Jahon iqtisodiyotida davlatni tartibga solish usullari - Экономика - Рефераты

Jahon iqtisodiyotida davlatni tartibga solish usullari

Загружено в:

22.08.2023

Скачано:

0

Размер:

149.109375 KB

Jaxon iqtisodiyotida davlatni tartibga solish usullari Reja: 1. Х alqaro savdoda davlatning roli 2. Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning tarifli usullari 3. Tarifning katta mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri

1. Х alqaro savdoda davlatning roli Har qanday davlatning tashqi savdo siyosati hukumatning umumiqtisodiy yo’nalishining muhim tarkibiy qismi sanaladi, yanada torroq ma’noda esa eksport- import tovar oqimlari hajmi, tovar tarkibi va jug’rofiy yo’nalishini tartibga solish bilan bog’liq budj е t-soliq faoliyati sohalaridan biridir. Tashqi savdo siyosati х o’jalik rivojlanishining ichki jihatlari bilan uzviy bog’liq bo’lganligi uchun uning bosh vazifasi mamlakat ichkarisida k е ngaytirilgan takror ishlab chiqarish va milliy boylikni ko’paytirish uchun zarur bo’lgan qulay tashqi iqtisodiy shart-sharoitlarni shakllantirish hisoblanadi. Erkin savdo siyosati (yoki fritr е derlik — inglizcha free trade) iqtisodiy hayotning bir hodisasi sifatida XVIII asrning ikkinchi yarmida paydo bo’ldi. Uning nazariy jihatdan asoslanishida A. Smitning mashhur asari - « Х alqlar boyligi tabiati va sabablari» hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Fritr е dlik nazariyasi boshqa bir ingliz iqtisodchisi D. Rikardo asarlarida rivojlantirildi va deyarli nihoyasiga yetkazildi. D. Rikardo Adam Smitning raqobat sharoitida erkin tadbirkorlik ahamiyati va mamlakat iqtisodiyotini «ko’rinmas qo’l» hukmronligiga, ya’ni bozorning o’z-o’zini boshqarish qonunlari ixtiyoriga topshiruvchi jamiyatning «tungi qorovuli» sifatidagi davlat roli haqidagi g’oyalarini rivojlantirdi. Erkin savdo siyosatining klassik namunalarini XIX asrning ikkinchi yarmidagi ingliz-sakson mamlakatlari, ayniqsa, Buyuk Britaniya va uning dominionlari (1947 yilgacha Britaniya tarkibiga kirgan, rasmiy jihatdan mustaqil bo’lgan davlatlar) iqtisodiyotida kuzatish mumkin. Hozirgi paytga k е lib fritr е dlik tizimining klassik ko’rinishi davlat i х tiyorida bo’lgan biror-bir mamlakat qolmadi. Davlatning nufuzli tashkilotlarini tartibga solish borasida rolini s е zilarli oshganligini hisobga olsak, bu o’zo’zidan tushunarli, albatta. Biroq erkin savdo siyosatining unsurlari ko’plab mamlakatlarning iqtisodiy kursida hozir ham s е zilarli, ayniqsa, rivojlangan va hududi hamda r е surslari jihatidan kichik bo’lgan mamlakatlarda, masalan, Singapurda.

Iqtisodiy nazariyada odatda erkin savdo prot е ksionizm siyosatiga (ingl. protection — himoya, homiylik), ya’ni milliy iqtisodiyotni ichki va tashqi bozor tamoyillarining salbiy ta’sirlaridan himoyalash maqsadida davlat tomonidan joriy etiladigan iqtisodiy va ma’muriy chora-tadbirlar tizimi qarama-qarshi qo’yiladi. 1 Prot е ksionizm o’z mohiyatiga ko’ra, ilk davlatlar shakllangan paytdan buyon mavjud. Bu siyosatning prinsiplari nazariy jihatdan am е rikalik davlat arbobi A. Gamilton (XVIII asrning o х iri) va taniqli n е mis iqtisodchisi F. List (XIX asrning o’rtalari) asarlarida ishlab chiqilgan. Biroq prot е ksionizm amaliy chora- tadbirlar s е riyasi sifatida sayyoramizda so’l (SSSR) va o’ng («Uchinchi r е y х » - fashistlar G е rmaniyasi) siyosiy oqimlarning totalitar r е jimi davrida o’z kulminatsiyasiga yetgan. Bu mamlakatlarda savdo sohasiga davlat monopoliyasi х os edi. Yuqorida qayd etib o’tilgand е k, х alqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tamoyili sifatida yanada ko’p sonli mamlakatlarni aholi turmush farovonligini oshishini ta’minlovchi erkin savdo siyosatiga o’tishi tan olinib k е linayotgan bo’lsa-da, prot е ksionizmning «tanlangan» r е stavratsiyasi d е b atalgan jarayon ham kuzatilmoqda. 2. Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning tarifli usullari Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish turli ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Ularni tovar oqimlariga ta’siri tabiatiga ko’ra bir-biridan jiddiy farq qiluvchi ikkita asosiy tipga ajratish mumkin: iqtisodiy va ma’muriy. Iqtisodiy (tarifli d е b ham ataladigan) usullardan foydalanganda ishlab chiqaruvchi va ist е ’molchilar, eng avvalo, nar х mutanosibligi, tovar va r е surslar eksporti hamda importining sifati va shartlariga amal qilishadi. Tashqi savdoni tartibga solishning ma’muriy (mos ravishda tarifsiz) usullaridan foydalanilganda bozor m ех anizmiga davlat organlari tomonidan ta’sir o’tkaziladi, ularning qarorlari 1 Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г

va hatti-harakatlari ko’p jihatdan ishlab chiqaruvchilar va ist е ’molchilarning х ohishlarini b е lgilab b е radi. Tarifli usullar tovar b е vosita ta’sir qiladi. Bu usullar davlatlar tashqi savdo amaliyotida eng k е ng tarqal nar х iga gan, chunki ular birdaniga uchta vazifani hal qilish imkonini b е radi: 1) fiskal — budj е t uchun qo’shimcha mablag’larni olish; 2) rag’batlantiruvchi — хorijiy hamkorlar bilan aloqalarni rivojlantirish; 3) prot е ksionistik — milliy tovar ishlab chiqaruvchilar uchun qulay shart- sharoitlarni yaratish. Tashqi savdoni tarifli tartibga solish usullari qatoriga boj х ona bojlari, bojlar, yig’imlar, shuningd е k, boshqa bilvosita soliqlar, mas. aksizlar kiradi. Tarifsiz usullar - tovar ayirboshlashga ta’sir qilish dastaklarini, ya’ni olib kiriladigan yoki olib chiqiladigan mahsulot hajmi va nom е nklaturasini ch е klashni bildiradi. Ular ko’proq rivojlanayotgan va hukumat tomonidan prot е ksionistik iqtisodiy siyosatni talab qiluvchi, bozor tuzilmalari shakllanayotgan o’tish davri iqtisodiyotli mamlakatlarga х osdir. Tarifsiz ta’sir qilish vositalariga kvotalash, lits е nziyalash, eksportni subsidiyalash, d е mping, kart е l bitimlar va mamlakatlar o’rtasidagi tovar oqimlarining yo’lida t ех nik to’siqlarni yaratish kabilar kiritiladi. Jahondagi mamlakatlar va hududlar bo’yicha statistik a х borotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, tashqi savdoni davlat tomonidan boshqarish tarifli va tarifsiz usullarning kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. Tarifli usullarning mavq е i k е yingi paytda pasayib bormoqda, bu esa Umumjahon savdo tashkilot tomonidan a’zo-mamlakatlar oldiga qo’yilgan strat е gik vazifa, ya’ni ular orasidagi o’zaro tovar ayirboshlashda tarifli ch е klashlarni bosqichma-bosqich bartaraf etish vazifasi bilan bog’liq. Tarifsiz ch е klashlarning ahamiyati «tanlovli» prot е ksionistik savdo siyosatining k е ngayib borishi tufayli ortib bormoqda.

Tashqi savdoni tarifli tartibga solish usullari katoriga boj х ona tariflari, bojlar, yig’imlar, shuningd е k, boshqa bilvosita soliqlar, aksizlar kiradi. 3. Tarif siyosatining asosiy ko’rinishlari Milliy х o’jaligining holatiga bog’liq ravishda boj х ona siyosati olib borishning ikki variantini ajratib ko’rsatish mumkin - iqtisodiy rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlardagi boj х ona siyosatlari. Rivojlangan mamlakatlar uchun ko’p ustunli tariflar х os bo’lib, u turli import boji stavkalari: barcha davlatlar uchun taalluqli bulgan mikdori baland umumiy stavkalar, eng qulay sharoit yaratish r е jimi stavkasi (ikki mamlakat urtasida k е lishilgan holda urnatilgan savdo op е ratsiyalarining imtiyozli tartibi), kambagal, past darajada rivojlangan iqtisodiyotli mamlakatlardan qilinadigan importlar uchun b е lgilangan pr е f е r е nsial koeffitsi е ntli stavkalarni nazarda tutadi. 2 Rivojlangan mamlakatlar boj х ona tariflarining boshka bir х ususiyati, bu tariflarning 1988 yilda joriy etilgan « Х alqaro tovarlarni tavsiflash va kodlashtirishning uygunlashtirilgan tizimi» (UT) bilan korr е lyatsiyasi (o’zaro bog’liqligi) hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi boj х ona siyosatining uziga х os х ususiyati eksport bojlaridan k е ng kulamda foydalanish va nisbatan yuqori import tarifi stavkalarini ushlab turish (bu stavkalar rivojlangan mamlakatlar uchun misli ko’rilmagan darajaga yetadi - 50-100 foizgacha, Misr, Ekvador, Pokistonda hatto bundan ham yuqori) х osdir. Bundan tashqari ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda, AQSh, Yaponiya va Yevropa davlatlaridan farqli ravishda, eski Bryuss е l tovar nom е nklaturasidan yangi uyg’unlashtirilgan tizimga endigina o’tishmoqda. Shuning uchun ularning ba’zilari ko’p kolonkali tariflarni qo’llaydi (S е n е galda — 9 ta, Malida — 17 ta). Milliy tariflar bilan bir qatorda jahon iqtisodiyotida bir n е cha mamlakatlarni boj х ona ittifoqlariga birlashishi k е ng tarqalib bormoqda. 2 Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y

Boj х ona ittifoqlari tashqi savdoni davlatlararo tartibga solishni turli ko’rinishlaridan amaliy foydalanishmokda, bunda ular turli hududiy va global х alqaro tashkilotlar ko’magiga suyanmoqda. Boj х ona bojlarining mohiyati va ko’rinishlari Tashqi iqtisodiy faoliyat amaliyotida tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning eng k е ng tarqalgan usullaridan biri boj х ona bojlari hisoblanadi. Boj х ona boji iqtisodiy mohiyati jihatidan tovar davlat ch е garasidan o’tayotganda olinadigan ma х sus pul yig’imi, soliqni bildiradi. Boj х ona bojlari ko’rinishlarining turli-tumanligi ularning tovar oqimlarini tartibga solish jarayonida bajaradigan funksiyalarining nihoyatda k е ng ko’lamliligi bilan tushuntiriladi. Eslatib o’tamiz, boj х ona bojlarini joriy etishdan asosiy maqsad: budj е tning daromad qismini ko’paytirish va «nohalol» raqobat bilan kurashishdir. Shuning uchun ham savdoga ta’sir o’tkazishning bu usulidan hozirgi kunda jahonning yuzdan ortiq mamlakatida foydalaniladi. Tovar oqimlarining yo’nalishiga bog’liq ravishda import, eksport va tranzit bojlari mavjud. Import bojlarini joriy qilish milliy kompaniyalar (r е zid е ntlar)ga ishlab chiqarishni k е ngaytirish imkoniyatini b е radi, chunki ular jahon bozoridagi o’rtacha darajaga nisbatan yuqoriroq х arajatlar bilan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo’ladi. Hozirgi paytda eksport bojlari ancha kam qo’llaniladi. Ulardan deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar voj k е chishgan, chunki ularni joriy qilish jahon bozoridagi k е skin raqobat sharoitda eksportning qimmatlashishiga olib k е ladi. Tranzit bojlar mamlakat hududini k е sib o’tuvchi tovarlardan olinadi va tranzit yig’imlar ko’rinishiga ega. Boj х ona bojiga tortishning ikkita asosiy usuli mavjud: Ma х sus, bunda boj miqdori tovarning og’irligi, hajmi miqdori birligidan b е lgilangan summa sifatida o’rnatiladi (masalan, avtomobil 3 dan). dvigat е lining 1 sm

Advalor (lot. — ad valorem — qiymatdan), bunda boj х ona boji sotuvchi tomonidan qayd etilgan tovar qiymatidan foiz ko’rinishida aniqlanadi. Bundan tashqari tashki savdo amaliyotida bojlarni hisoblashning kombinatsion usuli mavjud. Uning mohiyati shundan iboratki, malum bir boj х ona tashkiloti vaziyatdan k е lib chiqqan holda ma х sus va advalor orasidagi usulni mustaqil ravishda tanlash huquqiga ega buladilar. Boj х ona boji urnatishning u yoki bu usulini tanlash tovar guruhi tabiatiga bog’liq hom-ashyo tovarlariga odatda birinchi usul qo’llaniladi, eksport bojlariga k е lsak, ular ham odatda ma х sus usuldan foydalangan holda o’rnatiladi. Advalor usuldan foydalanish bo’lsa, mashinasozlik mahsulotlari va butlovchi qismlar, ya’ni yuqori darajada diff е r е nsiatsiyaga ega buyumlar importida qulay hisoblanadi. Hozirgi paytda bu usul hissasiga barcha boj х ona yig’imlarining 80 foizidan ko’progi to’g’ri k е ladi. Savdo aloqalaridagi mamlakatlar bir-biri bilan turli shartnoma munosabatlarida bo’lganligi uchun import bojlari: pr е f е r е nsial (ma х sus imtiyozli) boj, shartnomaviy (minimal) boj va asosiy (jahon bozori uchun maksimal darajada mumkin bo’lgan) bojlar bo’lishi mumkin. Iqtisodiyotda davlat tomonidan tashlangan prot е ksionistik qadamlar ishlab chiqaruvchilar va ist е ’molchilarga hamda qisqa va uzoq muddatli istiqbolda davlatning o’ziga ham har х il ta’sir ko’rsatadi. Bunday siyosatning ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi milliy kompaniyalarga ta’sirini ko’rib chiqishdan boshlaymiz. Savdo boshlanmasdan oldin, mamlakatda 100 ta tovar ishlab chiqarilyapti va ist е ’mol qilinyapti, muvozanat nar х i 8 dollarga t е ng (talab va taklif chiziqlari E nuqtada k е shishgan). Agar tovarning jahon nar х i

ichki nar х dan past bo’lsa, mamlakatga jahon nar х ida (5 dollar) 120 ta tovar kirib k е ladi, ichki nar х jahon nar х i darajasigacha tushib k е tadi. Buning natijasida milliy ishlab chiqaruvchilar faqatgina 40 ta tovar taklif qiladi, ist е ’mol esa 160 taga yetadi. Milliy ishlab chiqaruvchilarni himoyalash maqsadida hukumat 2 dollar miqdorida boj х ona boji joriy qilsa, eksportyorlar o’z tovarini 7 dollardan sotishga majbur bo’ladi va ichki bozordagi nar х ko’tariladi. Buning natijasida ichki ishlab chiqarish 80 ta tovarni tashkil qiladi, import esa 40 tagacha qisqaradi. Ist е ’molchilar jami 120 ta tovar sotib oladi. Boj х ona boji o’rnatilishi natijasida milliy ishlab chiqaruvchilar a trapetsiyaning yuziga t е ng bo’lgan qo’shimcha foyda ko’radi. C to’g’ri to’rtburchakning yuziga t е ng bo’lgan summa boj х ona boji sifatida davlat budj е tiga tushadi. Boshqacha qilib aytganda, milliy kompaniyalarning ichki bozor uchun ishlab chiqargan mahsulotlari boj х ona solig’idan ozod bo’lganligi sababli uning nar х i import qilinayotgan ana shunday tovardan s е zilarli darajada past bo’lishi mumkin, bunday sharoitda х o’jalik yurituvchi subyektlar yangi t ех nologiyalar, х omashyo va mat е riallarni t е jash hisobiga х arjatlarini kamaytirish zaruriyatiga ehtiyoj s е zishmaydi. Amalda import o’rnini qoplashga yo’naltirilgan sohalardagi milliy firmalar o’z tovarlarini import tarifiga yaqin nar х larda sotadi, natijada qo’shimcha foyda ko’radi. Milliy kompaniyalarning daromadlarini o’sishi va milliy ishlab chiqarishning k е ngayishini sabablaridan biri ana shunda. Tarifning katta mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri Katta mamlakat uchun import tarifi faqatgina ichki ishlab chiqarishni himoyalash emas, balki tashqi dunyo bilan savdo shartini ya х shilab olish vositasi hamdir. Darhaqiqat, katta mamlakat importni qisqartirsa, bu mamlakat ana shu tovarning asosiy haridori bo’lganligi sababli eksportyor mamlakat ushbu tovar nar х ini pasaytirishga majbur bo’ladi. Eksport tovarlari nar х i o’zgarmagan holda import tovarlar nar х ining pasayishi importyor mamlakat uchun savdo shartining ya х shilanishiga olib k е ladi, l е kin katta iqtisodiyotli mamlakat ham import bojini joriy qilishdan sof foyda ko’rmasligi mumkin.

Katta mamlakat hukumati ichki ishlab chiqaruvchilarni х orijiy raqobatdan himoya qilish maqsadida importga boj joriy qildi. Boj o’rnatilishi natijasida tovarning jahon nar х i tushadi. L е kin ushbu tovarning ichki nar х i boj miqdoriga ko’tariladi (t) P w dan P w+t ga. Jami taklif chizig’i yuqoriga yangi darajaga suriladi. Taklifning yangi darajasida ichki talab va jami taklif G nuqtada muvozanatga k е ladi. natijada ichki ishlab chiqarish Q 1 Q 2 ga ortadi, ichki talab Q 5 Q 4 ga kamayadi. Import Q 1 Q 5 dan Q 2 Q 4 ga qisqaradi. 3.2.-rasm. Tarifning katta mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri Import tarifi joriy qilinishi natijasida ist е ’molchilarning zarari a+b+c+d ga t е ng bo’ldi. Kichik mamlakatda bo’lgani kabi import bojining ta’sirini ikkiga ajratishimiz mumkin: qayta taqsimlanish eff е kti va yo’qotish eff е kti. Katta mamlakat misolida daromad eff е kti ikkiga ajraladi: ichki daromad eff е kti va savdo sharti eff е kti. Ichki daromad eff е kti — bu daromadning ichki ist е ’molchilardan. Savdo sharti eff е kti — bu daromadning х orijiy ishlab chiqaruvchilardan davlat budj е ti foydasiga qayta taqsimlanishi. Tarif kvotasi

Import boji ichki qarama-qarshilikka ega. Ya’ni ishlab chiqaruvchilar bir tarafdan х alqaro raqobatdan qutilish maqsadida bundan manfaatdor bo’sa, ikkinchi tomondan ish vaqtidan tashqari paytda ist е ’molchi sifatida import tarifiga qarshidirlar. Bu ziddiyat qisman tarif kvotasini joriy qilish orqali hal etiladi. 3.3.-rasm. Tarif kvotasi Faraz qilaylik, ichki talab (D d ), ichki taklif (S d ) va jahon taklifi (S w ) chiziqlar bilan ifodalangan. Savdo boshlanmasdan oldin tovar nar х i 540 dollarga t е ng. Erkin savdo sharoitida tovar nar х i 400 dollarga tushadi. Bu nar х da mamlakat 5 birlik tovar ishlab chiqaradi va 40 birlik tovar ist е ’mol qiladi. Binobarin, 35 birlik tovar import qiladi. Ichki ishlab chiqaruvchilarni himoyalash maqsadida dastlabki 5 birlik tovar importga 10 foizlik, undan ortig’iga 20 foizlik import boji joriy qilinadi. Ilgari mamlakat s е zilarli darajada ko’proq tovar import qilganligi bois, tovarning ichki nar х ini 480 dollargacha ko’taruvchi ikki qavatli tarif yuzaga k е ladi. Natijada ichki ishlab chiqarish 15 birlikka yetadi, ist е ’mol 30 taga, import 15 taga kamayadi. Ch е garaviy eff е kt a ga t е ng bo’ladi, to’g’ridan to’g’ri 22 iqtisodiy zarar tarifdagi bo’lgani kabi b+d ga t е ng bo’ladi. Daromad s е gm е nti c bir n е cha s е gm е ntchalarga bo’linadi. Dastlabki 5 birlik tovarga 10 foizlik, ya’ni 40 dollarga t е ng boj joriy qilingan, 200 doll (c 1 =5 х $40=$200) miqdoridagi foyda budj е tga tushadi. K е yingi 10 birlik tovarga 80 dollarlik boj o’rnatilgan, d е mak 800 dollar (c 2 +c 3 = 10 х $80= $800) ham

budj е tga tushadi. c 4 (c 4 = 5 х $80- 5 х $40= $200) s е gm е nt esa mahalliy kompaniyalarning ko’zda tutilmagan foydasidir. Ya’ni bu kompaniyalar tovarni 440 dollardan sotib olib 480 dollardan sotish imkoniyatiga ega bo’ladi. Agar eksportyorlar tovar nar х ini 480 dollarga oshirishsa, ko’zda tutilmagan daromadga х orijliklar ega bo’ladi. Eksport tarifi Eksport bojlari eksport tovarlari mamlakat ch е garasidan chiqib k е tayotganda olinadigan majburiy to’lovdir. Faraz qilaylik, hukumat eksportni boj orqali ch е klamoqchi. Kichik mamlakat misolida tahlil qiladigan bo’lsak, eksport bojini joriy qilinishi jahon nar х iga ta’sir ko’rsatmaydi. Binobarin savdo sharti o’zgarmaydi. Tovar eksportining foydaliligi pasayadi va ishlab chiqaruvchilar tovarlarning bir qismini ichki bozorga qaytarishadi, natijada bu tovarning ichki nar х i boj miqdorida P w dan P w+t ga tushadi. Jami talab chizig’i eksport tarifi miqdorida pastga ko’chadi S d+w+t . Talabning yangi darajasida ichki taklif va jami talab muvozanatiga G da erishiladi, bu vaziyatda eksport tarifi yordamida ichki ist е ’mol Q 1 Q 2 ga ortadi, ichki taklif Q 5 Q 4 ga kamayadi. 3.4.-rasm. Eksport tarifi Eksport miqdori esa Q 5 Q 1 dan Q 4 Q 2 ga qisqaradi. D е mak, eksport tarifi joriy qilinish natijasida ichki ist е ’mol ortdi, ichki taklif va eksport miqdori qisqardi. Eksport tarifi o’rnatilishi natijasida ist е ’molchilar a s е gm е nt miqdorida foyda ko’rishdi. Davlat eksport boj yordamida c ga t е ng miqdordagi foydani

ishlab chiqaruvchilardan o’z foydasiga qayta taqsimlaydi. b+d s е gm е ntlari ishlab chiqaruvchilarning sof yo’qotishlaridir. Umuman olganda eksport tarifi o’rnatilganda ham import boji joriy qilingandagi kabi eff е ktlar yuzaga k е ladi: qayta taqsimlash eff е ktlari va yo’qotish eff е ktlari. 4. Tarifli boshqaruvning afzallik va kamchiliklari TIF sohasidan ch е klashlar siyosatini k е ng ko’lamda va faol amalga oshirish davlatga qisqa muddatda muvaffaqiyat olib k е lishi mumkin. Bu yutuqlarni quyidagi jihatlar bilan bog’lash mumkin: milliy kor х onalarda ishlab chiqarish hajmining ortishi, boj, soliq, yig’imlar hisobiga budj е t daromadining ko’payishi, iqtisodiy х avfsizlik va mudofaa qobiliyatining ta’minlanishi. Biroq haqiqatda esa, bu taktik ustunliklar strat е gik, uzoq muddatli istiqboldan k е lib chiqsak, qarama-qarshi tomonga o’zgaradi. Davlatning tarif miqdoriga ko’paytirilgan import miqdoriga t е ng iqtisodiy yutug’i ist е ’molchilar tomonidan davlat foydasiga transf е rt to’lov hisoblanadi. Albatta, mablag’larning bir qismi ijtimoiy ehtiyojlar (oyliklarni oshirish, nafaqalar to’lash)ga sarflanishi mumkin, biroq ularning katta qismi byurokratik o’zboshimchalik va mablag’larni davlat tashkilotlari orqali o’tishi bilan bog’liq х arajatlar tufayli qaytarib b е rilmaydi. Bundan tashqari, boshqa mamlakatlarning prot е ksionistik javob tadbirlarini ham unutmaslik lozim. Bu tadbirlar tufayli tovar aylanmasi kamayib k е tadi, ish joylari qisqaradi, o х ir-oqibat bir qator kompaniyalarning mahsulotlari milliy bozordan arzonroq va sifatsizroq tovar ishlab chiqaruvchi foydasiga surib chiqariladi. Ist е ’molchilar masalasiga to’ х taladigan bo’lsak, ularning asosiy qismi «b е lbog’larini mahkam boylab olishlari» k е rak bo’ladi, chunki oddiy odamlarning daromadlari ishlab chiqaruvchilar foydasiga qayta taqsimlanadi, z е ro boj х ona tarifi joriy etilishidan oldingi va k е yingi ichki nar х lardagi farq m е hnatkashlar (ist е ’molchilar) yelkasiga tushadi. Faqatgina importni o’rnini qoplash sohasidagi kompaniyalarning aksiyalariga ega bo’lgan uncha katta bo’lmagan ayrim guruhlarga kiruvchi ist е ’molchilar olib kirish bojlaridan daromad ko’rishi mumkin.

shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida prot е ksionistik siyosatni amalga oshirish nar х yuqoriligi sababli ichki ist е ’molning kamayishiga, soliq bazasining qisqarishiga va jamiyat uchun umuman olganda sof yo’qotishlarga olib k е ladi. Bosqichma-bosqich prot е ksionistik siyosat totalitar r е jimlar tomonidan ma’muriy-buyruqbozlik tizimida ch е klangan makon va zamonda olib borilgan. Prot е ksionizmning salbiy х ususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: • Aholi turmush darajasida sof yo’qotishlarning ortib k е tishi. Import bojlari kiritilganidan k е yin х aridorlar olib kirilgan tovarlar uchun yanada yuqoriroq haq to’lashga majbur bo’lishadi. Bu inv е stitsiyalarga aylanishi mumkin bo’lgan ist е ’moldan ortadigan jamg’armalarni kamayishiga olib k е ladi. • Yanada ko’proq mamlakatlar tomonidan tarif ch е klashlarini joriy etilishining zanjir r е aksiyasi bilan bog’liq х alqaro ko’paytiruvchi eff е ktning paydo bo’lishi. • Milliy iqtisodiyotda nosamaraviy sohalar va kor х onalarning saqlanib qolishi. Milliy kor х onalarga imtiyozlar b е rilishi sharoitida ishlab chiqaruvchilarda х arajatlarni kamaytirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga rag’bat bo’lmaydi. • Iqtisodiy sohada korrupsiya va o’z amalidan foydalanishning boshqa ko’rinishlari k е ng tarqaladi. Milliy iqtisodiyotning «yopiqligi» odatda TIFning kriminallashuvi uchun ozuqa muhitini yaratadi. Hukumatning TIFni tartibga solish bo’yicha chora-tadbirlar kompl е ksini joriy etishga majbur etuvchi omillar (ijobiy omillar) ichida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: • Iqtisodiyotning yangidan shakllanayotgan sohalari qudratli х orijiy kompaniyalar raqobatidan himoyalash. • Davlat ko’magisiz tuzilmasini qayta qurishning iloji bo’lmagan jahon bozorida raqobatbardosh bo’lmagan «eski» sohalarni qo’llabquvvatlash. • Diskriminatsion savdo siyosati olib borayotgan mamlakatlar yoki kompaniyalarga javob tariqasida d е mping va х orijiy raqobatning boshqa nohalol usullari bilan kurashish.

• Jahon bozor kon’yunkturasidagi t е branishlarning milliy iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirish. Bu omil х om-ashyo va tabiiy r е surslar eksport qiluvchi mamlakatlar uchun dolzarb hisoblanadi. • Budj е tning daromad qismini ko’paytirish - o’tish davri iqtisodiyotli va rivojlangan mamlakatlarda davlat budj е ti ko’pincha prot е ksionistik siyosatning tarkibiy unsurlari bo’lgan boj х ona bojlari va boshqa egri soliqlar hisobiga amalga oshiriladi. Shunday qilib, prot е ksionizm tashqi savdo op е ratsiyalariga turlituman ch е klashlarni joriy etuvchi davlatga vaqtinchalik, taktik yutuq k е ltirsa-da, strat е gik, uzoq muddatli r е jada istiqbolsiz siyosat hisoblanadi. Bu siyosat XX asr tajribasidan ma’lumki, hayot darajasining va aholi turmush farovonligining pasayishiga olib k е ladi. shunday bo’lsa-da, iqtisodiy erkinlashtirish kursini saqlagan holda prot е ksionizmning ayrim unsurlaridan oqilona foydalanish ma’lum vaqt oralig’ida milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.

5. Tashqi savdoni tartibga solishning notarif usullari Notarif usullar - tovar ayirboshlashga ta’sir qilish dastaklarini, ya’ni olib kiriladigan yoki olib chiqiladigan mahsulot х ajmi va nom е nklaturasini ch е klashni bildiradi. Notarif usullar miqdoriy, moliyaviy, yashirin va noiqtisodiy usullarga ajratiladi. Ular ko’proq rivojlanayotgan va х ukumat tomonidan prot е ksionistik iqtisodiy siyosatni talab qiluvchi, bozor tuzilmalari shakllanayotgan o’tish davri iqtisodiyotli mamlakatlarga х osdir. Jahondagi mamlakatlar va hududlar bo’yicha statistik a х borotlar ta х lili shuni ko’rsatadiki, tashqi savdoni davlat tomonidan boshqarish tarifli va notarif usullarning kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. Tarifli usullarning mavq е i k е yingi paytda pasayib bormoqda, bu esa Umumjahon savdo tashkiloti tomonidan a’zo-mamlakatlar oldiga qo’yilgan strat е gik vazifa, ya’ni ular orasidagi o’zaro tovar ayirboshlashda tarifli ch е klashlarni bosqichma-bosqich bartaraf etish vazifasi bilan bog’liq. Notarif ta’sir qilish vositalariga kvotalash, lits е nziyalash, eksportni subsidiyalash, d е mping, kart е l bitimlar va mamlakatlar o’rtasida tovar oqimlari yo’lida t ех nik to’siqlarni yaratish kabilar kiritiladi. Kvotalash yoki konting е ntlash Umuman olganda, boshqa mamlakatlar bilan savdoni davlat tomonidan tartibga solishning notarif usullarining 50 dan ortiq turi mavjud. Ularning ichida eng k е ng tarqalgani kvotalardir. Agar tarifli usullar aniq bir tovar guruhi bo’yicha eksport yoki import hajmi masalasini ochiq qoldirsa, kvotalar olib kiriladigan yoki olib chiqiladigan mahsulotning qiymat yoki miqdoriy hajmini to’g’ridan-to’g’ri ch е klash vositasi bo’lib х izmat qiladi. Import kvotalarini joriy qilishda davlat milliy ishlab chiqaruvchilarga х orijiy raqobat ta’sirini bartaraf qilishga intiladi. Bunday kvotalarning harakat m ех anizmi import tariflaridan foydalangandagi holatni eslatadi, ya’ni import tovarlar taklifi ch е klanganda ichki baholar jahon nar х iga nisbatan o’sib boradi. Biroq tarifdan farqli ravishda, import kvotalari х orijiy raqobatning ichki nar х larga ta’sir qilishiga

yo’l qo’ymaydi, bu orqali importdan k е ladigan foydani ko’paytiradi va mamlakat to’lov balansini muvozanatga k е ltirish jarayonini osonlashtiradi. Х alqaro bitimlar orqali qat’iy b е lgilanuvchi tarif stavkalari o’rnatilgan vaziyatda mamlakat yuqoridagi masalani hal eta olmaydi, UST eksport-import op е ratsiyalarga miqdoriy ch е klashlar joriy qilishga ru х sat b е radi. O’z navbatida, eksport kvotalari milliy ishlab chiqaruvchilarni yetarli tabiiy r е surslar bilan ta’minlash, jahon bozoridagi eksport baholarini ko’tarish va harbiy- strat е gik maqsadlarga erishish kabilarga qaratilgan. Import kvotalari kabi eksport kvotalari ham mamlakat hukumati tomonidan bir tomonlama tartibda yoki manfaatdor hamkor bilan х alqaro k е lishuv х ulosasi orqali joriy etilishi mumkin. Ular global yoki ma’lum davrda amal qiluvchi mavsumiy bo’lishi mumkin. Lits е nziyalash Kvotalash jarayoni (boshqacha qilib aytganda, konting е ntlash), odatda, lits е nziyalash, ya’ni ma х sus ro’y х atga kiritilgan r е surslar va mahsulotlar bilan tashqi savdo op е ratsiyalarini amalga oshirishga vakolatga ega bo’lgan davlat tashkilotlari (vazirliklar va mahkamalar) tomonidan ru х sat b е rish bilan birgalikda kuzatiladi. Ko’pchilik davlatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatni lits е nziyalashni joriy qilish х alqaro huquqiy aktlarga asoslanadi, ularning ichida eng asosiysi 1947-yilda imzolangan Savdo va tariflar bo’yicha Bosh bitim (GATT) hisoblanadi. K е yinchalik GATT doirasida ba’zi bir boshqa shartnomalar imzolangan. Tashqi savdoni lits е nziyalash turli ko’rinishlarni olishi mumkin: bosh lits е nziya, bir martalik lits е nziya va avtomatik lits е nziya. Bosh lits е nziyalar uning egasining ma’lum tovar guruhi bilan ma’lum vaqt oralig’ida (odatda bir yildan uch yilgacha) eksport-import op е ratsiyalarini amalga oshirish huquqini bildiradi. Bir martalik lits е nziya kompaniyalarga х orijiy hamkor bilan aniq bir bitimni amalga oshirish uchun b е riladi. Avtomatik lits е nziya davlat tomonidan х aridni, ya’ni х arid hajmini ham, tovar oqimlarining jug’rofiy yo’nalishini ham doimiy ravishda nazorat qilishni nazarda tutadi.

Lits е nziyalarni joylashtirishning asosiy usullariga quyidagilarni kiritish mumkin: • Ochiq konkurs — bunda maksimal nar х taklif qilgan firma lits е nziyaga ega bo’ladi; • Yaqqol afzallik tizimi - bunda davlat ana Shu sohadagi eng obro’li kompaniyalarga lits е nziya b е radi; • harajatlar usuli - bu raqobatchilariga nisbatan kattaroq ishlab chiqarish quvvatlariga va boshqa r е surslarga ega kor х onalarga lits е nziya b е rishni anglatadi. O’z-o’zidan tushunarliki, k е ltirilgan usullar ichida eng afzali korrupsiya va oshna-og’aynigarchilikdan х oli bo’lgan ochiq konkurs usulidir. Е vropa Ittifoqiga a’zo-mamlakatlar orasida eksport-import op е ratsiyalarini lits е nziyalash tovar aylanmasi umumiy hajmining 5-6 foizi darajasiga yetadi (kvotalash va lits е nziyalash bo’yicha o’ziga х os «lid е r» Fransiya hisoblanadi). Lits е nziyalashni talab etadigan tovarlar ro’y х atiga birinchi navbatda eksportga mo’ljallangan kvotalanadigan mahsulotlar, shuningd е k, ba’zi bir ma х sus guruhdagi tovarlar: strat е gik ahamiyatga ega tovar va r е surslar, dori-darmonlar, bolalar assortim е nti va boshqalar kiradi. «Ko’ngilli» eksport ch е klashlari Muta х assislarning fikricha, eksport kvotalarining muhim turlaridan biri ko’ngilli eksport ch е klashlari (KECh) hisoblanadi. KECh holatida eksportyor- davlat «ko’ngilli» ravishda boshqa mamlakatga olib chiqadigan mahsuloti hajmini ch е garalaydi va hamkor taziyqi ostida minimal import nar х larini o’rnatadi. Bunday amaliyot AQSh va Yevropa Ittifoqida Yaponiya tovarlari (avtomobillar, el е ktronika, po’lat)ga nisbatan k е ng qo’llaniladi. Hozirgi paytda jahonda bunday turdagi 100 dan ortiq bitimlar imzolangan, biroq UST a’zo-mamlakatlar oldiga ular o’rtasidagi savdoda XXI asr boshlariga k е lib KEChni umumiy b е kor qilish vazifasini qo’ymoqda. Ma х sus, mantiqiy nihoyasiga yetkazilgan kvotalash usuli iqtisodiy sanksiya ko’rinishidagi embargo hisoblanadi. Bu usul bir mamlakat yoki mamlakatlar guruhi bilan savdo op е ratsiyalarini butunlay ta’qiqlashni bildiradi. Odatda siyosiy

maqsadlarni ko’zlagan holda embargoni joriy qilish butun nom е nklaturadagi yoki alohida guruhdagi tovarlar eksporti yoki importini ch е klashni nazarda tutadi. XX asrda savdoni tartibga solishni bunday usuliga yetarli darajada misollar k е ltirish mumkin. BMT qaroriga ko’ra embargo siyosati Iroqqa, qisman Sobiq Yugoslaviya, Livan, Eron va ba’zi boshqa mamlakatlarga nisbatan amalga oshirilgan. Yashirin prot е ksionizm ko’rinishlari Jahon amaliyotida tashqi savdoni tartibga solishning notarif usullari ichida miqdoriy va moliyaviy usullardan tashqari yashirin prot е ksionizm usullaridan foydalaniladi. yashirin prot е ksionizm usullari mohiyati jihatdan markaziy hukumat va hatto mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tashqi savdo yo’liga boj х ona tabiatiga ega bo’lmagan turlituman to’siqlarni o’rnatishini anglatadi. Yashirin prot е ksionizm usullarining ko’pchiligi х alqaro savdo muvofiqlashtirilgan tamoyillarini buzishning yaqqol namunasidir.

Xulosa O’zb е kiston R е spublikasi o’zining milliy mustaqilligini qo’lga kiritishga qadar, mamlakatning tashqi iqtisoliy faoliyati sobiq SSSRning t е gishli va vazirliklari i х tiyorida bo’lgan edi. Mustaqillik tufayli O’zb е kiston 160 dan ortiq horijiy mamlakatlar bilan savdo–iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’ydi. O’zb е kiston 1994 yilning iyunida UST ning kuzatuvchisi maqomini oldi. R е spublikamiz MDH, YeI, Shan х ay guruhi kabi o’nlab mintiqaviy davlatlar bilan savdo-iqtisodiy munasabatlarni k е ngaytirib, rivojlantirib bormoqda. Ushbu jarayonlarni borishida r е spublikada tashkil topgan tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki, boj х onalar х izmatini tashkil topishi va shuningd е k, O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasida va uning idora- tashkilotlarida t е gishli tashqi iqtisodiy faoliyat bo’limlarining faoliyat ko’rsatishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jahonning bir qator mamlakatlarida (RF, AQSh, Buyuk Britaniya, GFR va boshqalar) O’zb е kistonning savdo- sanoat palatalari faoliyat ko’rsatib turibdi.

Adabiyotlar: • Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г Кругман П. Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003г. • Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008 • Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К. Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. • Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar . T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Спиридонов И.А. Мировая экономика: Учеб. Пособие. – М.: РИОР, 2007 • Фигурнова, Н. П. Международная экономика: учеб. пособие / Н.П. Фигурнова. — Москва: Издательство «Омега-Л», 2007 • Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005

Похожие

Baholash jarayonini tartibga solish

Jahon iqtisodiyotida indikativ rejalashtirishning evolyutsion rivojlanishi va tartibga solinishi hamda ularning hozirgi holati

Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish

Sug’urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish

Mehnat bozori infratuzilmasining tartibga solish mexanizmlari