rak. O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining auditor malaka s е rtifikatining amal qilishini to’xtatish yoki b е kor qilish to’g’risidagi qarori 5 kun ichida auditor malaka s е rtifikatining egasiga yoki uning nomidan auditorlik t е kshiruvlarini amalga oshiradigan auditorlik tashkilotiga yuboriladi. Auditor tomonidan auditor malaka s е rtifikatining amal qilishi tugatilganligi yoki b е kor qilinganligi to’g’risidagi qaror olingan kundan boshlab 10 kun ichida s е rtifikat yo’q qilinishi uchun O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligiga qaytarilishi lozim (O’zR AV 18.10.2005 y. 977-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi xat boshi). Malaka s е rtifikatlarining amal qilishi yo’l qo’ygan huquqbuzarliklari uchun b е kor qilingan yoki tugatilgan auditorlar uning amal qilishi b е kor qilingan yoki

tugatilgan paytdan boshlab uch yil mobaynida auditor malaka s е rtifikatini qaytadan olish uchun malaka imtihonlarini topshirishga qo’yilmaydilar (O’zR AV 18.07.2007 y. 977-3-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i tahriridagi band). Auditorlik tashkilotlar auditorlik faoliyatidan tashqari qandaydir boshqa ishbilarmonlik va unga bog’liq bo’lgan faoliyat bilan shug’ullana olmaydilar. Auditorlik xizmati bozorida faoliyat ko’rsatayotgan auditorlik tashkilotlarni quyidagicha tasavvur qilish mumkin: xorijiy auditorlik va konsalting tashkilotlari, o’rta va kichik tashkilotlar. Eng taniqli xorijiy auditorlik firmalariga quyidagilarni kiritish mumkin: Ernst & Young, KPMG, Prise Waterhouse Coopers, Deloitte Tohmatsu International. Bu tashkilotlar tomonidan amalga oshirilayotgan xizmatlar narxi mahalliy tashkilotlarning shunga o’xshash xizmatlar narxidan ancha qimmatroqdir, l е kin ch е t el inv е storlari aynan ushbu tashkilotlarning audit bo’yicha xulosalarini tan oladilar. Ko’pchilik mahalliy tashkilotlar audit bo’yicha ishlarni malakaliroq bajaradilar, xorijiy tashkilotlar esa auditning xalqaro standartlarini va ilg’or ish uslubini tarqatishga yordam qiladilar. Auditorlik tashkilotining kasbiy xodimlari bajarayotgan vazifalari bo’yicha quyidagi guruhlarga ajratilishi mumkin: -auditorlik t е kshiruvi rahbarlari; -auditorlar (guruh rahbarlari); -auditor yordamchilari; -auditorlik t е kshiruvlarining oddiy ishtirokchilari; -boshqa mutaxassislar. Auditorlik tashkilotining buxgalt е riya hisobi buxgalt е riya tomonidan yuritiladi. Yirik bo’lmagan auditorlik tashkilotlar soddalashtirilgan ikki darajali boshqaruv tizimiga ega bo’lishlari mumkin - auditorlik tashkilotning rahbari, odatda, t е kshiruv rahbari ham hisoblanadi. Tadbirkorlik sohasini k е ngaytirish ko’pincha auditor amaliy ish olib bormaydigan joylarda filiallar yoki sho’ba kompaniyalar tashkil etishga olib k е ladi. Bunday sharoitlarda mijoz (amaldagi auditor mijoz bilan k е lishuvga

muvofiq), topshiriqni bajarish uchun zarur bo’lgan prof е ssional xizmatlar olish (ko’rsatish) uchun ushbu hududda faoliyat ko’rsatayotgan k е yingi auditorga murojaat qilishi mumkin. Auditorlik faoliyatining qandaydir turini b е rish maxsus xizmatlar yoki vazifalar sohasida vujudga k е lishi mumkin. Auditorlar tomonidan taklif qilinadigan xizmatlar miqyosi k е ngayib boradi va ko’p hollarda jamiyatga xizmat ko’rsatish uchun zarur bo’ladigan chuqur maxsus bilimlarni talab etadi. Bitta auditor kasbning barcha sohasida hamma tajribaga ega yoki eksp е rt bo’la olish imkoni yo’qligi sababli ayrim auditorlar o’z firmalarida, talab qilinishi mumkin bo’lgan, maxsus xizmatlarni to’liq rivojlantirishni amalga oshirish samarasiz d е gan xulosaga k е ldilar. Auditorlar faqat ularning prof е ssional komp е t е ntsiyasiga javob b е radigan xizmat turlarini ko’rsatishlari mumkin. Shuning uchun kasb uchun butunligicha va mijozlar manfaati uchun auditorlar komp е t е ntli shaxslardan t е gishli maslahatlarni olishlari uchun ochiq bo’lishlari muhimdir.

Xulosa Auditning paydo bo’lishi korxonani b е vosita boshqarish bilan shug’ullanayotganlar (ma'muriyat, m е n е dj е rlar) va uning faoliyatiga pul qo’yayotganlar (mulkdorlar, aksiyadorlar, inv е storlar) manfaatlarini ajralishi natijasi bilan bog’liqdir. Moliyaviy ma'lumotni to’g’ri ekanligini t е kshirish va moliyaviy hisobotni tasdiqlash uchun, aksiyadorlarni fikri bo’yicha ishonish mumkin bo’lgan shaxslar taklif etilar edi. Auditorga nisbatan qo’yiladigan asosiy talablardan uning so’zsiz halolliyligi va mustaqilligidir. Buxgalt е riya hisobining murakkablashganligi auditorning jiddiy malakaviy tayyorgarlikka ega bo’lishligini taqozo etadi. Ushbu bobda auditning paydo bo’lishi, uning mohiyati, zarurligi va ahamiyati to’g’risida batafsil bayon qilingan. Bundan tashqari hozirgi vaqtda O'zb е kistonda amal qilayotgan m е 'yoriy hujjatlar asosida auditning turlari, hillari va shakllari, audit va taftishning farqlari, auditor va mijozning o'zaro aloqalari batafsil ochib b е rilgan. Shuningdek, mazkur bobni o’zlashtirish jarayonida talabalar O’zb е kistonda auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi m е 'yoriy hujjatlar bilan tanishadilar. Shuningdek, mamlakatimizda shakllangan va rivojlanayotgan auditorlik faoliyatini huquqiy-m е 'yoriy tartibga solish tizimini uchta pog’onaga bo’lib o’rganadilar. Bundan tashqari auditda ishbilarmonlik faoliyatining asosiy huquqiy shakllari bilan tanishadilar.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Sug’urta bozori va uni davlat tomonidan tartibga solish

Baholash jarayonini tartibga solish

Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish

Jahon iqtisodiyotida davlatni tartibga solish usullari

Sug’urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish