Auditda muhimlik tushunchasi va auditorlik - Экономика - Рефераты

Auditda muhimlik tushunchasi va auditorlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

Auditda muhimlik tushunchasi va auditorlik tavakkalchiligi Reja: 1. Muhimlik tushunchasi va uning auditdagi ahamiyati 2. Muhimlik darajasi, uni aniqlashda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar tizimini shakllantirish tartibi 3. Auditorlik riski tushunchasi, auditorlik risklarining maqbul to’plami va unga ta’sir ko’rsatadigan shart-sharoitlar

1. Muhimlik tushunchasi va uning auditdagi ahamiyati O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida (yangi tahrirdagi) auditorlik faoliyati «...tadbirkorlik faoliyati...» ekanligi ta’kidlangan (2-modda). Demak, bu faoliyat auditorlik tashkiloti va mijozkorxona o’rtasida tuziladigan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkiloti o’z shartnoma majburiyatlarini bajarishda, amalda tekshiruv ob’ektlarini to’liq (100%) qamrab olaolmaydi. Natijada, moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining mutlaqo (shak-shubhasiz) haqqoniy ekanligini kafolatlay olmagani holda, ma’lum darajadagi tavakkalchilik bilan ularni tasdiqlaydi. Shu boisdan, auditor ishida doimo ma’lum darajada tavakkalchilik xavf-xatari mavjud bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, auditor xulosasida bayon etilgan fikr har doim ham mutlaqo to’g’ri bo’lishi mumkin emas. Ammo, deyarli hamma vaqt axborotdan foydalanuvchilar uchun foydali bo’lishi lozim. Bunday foydalilikning ta’minlanishi ma’lum darajadagi muhimlik va risk bilan bog’liq va ularni to’g’ri baholashni talab etadi. Umumiy auditorlik amaliyotida muhimlik chegaralarini quyidagicha belgilash qabul qilingan: 0 < J < 1 (yoki foiz hisobida 0< J% <100) Ushbu chegara oralig’idagi ehtimollik xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisobotlarining ishonchliligiga ta’sir ko’rsatadigan xatolar mavjudligini aniqlash, tegishli auditorlik qarorlarini qabul qilish uchun ushbu xatolarni baholash mumkinligi(yoki mumkin emasligi)ni ifodalaydi. Bu Muhimlikni sifat jihatdan tavsiflaydigan tarkibiy qismdir. Muhimlikning miqdoriy jihatini tavsiflaydigan tarkibiy qismi esa uning ma’lum darajalari orqali ifodalanadi. Agar xato buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarini sezilarli darajada chalkashtirsa va mazkur hisobot ko’rsatki-chidan foydalanuvchining shu hisobotga asosan qabul qilgan qaroriga ta’sir ko’rsatsa, uning aniqlanmasligi (bilmasdan o’tkazib yuborilishi) jiddiy hisoblanadi. Buxgalteriya hisobotida yig’indisi katta summani tashkil etadigan bir nechta sezilarsiz xatolar bo’ladigan vaziyatlar ham uchraydi. Auditor bitta jiddiy bo’lmagan xatoni aniqlab, bu haqda auditorlik xulosasida bildirishi va salbiy auditorlik xulosasi tuzishi ham mumkin. Haqiqatda esa, buxgalteriya hisobotida jamlanganida jiddiy tus oladigan bir nechta ahamiyatsiz xatolar bo’lishi mumkin. Muhimlikni aniqlash auditning amaliyotida №9 – “Muhimlik va auditorlik tavakkalchiligi” nomli AFMS bilan tartibga solinadi. Ushbu standartga muvofiq “Xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotining ishonchliligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadigan holatlar auditda jiddiy deb tan olinadi”.

Standartda ta’kidlanishicha, barcha jiddiy holatlarda moliyaviy hisobotning ishonchliligi deganda undagi ko’rsatkichlar aniqligining shunday darajasi tushuniladiki, bu hisobotdan malakali foydalanuvchilar to’g’ri xulosalarga kelish va to’g’ri qarorlar qabul qilish imkoniga ega bo’ladi. Ma’lumki, respublikamizda islohotlarning chuqurlashtirilishi va iqtisodiyotning erkinlashuvi natijasida buxgalteriya hisoboti axborotlaridan foydalanuvchilarning turlari ko’paymoqda. Ularning har qaysisi uchun Muhimlik darajasi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, aktsiyadorlar uchun korxona faoliyatining natijalari, xo’jalik mablag’la-rining haqqoniyligi va foydaning dinamikasi to’g’risidagi ma’lumotlar muhim hisoblanadi. Investorlar uchun esa korxonaning moliyaviy barqarorligi, ishlab chiqariladigan mahsulotlarga talabning o’zgarishi, qo’yilmalarning rentabelligi va investitsion loyihalarning haqqoniyligi to’g’risidagi axborotlar muhim bo’lishi mumkin. Auditorlar eng muhim, kam uchraydigan va xatolari bor hisobot moddalari va schetlarni aniqlash chog’ida Muhimlik tushunchasidan auditni rejalashtirishning asosi sifatida foydalanadilar. Bunday moddalar va schetlarga alohida e’tibor qaratish zarur. Shuningdek, to’plangan auditorlik dalil-isbotlarini baholashda va qanday auditorlik xulosasi tuzish to’g’risida bir qarorga kelishda ham muhimlik darajasidan foydalaniladi. Demak, Muhimlik tushunchasi auditor tomonidan yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatoning hajmini va o’tkaziladigan auditorlik tekshiruvining ko’lamini aniqlash hamda tuziladigan auditorlik xulosasining shaklini belgilash (ijobiy yoki salbiy) uchun birlamchi va asos bo’luvchi manba hisoblanadi. №70-«Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risidagi auditorlik xulosasi» nomli AFMSdagi ijobiy auditorlik xulosasi standart shaklining yakunlovchi qismida «…xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holatini ishonarli aks ettiradi...» deyilgan. Ushbu jumla axborotdan foydalanuvchilarga auditorlik xulosasida bildirilgan fikrning jiddiy hisoblangan moliyaviy axborotlargagina taalluqli ekanligi to’g’risida ma’lumot beradi. “Muhimlik” tushunchasi shuning uchun zarurki, hech qaysi auditor moliyaviy hisobotning 100% to’g’ri ekanligiga kafolat bera olmaydi. Jiddiy xatolarning auditor tomonidan aniqlanishi ko’plab omillarga bog’liq. Jumladan, ham korxona rahbariya-ti, ham auditor tomonidan mavjud jiddiy xatolarning baholanishi; tekshiruvlar vaqti va qiymatining chegaralanganligi; mijozning xatolarni auditor aniqlashini “kutib o’tirishi”; auditorning mustaqillik darajasi; uning vijdonliligi; tashqi auditorning ichki nazorat tizimiga ishonchi; korxonada qabul qilingan hisob siyosati va undagi ayrim qoidalarning tafsiloti; hisob siyosatining me’yoriy hujjatlar talablariga mosligi.

Auditor quyidagi hollarda muhimlikni ko’rib chiqishi lozim:  auditorlik amallarining xususiyatlari, vaqti va chuqurli-gini aniqlashda;  xatolar ta’sirini aniqlashda. 2. Muhimlik darajasi, uni aniqlashda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar tizimini shakllantirish tartibi № 9 – «Muhimlik va auditorlik riski» nomli AFMS ga muvofiq Muhimlik darajasi deganda moliyaviy hisobot-dagi xatoning, ushbu hisobotdan foydalanuvchi unga asosan to’g’ri xulosa va qaror qabul qilishiga monelik qiladagan chegarasi tushuniladi (8 bandi). Ushbu standartga asosan auditorlik tashkilotlari muhimlik darajasini aniqlash tartibini o’rnatadigan o’zlarining ichki ishchi standartlarini ishlab chiqishlari kerak. Ishchi standart yordamida esa asosiy ko’rsatkichlar tizimi shakllantiriladi va muhimlik darajasi aniqlanadi. Lekin, №9-AFMSda muhimlik darajasini aniqlash uchun tavsiya qiliznadigan asosiy ko’rsatkichlar, ularning xo’jalik yurituvchi sub’ektlar xususiyatlariga bog’liqligi va hisob-kitob qilib chiqarish tartibi tavsiya sifatida uslubiy jihatdan asoslab berilmagan. Bizning fikrimizcha, standartning 9 bandida xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotining ishonchliligini tavsiflaydigan eng muhim ko’rsatkichlarni va ularga nisbatan qo’llani-ladigan foiz (%) ko’rsatkichlarini keltirish zarur. Muhimlik darajasining absolyut miqdorini topishda auditor audit qilinadigan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hisobotining ishonchliligini tavsiflaydigan eng muhim ko’rsatkichlarni asos qilib olishi zarur. Bunday ko’rsatkichlar keyinchalik shartli ravishda moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari deb ataladi. Ular aniqlanganidan so’ng tegishli tarzda hujjatlashtiriladi va tekshiruvda doimiy asos sifatida qo’llaniladi. Auditorlik tashkilotlari eng muhim asosiy ko’rsatkichlarni, jumladan: buxgalteriya hisobi schyotlarining miqdor ko’rsatkichlari, balans moddalari yoki buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlaridan ma’lum bir ulushini olib, muhimlik darajasini hisoblab chiqarishlari lozim. Muhimlik darajasi rejalashtirish bosqichida aniqlanib, u mijoz-korxonaning xususiyatlariga bog’liq. Jumladan, faoliyat tarmogi, tugallanmagan ishlab chiqarish, soliqqa tortilgungacha foyda summasi, balansning jami summasi, shartli majburiyatlarning mavjudligi, kreditorlik qarzlar, kapital summasi, hisobotda kutilmagan moddalarning paydo bo’lishi va boshqalar.

Lekin, ushbu ko’rsatkich (muhimlik darajasi) auditor tomonidan nafaqat auditni rejalashtirish bosqichida – auditorlik amallarining mazmuni, hajmi va vaqt sarfini aniqlash paytida, balki butun auditorlik tekshiruvini o’tkazish va auditorlik xulosasini tuzish jarayonida ham hisobga olinishi lozim. Yuqorida ta’kilanganidek, auditor audit o’tkazish chog’ida muhimlikning ikkita ya’ni sifat va miqdor tomonini nazarda tutishi zarur. Sifat nuqtai nazaridan auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan sodir etilayotgan muomalalarning O’zbekistonda amal qilayotgan me’yoriy hujjatlardan chetga chiqish hollari jiddiy yoki jiddiy emasligini aniqlash uchun o’zining professional fikr-mulohazalaridan foydalanadi. Miqdor nuqtai nazaridan, auditor aniqlangan tafovutlar har birining yoki jamlanmasining (belgilanmagan tafovutlarning taxminiy miqdorini ham hisobga olgan holda) miqdoriy mezon – Muhimlik darajasidan oshib ketmaganligini aniqlashi lozim. Muhimlik darajasini aniqlashda, odatda, ikkita omil hisobga olinadi: xatoning absolyut va nisbiy miqdori. Xatoning absolyut miqdori – bu auditorning sub’ektiv fikri bo’lib, ma’lum summadagi xato summaning ahamiyatliligiga ko’ra boshqa vaziyatlarga bog’liq bo’lmagan holda jiddiy deb tan olinishi mumkin. Nisbiy miqdor esa qabul qilingan tegishli miqdoriy mezonga nisbatan foiz hisobida aniqlanadi. Auditor muhimlik darajasini aniqlashda joriy yilning asosiy ko’rsatkichlari kabi, joriy va o’tgan yillarning o’rtacha ko’rsatkichlaridan ham, shuningdek ma’lum bir shaklga keltirilishi mumkin bo’lgan istalgan hisob-kitob amallaridan ham foydalanishi mumkin. Mazkur muayyan tekshiruv uchun muhimlik darajasining yagona ko’rsatkichi kabi, muhimlik darajasini belgilaydigan har xil ko’rsatkichlar yig’indisidan ham foydalanishiga ruxsat etiladi. Muhimlik darajasini aniqlashda qo’llaniladigan har xil ko’rsatkichlar yig’indisidan iborat to’plamdagi ko’rsatkichlarning har biri buxgalterlik hisobi schyotlarining ma’lum bir guruhini, balans moddasini, hisobot ko’rsatkichlarini baholash uchun mo’ljallangan bo’lishi lozim. Eng muhim ko’rsatkichlar sifatida quyidagilarni olish va ularga nisbatan qo’llaniladigan foizlarni tavsiya sifatida belgilash mumkin. Ushbu ko’rsatkichlar quyidagi jadvalga tushirilib (2-grafa), qabul qilingan muhimlik darajasi (%) ga muvofiq (3-grafa) muhimlik darajasining absolyut miqdori (4-grafa) hisoblab chiqariladi. Moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha Muhimlik darajasini hisoblash jadvali. (namuna)

Asosiy ko’rsatkichlar Mahsulot(ish, xizmat)larni sotishdan olingan tushum (2-shakl, 010 satr) 5 % Sotilgan mahsulot(ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi (2-shakl, 020-satr) 3 % Jami davr xarajatlari (2-shakl, 040-satr) 3 % Korxonaning xususiy kapitali (1-shakl, 460-satr) 1 0% Balansning umumiy summasi (1-shakl aktividagi 380-satr yoki passivdagi 700-satr) 5 % Tugallanmagan ishlab chiqarish (1-shakl, 150- satr) 3 % Taqsimlanmagan foyda (1-shakl, 430-satr) 2 % Ko’rsatkichlarning bir qismi ushbu jadvalga kiritilmasligi mumkin. Masalan, mijoz-korxona joriy yil yakuni bo’yicha foyda olmagan yoki kam foyda olgan bo’lib, bu ko’rsatkich – korxonaning balans foydasi auditor fikriga ko’ra mazkur korxonada audit o’tkazish uchun ahamiyatsiz bo’lishi mumkin. Korxona agar foyda olmaydigan, notijorat korxona yoki tovar, ish va xizmatlar realizatsiyasidan olingan tushumdan boshqa manbalar hisobiga moliyalashtiriladigan tashkilot bo’lsa, unda sotish jarayoni bo’lmasligi mumkin. Auditor jadvalning 4 grafasida chiqarilgan miqdor ko’r-satkichlarini tahlil qilib chiqishi kerak. U boshqalaridan katta va (yoki) kichik tomonga keskin farq qiladigan miqdorlarni chiqarib tashlashi mumkin. Qolgan ko’rsatkichlarga asosan o’rtacha miqdor hisoblab chiqarilib, uni keyinchalik ishlashga qulay bo’lishi uchun yaxlitlash lozim. Ammo yaxlitlanganidan so’ng uning miqdori o’rtacha miqdordan u yoki bu tomonga o’zgarishi 20% dan oshmasligi kerak. Ushbu ko’rsatkich muhimlik darajasini tavsiflaydigan yagona ko’rsatkich bo’lib, auditor ulardan o’z ish faoliyatida asos sifatida foydalanishi mumkin. Ushbu ko’rsatkichlarni batafsilroq ko’rib chiqamiz. «Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi» eng muhim ko’rsatkichlardan hisoblanadi va «Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan tushum» ko’rsatkichiga qaraganda ko’proq o’zgarib turadi. Asosiy ko’rsatkich qiyma ti % Muhimlik darajasini summasi, m.s.

Bu ikkala ko’rsatkich ham asosan savdo, engil sanoat va oziq-ovqat sanoati korxonalarining moliyaviy hisobotlari uchun jiddiy ko’rsatkich bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jalik korxonalarida esa balans aktividagi I bo’limning jami (120-satr), II bo’limning jami (380-satr) va passivdagi II bo’lim jami (690-satr) eng jiddiy asosiy ko’rsatkichlar bo’lishi mumkin. Balans aktividagi I bo’limni jiddiy ko’rsatkich deb olishning sababi amaliyotda ko’pchilik qishloq xo’jalik korxonalarida uzoq muddatli aktivlar haqqoniy qayta baholanmagan va bozor bahosidan keskin farq qiladigan holatlar uchraydi. II-«Joriy aktivlar» bo’limini auditda jiddiy ko’rsatkich sifatida qo’llash agrar sektor korxonalarida asosan «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi (150satr) bilan bog’liq. Chunki, amaliyotda ko’pchilik qishloq xo’jalik korxonalarida ayrim sub’ektiv sabablarga ko’ra joriy yilda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga tegishli xarajatlar, go’yoki tugallanmagan ishlab chiqarish hisoblanib, balans aktivida sun’iy ravishda oshirilgan nohaq summani yuzaga keltiradi. №4-«Tovarmoddiy zahiralar» va №21- «Xo’jalik yurituvchi subektlarning moliyaviyxo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli BHMS larga muvofiq esa tugallanmagan ishlab chiqarish ham tovar-moddiy zahiralar qoldig’i hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, haqiqatda yo’q narsa korxona mablag’i sifatida ko’rsatiladi. Bu hol birinchidan, auditorlik faoliyatida jiddiy ko’rsatkich hisoblansa, ikkinchidan korxona moliyaviy holatini baholaydigan mezonlarning buzilishiga olib keladi. Shuningdek, korxonalari balansi aktividagi II bo’lim va passividagi II bo’limni auditni rejalashtirishda jiddiy ko’rsatkich deb qabul qilish ko’pincha debitor va kreditor qarzlarning haqqoniylik darajasi bilan bog’liq. O’z mablag’larining manbai (passivdagi I bo’lim jami –460 satr)ni muhimlik mezoni sifatida qo’llash esa jamoa xo’jaliklari negizida tashkil etilgan shirkat xo’jaliklari va yangidan tashkil etilgan fermer xo’jaliklariga xos bo’lishi mumkin. Yuqorida bayon etilgan shart-sharoitlar, xususan, xo’jalik yurituvchi sub’ektning qaysi tarmoqqa tegishliligi, mulkchilik shakli, tashkiliy-iqtisodiy tavsiflari va boshqalardan kelib chiqib, auditorlik tashkiloti auditni rejalashtirish uchun muhim ko’rsatkichlarni tanlash va muhimlik darajasini hisob-kitob qilish uchun o’zining ichki standartlarini (uslub va shakllarini) ishlab chiqishi zarur. Muhimlik darajasini aniqlash amallari, barcha arifmetik hisob-kitoblar, o’rtacha miqdor chiqarish, yaxlitlash va auditor qaysi bir miqdorni hisob-kitobdan chiqarib tashlashi uchun asos bo’lgan sabablar tekshirishning ishchi hujjatlarida aks ettirilishi lozim. Muhimlik darajasining muayyan miqdori auditni rejalashtirish bosqichining yakunida auditorlik tashkiloti tomonidan ma’qullanishi lozim. Auditorlik faoliyatini rejalashtirish va tashkil etishdan oldin muhimlik darajasini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Muhimlik darajasini aniqlashning

yuqorida ko’rib chiqilgan tartibi tavsiya tavsifiga ega bo’lib, namuna sifatida berilgan. Auditorlik tashkilotlari № 9–AFMS talablaridan kelib chiqib, mijozkorxona faoliyatiga mos muhimlik darajasini aniqlash tartibini ishlab chiqishlari lozim. Bunda ular tavsiya qilingan jadvaldagi tartibga quyidagi o’zgartishlarni kiritishlari mumkin: a) 3-ustundagi koeffitsientlarni o’zgartirish; b) 1-ustunda keltirilgan ko’rsatkichlarni almashtirish, yangilarini kiritish yoki ayrimlarni chiqarib tashlash; v) muhimlik ko’rsatkichini aniqlashda o’rtacha miqdor chiqarish tartibini o’zgartish; g) o’tgan yillardagi moliyaviy ko’rsatkichlarni inobatga olish va ularning o’zgarish dinamikasini hisobga olgan holda ish tutish; d) bitta muhimlik ko’rsatkichini emas, balki balansning har xil moddalari uchun bir necha ko’rsatkichlarni olish; e) jadvalni mustaqil ishlab chiqish va muhimlik darajasini hisob-kitob qilish bo’yicha o’zining sxemasini kiritish. Muhimlik darajasi ko’rsatkichlari va uning yagona (umumlashtiruvchi) ko’rsatkichini aniqlash, uning ahamiyati to’g’risida bayon etilgan fikrmulohazalarni mustahkamlash uchun jadvalda tavsiya etilgan uslub bo’yicha quyida muhimlik darajasini hisob-kitob qilishning bir necha usullarini keltiramiz: Birinchi usul. Bu usulga muvofiq auditor yuqorida keltirilgan asosiy ko’rsatkichlardan muayyan korxona uchun eng mos keladiganlarini tanlab olishi mumkin. Ikkinchi usul ga muvofiq yuqorida tavsiya qilingan barcha ko’rsatkichlar hisoblab chiqarilib, eng kichik summa asosiy ko’rsatkich deb qabul qilinadi. Buning uchun xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy hisobotidan olingan asosiy ko’rsatkichlar jadvalning 2-ustuniga yoziladi. 3-ustunidagi ko’rsatkichlar (%) auditorlik tashkilotining ichki standarti(yo’riqnomasi)da aniqlangan bo’lishi va doimiy qo’llanilishi lozim. 4-ustundagi ko’rsat-kichlar 2-ustundagi ko’rsatkichlarni 3-ustundagi ko’rsatkichlar (%) ga ko’paytirib, 100 ga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Demak, ikkinchi usul bo’yicha auditor muhimlik darajasi sifatida eng kichik summa, 476, 0 ming so’mni tanlaydi.

Uchinchi usul 4-ustundagi ko’rsatkichlarning o’rtacha miqdori quyidagicha aniqlanadi: (36175, 0=5335, 0=985, 0=16272, 0=70795, 6=6455, 0=476, 0):7=19499, 0 Eng past ko’rsatkich o’rtacha ko’rsatkichdan qanchaga farq qilishini aniqlaymiz: (19499, 0-476, 0):19499, 0x100%=97, 60% Eng yuqori ko’rsatkichning o’rtachadan farqi: (36175, 0-19499, 0):19499, 0x100%=85, 5% Har ikkala holatda ham eng yuqori va eng past ko’rsat-kichlarning o’rtacha ko’rsatkichdan farqi sezilarli darajada ya’ni 20% dan katta bo’lganligi sababli eng yuqori (36175,0 m.s.) va eng past (476,0 m.s.) ko’rsatkichlar hisob-kitobdan chiqarib tashlanadi. Bu ko’rsatkichlar keyinchalik o’rtacha miqdorni hisoblashda qo’llanilmaydi. Qolgan ko’rsatkichlar asosida yangi o’rtacha miqdor aniqlanadi. (5335, 0=985, 0=16272, 0=70795, 0=6455):5=19968,5 m.s. Olingan miqdor(19968, 5 ming so’m)ni 20000,0 ming so’mgacha yaxlitlash va mazkur miqdor ko’rsatkichini Muhimlik darajasining qiymati sifatida foydalanish mumkin. Muhimlik darajasining yaxlitlanguncha va yaxlitlangandan so’ngi qiymati o’rtasidagi farq: (20000, 0-19968, 05):20000, 0x100%q0, 1% ni tashkil etib, 20% lik ko’rsatkich doirasida. Faraz qilaylik, agar auditor 20000, 0 ming so’mlik xatoni o’tkazib yuborishi mumkin bo’lsa, u holda ushbu summa aktiv va passiv o’rtasida teng taqsimlanishi lozim. (ya’ni ham aktiv bo’yicha, ham passiv bo’yicha yo’l qo’yilgan xato 10000, 0 ming so’mdan to’g’ri keladi). Auditor o’zining amaliy ish tajribasi va korxona faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda xatoni taqsimlashning boshqacha nisbatini ham qo’llashi mumkin. Shundan so’ng oldin muhimlik darajasi balans aktivi va passivning ahamiyatli moddalari o’rtasida, ularning jami summadagi ulushlariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Ushbu usulda nazorat vositalari riskining hisobga olinmasligi uning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Agar audit o’tkazish jarayonida aniqlangan va taxmin qilingan xatolar ko’p yoki kam, ammo umuman olganda kattaligi bo’yicha muhimlik darajasiga yaqin va (yoki) xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob yuritishida va moliyaviy hisobotni tayyorlashda tegishli me’yoriy hujjatlardan chetga chiqishi, biroq chetga

chiqishlar so’zsiz jiddiy deb tan olinmaydi, auditor o’zining professional fikrmulohazalaridan foydalangan holda, mas’uliyatni o’z zimmasiga olishi lozim va mazkur vaziyatda tekshirilayotgan buxgalteriya hisobotidagi jiddiy kamchiliklar haqida xulosa qilishi yoxud tegishli fikrlarni auditorlik xulosasiga kiritishning zarurligi haqida qaror qabul qilishi kerak. Balansda muhim o’rin tutadigan moddalarning Muhimlik darajasini aniqlash (balans umumiy summasining 1% dan yuqori bo’lgan moddalar muhim deb olingan) Balans moddalari Sum ma, ming so’m Modda ning balans jamida gi ulushi% Muhi mlik darajasi, ming so’m Aktiv moddalari Asosiy vositalar 6544 72,0 80,4 8040, 0 Ishlab chiqarish zahiralari 3995 7,0 5,0 500,0 Tayyor mahsulotlar 4921 1,0 6,0 600,0 Xaridor va buyurtmachilar 6993 8, 0 8,6 860,0 BALANS 8135 78,0 100,0 10000, 0 Passiv moddalari Ustav kapitali 1974 1,0 2,4 240,0 Rezerv kapitali 6161 35,0 75,7 7570, 0 Taqsimlanmagan foyda 2381 9,0 2,9 290,0 Kelgusi davr sarflari va to’lovlari uchun rezervlar 2413 4,0 3,0 300,0 Qisqa muddatli qarzlar 3000 0,0 3,7 370,0 Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo’naklar 3212 0,0 3,9 390,0

Kreditorlar: - mol etkazib beruvchilar - byudjet bo’yicha qarzlar - boshqa kreditorlar 8597 , 0 2310 2, 0 3593 0, 0 1,1 3, 2 4, 1 110,0 320,0 410,0 BALANS 8135 78,0 100, 0 10000, 0 Auditor aniqlangan xatolar bo’yicha mijoz-korxona rahbariyatiga joriy buxgalteriya davrida tuzatish yozuvlarini amalga oshirishni tavsiya qilishi lozim. Agarda taxmin qilinayotgan xatolar va tafovutlar sezilarli darajada bo’lsa, mijozkorxona rahbariyatining tuzatish kiritishga rozi bo’lmasligi auditor uchun salbiy auditorlik xulosasi tuzishga asos bo’lishi mumkin. Auditorlik tashkiloti tomonidan o’rnatiladigan asosiy ko’rsatkichlar tizimi va m uhimlik darajasi hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi hamda auditorlik tashkilotining ijro organi tomonidan tasdiqlanadi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida yuzaga kelgan vaziyatlar taqazosi bilan muhimlik darajasi ko’rsatkichi o’zgartirilishi (tuzatilishi) mumkin. Bunda muhimlik darajasining o’zgartirilish fakti, uning yangi ko’rsatkichi, tegishli hisob- kitoblar va dalil-isbotlar tafsiloti auditorning ishchi hujjatlarida aks ettirilgan bo’lishi lozim. Ta’kidlash joizki, №9-AFMS da muhimlik darajasining asosiy ko’rsatkichlar tizimini va ushbu darajani aniqlashning uslubiy asoslangan tartibini auditorlik tashkiloti tomonidan o’zgartirish uchun asos bo’luvchi omillar ham keltirilmagan. Bizning fikrimizcha, bunday omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:  moliyaviy hisobot asosiy ko’rsatkichlarini yoki balans moddalarini aniqlash tartibiga ta’sir qiladigan, buxgalteriya hisobi va soliqqa tortishni isloh qilishga doir o’zgarishlar;  muhimlik darajasini aniqlash uslublari oldiga qo’yiladigan talablarni belgilaydigan, auditga doir qonunchilikdagi o’zgarishlar;  auditorlik tashkiloti ixtisoslashuvining o’zgarishi;  auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi lozim bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tarkibidagi o’zgarishlar, ularning ishlab chiqarish turi yoki tarmog’iga tegishliligining o’zgarishi;

 auditorlik tashkiloti rahbariyatining o’zgarishi. Muhimlik darajasi buxgalteriya hisobi yuritiladigan va buxgalteriya hisoboti tuziladigan valyutada ifodalanishi lozim. Muhimlik darajasi har bir auditorlik tekshiruvi uchun tekshiruvni rejalashtirish bosqichi yakunlanganidan so’ng aniqlangan bo’lishi lozim. Aniqlangan muhimlik darajasining qiymati auditorlik tekshiruvining umumiy rejasida 1 ham aks ettirilgan bo’lishi kerak. Agar mijozkorxona vakillari muhimlik darajasining auditorlik tashkiloti tomonidan aniqlanish tartibi bilan qiziqib qolishsa, u holda auditorlar ularga ushbu axborotni taqdim etishlari zarur. 3. Auditorlik riski tushunchasi, auditorlik risklarining maqbul to’plami va unga ta’sir ko’rsatadigan shart-sharoitlar Yuqorida bayon etilganidek, auditorlik risklarining maqbul to’plami bir qancha risklardan iborat. Umumiy auditorlik amaliyotida auditorlik risklarining maqbul to’plami ga quyidagicha yondashuv ishlab chiqilgan va ular ingliz tilidagi abbreviaturasi (bosh harflari) bo’yicha quyidagi formula ko’rinishida ifodalangan: DAR q IR x CR x DR DAR (Desired audit risk) – ARMT (auditorlik risklarning maqbul to’plami); IR (Internal risk) – IXR (ichki xo’jalik riski); SR (Control risk) – NR (nazorat riski); DR (Detection rick) – AR (aniqlanmaslik ya’ni xatolar va moliyaviy hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik riski). Demak, auditorlik risklarining maqbul to’plami (ARMT) ni va uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlar (IXR; NR; AR)ni batafsil bayon qilish va mohiyatini o’rganish uchun quyidagi formula ko’rinishida ifodalaymiz hamda uning tarkibiy qismlarini alohida ko’rib chiqamiz: ARMT q IXR x NR x AR Ichki xo’jalik riski –IXR (IR-Internal risk) – bu mazkur buxgalteriya schyotida, balans moddasida, bir turdagi xo’jalik muomalalari guruhida yaxlitlanganda, xo’jalik yurituvchi sub’ekt hisobotida jiddiy kamchiliklarning, bunday kamchiliklar ichki nazorat tizimi vositalari yordamida aniqlan-gunga qadar yoki ichki xo’jalik nazorati umuman yo’q bo’lganda, auditor tomonidan 1 Аудитнинг умумий режаси №3-«Аудитни режалаштириш» номли АФМСга мувофиš тузилади. (¡з. Р. М. В. тасдиšлаган №54, 14. 10. 1999 й, ¡з. Р. АВ. да р¢йхатга олинган, №837, 10. 11. 1999 й.)

sub’ektiv tarzda aniqlanish ehtimoli tushuniladi. Ichki xo’jalik riskini baholashda auditor bir necha guruh omillarni e’tiborga olishi lozim. Nazorat (nazorat vositalari) riski – NR (CR-Control risk) – bu korxonaning mavjud va muntazam qo’llanilib kelinayotgan buxgalterlik hisobi tizimi va ichki nazorat tizimi vositalari alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy ahamiyat-ga ega bo’lgan kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlay olmaslik va tuzata olmaslik (yoki bunday kamchiliklar vujudga kelishining oldini olish) ehtimolining auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlangan ko’rsatkichidir. Aniqlanmaslik riski (AR) - ya’ni xatolar va moliyaviy hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik (ko’zga tashlanmaslik) riski (DR-Detektion risk) – bu auditorlik tekshiruvi jarayonida qo’llaniladigan auditorlik amallarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda haqiqatan mavjud bo’lgan har biri alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy hisoblangan xatolar hamda kamchiliklarni aniqlash imkoni yo’qligining ehtimolidir. Bunday ehtimollik auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlanadi. Shuningdek, auditor ishlarining sifat ko’rsatkichi, auditorning malakasi va muayyan auditorlik tekshiruvining o’tkazilish xususiyatlariga bog’liq. Aniqlanmaslik riskini ikki guruhga bo’lish mumkin: 1. Tahliliy risk –bu tahlil amallari (ishlari) bajarilganda jiddiy xatolarga yo’l qo’yilish riskidir. Bunday xatolarni auditor ko’rishi mumkin, ammo juda murakkabligi hamda o’zining maxsus malakasi etishmasligi sababli tushunmasdan o’tkazib yuborishi mumkin. 2. Tanlashdagi risk –bu jiddiy xato-kamchiliklarning nazorat testlarini o’tkazish (tanlab olish) chog’ida ham, xo’jalik muomalalarini mohiyatan tekshirish chog’ida ham aniqlanmay qolish ehtimolidir. Aniqlanmaslik riski - auditorlik faoliyatining sifati va samaradorligini baholaydigan ko’rsatkich bo’lib, u muayyan auditorlik tekshiruvini o’tkazish tartibiga, hamda auditorlar malakasi va ularning xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati bilan oldindan tanishlik darajasiga bog’liq. Auditor ichki xo’jalik riski va nazorat vositalarining riskini baho-lash asosida o’z faoliyatida yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan aniqlanmaslik riskini aniqlashi lozim. Aniqlanmaslik riski-ning imkon qadar pasaytirilgan ko’rsatkichini hisobga olgan holda tegishli auditorlik amallarini rejalashtirishi lozim.

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosidagi o’zgartirishlar bilan) 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom. 4. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.-T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 s. 5. Audit. Darslik 1-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 6. Audit. Darslik 2-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 7. Аудиторлик фаолияти буйича услубий кулланмалар тупалами./ Х.Косимов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Б.Абдуназаров.-Тошкент, 2010.-320 б. 8. Сборник методических указаний по аудиту/ Х.Косымов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Составитель: Б.Абдуназаров.-Ташкент, 2009.-304 с. 9. Аудит: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям / под ред. В.И Подольского. М.: – “ ЮНИТИ – ДАНА”, – 2009 г. – 744 стр. 10. Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр. 11. Подольский В. Аудит. Учебник. – М.: Изд. Юрайт, 2010 г. – 605 стр. 12. Суйц В. Аудит. Учебное пособие. – М.: “КНОРУС ”, 2010 г. – 168 стр.

Похожие

Auditorlik tanlash

Auditorlik tеkshiruvlarini yakunlash. Auditorlik hisoboti va xulosasini tayyorlash

Auditorlik tеkshiruvini tayyorlash

Auditorlik dalillar

Auditorlik xulosasi va uning tarkibi