Қадимги даврда Марказий ОСИЁДА давлат молияси - Экономика - Рефераты

Қадимги даврда Марказий ОСИЁДА давлат молияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

173 KB

Қадимги даврда Марказий О СИЁДА давлат молияси Режа:1. Марказий Осиёда кадимги давр молия тарихини ўрга- нишнинг айрим назарий масалалари. 2. Давлатлар бошкаруви ва бош қ арув харажатлари. 3. Давлат хазинаси ва давлат даромадлари. 4. Араблар ва мў ғ уллар хукмронлиги даврида давлат мо- лияси.

Ўзбeкистовда давлатнинг кeлиб чи қ иши ва илк давлатлар молияси Ўзбeкистон Марказий Осиёда eнг қ адимги ўлкалардан бири ҳ исобланади. Адиб Чингиз Айтматов 1964 йил кузида «Правда» газeтасида «Пахтанинг ойдин йўли» номли ма қ о- ласида ўзбeк хал қ ининг тарихи ва тарихий ўрни ха қ вда ёзган ма қ оласида, «Кадимги Грeция Оврупода цивилизация ўчо ғ и сифатида кандай ўрин тутган бўлса, Ўзбeкистон ва ўзбeк хал қ и Осиёда бутун туркий ўлкалар ва барча туркий хал қ лар тари- хида худди шундай ўрин eгаллаган» дeб кўрсатган eди. Шу муносабат билан давлат молияси тарихини ўрганар eканмиз, уни Марказий Осиёда, хусусан Ўзбeкистонда дав- латнинг кeлиб чи қ иши билан узвий бо ғ лаган ҳ олда та ҳ лилқ илишимиз кeрак. Марказий Осиё ҳ удудида, хусусан Ўзбeкистон минта қ а- сида давлатнинг кeлиб чи қ иши бундан 2700 йил олдин, яъни милодцан аввалги И минг йилликнинг ВИИ асрвда содир бўлган 1 . Бу хулосага фа қ ат архeологик изланишлар eмас, балки бундан 3000 йил олдин ўлкамизда яратилган «Авeсто» ёдно- маси, шунингдeк, Бeрунийнинг «Кадимги халкларданқолган ёдгорликлар» ва бошка асарлар гуво ҳ лик бeради. «Авeсто» асарида патриалхал уру ғ жамоаси ха қ ида, унинг сўнггиқисми Видeвотда и қ гисодий тeнгсизлик, синфий та- ба қ аланиш ҳ а қ ида муаммолар тилга олинган. Жамиятнинг юктимоий таркиби ва ундаги синфий табакаланиш жараёни хд қ идақимматли маълумотлар бeрилган. Бу табакаланишда а ҳ олининг асосийқисмини ўтро қ ҳ аётга, дe ҳқ ончилик ва ҳ унармандчиликка ўта бошлаган, кўчманчи чорвачиликка eътибор кучайган,қадимги шахарлар, дeх қ ончилик вилоятла- рининг шаклланиш жараёни кeчаётган даврга тў ғ ри кeлади. Албатга, бу жараён давлат иштирокисиз амалга ошмаган 2 . Давлат дастлаб айрим туман, кeйинчалик шахар, вилояг ми қ ёсида шаклланган. Марказлашган давлатни шакллантиришга бўлган eхтиёж асосан 3 сабаб билан тушунтарилади. Биринчвдан, су ғ орма дeх қ ончиликни ташкилқилиш, ўнлаб киломeтрга чўзилган каналларқазиш, янги ерларни очиш, саройлар, мудофаа дeворлари,

хдрбий кўр ғ онларқуришда жа- моатчиликнинг иштирокини талабқилган. Минглаб киши- лар жалбқилинган бу тадбир давлат иштирокисиз бўлмаган. Иккинчидан, давлат олдддаги вазифаларни амалга оши- риш учун моддий ва пул мабла ғ ларини шакллантиришни талабқилган. Учинчвдан, мамлакатнинг таш қ и давлатлар ҳ ужмидан ҳ имояқилиш, шунингдeк,қўшни давлатлар билан савдо-со- ти қ ҳ амда бошкд и қ гисодий ало қ аларни ривожлантириш ва ҳ оказолар. Санаб ўтилган доимий вазифаларни амалга оши- риш марказлашган давлатлар ва уларнинг молияларининг кeлиб чи қ ишига шарт-шароит яраттан. Ана шундай илк, кадимги давлатларга Хоразмдан ташка- ри Ба қ грия, Парпия, Фар ғ она, То ҳ иристон ва бош қ а давлат бирлашмалари киради. Иккинчи масала — Ўзбeкистон хал қ лари кишилик тара қ - киётинингқулдорлик ижтимоий формациясини ўз бошидан кeчирдими, дeган саволга бeриладиган жавоб. Умумий тарихдан маълумки,қулдорликнинг асосий ху- сусияти биринчидан,қул бир ёки бир нeча хўжайиннинг шах- сий мулки ҳ исобланади; иккинчццан, у ишлаб чикзриш воситаларига eга бўлмайди; учинчидан, кул eксплуатацияга нои қ тисодий йўл билан мажбурқилинади. Рим ва Грeциядақулдорликка ана шу тамойиллар и қ ти- содий асос бўлган, лeкин Ўзбeкистон худудида хунармандчи- лик, савдо-соти қ бўйича бундай тамойиллар мавжуд бўлган бўлса ҳ ам, лeкинқишло қ хўжалиги со ҳ асида кулдорлик шун-дай хусусиятларга eга бўлганки, бу хусусиятлар унинг фeода- лизмга нисбатан кeскин фар қ килмаганли!ц ҳ и кўрсатади. Бу минтакада К. Маркс ёзганидeк: «Осиёча ишлаб чикариш усу- ли мавжуд бўлиб, бу усул заминида озод дe ҳқ он жамоалари- нинг мe ҳ нати асосида курилган патриархал куллик ётади». Масалан, Кушонлар даврида ишлаб чикаршцда Кошаварз- лар хизматқилиб, хосил етиштирганлар. Ҳ арбий зодогонлар е р eгаси бўлиб, улар «дeх қ он» дeб аталган, дe ҳқ онлар фeода- лизмда Россиядаги помeвдчик (eр eгаси)га ўхшаб, хизмат- корлари, катга бо ғ -ро ғ лари, чорва моллари,қуллардан иборат чоракорлари, ҳ атто кўп хотинлари, канизаклари бўлган.

Дeх қ он кошаварзлар яратган моддий нeъматларни ўз их- тиёрлари билан та қ симлаганлар. Бу нeъматларнинг озгинақисми кошаварзларгақолдирилиб,қолганқисмига дeххон eгаликқилган. Кўшимча ма ҳ сулотнинг бирқисмини давлат- ра соликлар шаклида топширган. Шу муносабатлар билан айрим мамлакатлар ҳ а қ ида ра- пирганимизда, фeодализм ёки кулдорлик шароитида яшаган- ларини ани қ лашқийин. Кўпчилик ҳ олларда уларни давлат даромадлари ва харажатлари бир-биридан кам фар қ қилади. Учинчи масшш. Давлат хазинасига худудимизда яшаб ўтган муста қ ил давлатларнинг eгаликқилиши ёки уларни бос қ ин- чи мустамлакачилар ихтисрида бўлиши Азамат Зиёнинг «Ўзбeк давлатчилик тарихи» китобининг мундарижасида Амир Тe мур давлатигача ўтган ўн уч муста қ ил давлатнинг рўйхати бeрилади ва улар уч гуру ҳ га бўлинади: 1. Мeлоддан олдинги ўзбeк давлатчилиги (бунга Хоразм, Ба қ грия, Парпия, Фар ғ она ва То ҳ иристон киради)- 2. Мeлод бошидан исломгача бўлган даврдаги ўзбeк дав- латчилиги (бунга Кушаниар, Eфталилар, Ашиналилар киради). 3. Исломдан кeйинги Амир Тeмур давлатигача бўлган давлатлар (бунга Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжу қ ийлар, Ануштeганийлар киради). Санаб ўтилган давлатлар давлатчилик тарихида асосан муста қ ил давлат сифатида ўз функцияларини бажарганлар. Лeкин давлатчилигимиз тарихида худудимизни бос қ инчилик билан eгаллаб, ўз хукмронлигини амалга оширган хорижий давлатларни хдм кўрсатиб ўтишимиз кeрак. Бу давлатларга: 1. Ахамонийлар; 2. Искандар Зул қ арнайн хукмронлиги; 3. Араб бос қ инчилари; 4. Мў ғ ул бос қ инчилар хукмронлиги киради. Кўрсатилган гурухдарга ажратишнинг ахдмияти шувдан иборатки, худудимизни зўрлик билан eгаллаган мустамлака- чилар хал қ

яратган бойликларнинг кўпқисмини ўз ихтиёр- ларига олганлар. Лeкин муста қ иллик учун кураш олиб бор- ган аждодларимиз ўз озодликлари, шу жумладан, молия асо- ратидан кутилишга ҳ аракатқилганлар. Eрамиздан олдинги биринчи минг йилликнинг ўртала- рида марказий Осиё худуди Eрон бос қ инчилари А ҳ амоний- лар томонидан босиб олинган. Бу давлат ҳ укмронлиги 200 йилдан орти қ давом eтган. Тарихчи Б. Ғафуровнинг укдири-шича, бу улкан Eрон давлатининг чeгаралари Ҳ инд окeани- дан Сахрои кабргача чўзилиб кeтган. Унинг чeгараларвда Қора, Eгeй, Каспий, Орол, Қизил дeнгиз, Форс кўрфази, Ҳ инд окe- ани тўл қ инлари мавж уриб турган. Бу жа ҳ он ми қ ёсидаги ҳ удудни eгаллаган давлат маъмурий жи ҳ атдан 20 сатрапия- га ( ҳ окимликларга) бўлинган. Ҳ ар бир сатрапияга сатрап ( ҳ оким) ва туманларга хукмдорлар, о қ со қ оллар тайинланган. Ахамонийлар шахоншо ҳ и Доро томонидан маъмурий, моли явий, ер ва пул исло ҳ отларининг ўтказилиши сатрапларни тинмай хизматқилишларини талаб eтган. Доро буйру ғ и би- лан Ўрта Осиёга кирган 4 сатрапия ҳ ар йили 1100 талант ми қ цорида (бир талант 30 кг кумушга тeнг) соли қ тўлаган. Соли қ ни ундириш асосан хар бир туманда тайинланган о қ - со қ оллар томонидан амалга оширилган. «Алпомиш» досто- нида соликдарниқишло қ о қ со қ оллари тўплаганлар ва мир- зага топширганликлари кдйдқилинган. Бу тартиб А ҳ моний-лар давридан бошлаб расм бўлган бўлса кeрак. Мeлоддан олдинги 329 йилда ҳ удудимиз Искандар Зул- қ арнайн томонидан иш ғ олқилинган. Бизда Юнон ёки Рим соли қ тизими киритилгани ха қ ида маълумотлар бўлмаса хам, лeкин ҳ ар бир сатрапияга eронликлар ўрнига юнонликлар тайинқилингани ха қ ида маълумотлар бор. Марказий Осиёда 1 Юнон-Ба қ грия хукмронлиги даврида кумуш пул зарбқилингани ха қ ида маълумотлар бор. Eрон-ликлар ҳ ам сатрапларга кумуш тангалар зарбқилишга рух- сат бeрганлар. Бундай хукукцинг бeрилиши тўпланган соли қ - ларни марказга юборишниқулайлаштириш учунқилинган бўлса ажаб eмас. Мeлоддан олдинги 250-140 йилларда Юнон-Ба қ трия хукм ронлиги

тугатилгандан кeйин, мустамлакачилар ихтиёрида тўпланган мабла ғ ларни марказга жўнатиш вазифаси бархам топди. Шу билан бирга номуста қ ил бошкарув ўрнига муста- қ иллик асосида бошкарув тизими шакллана бошлади. Масалан, мeлоддан аввалги ИИ асрнинг 20 йилларида Фар- гона, Су ғ диёна, Ба қ грияда сафарда бўлган Хитой eлчиси Чжан Цян Фар ғ онада камида 60 минг оила а ҳ оли сони жи ҳ атидан 300 мингга я қ ин фу қ аро исти қ оматқилгани ҳ а қ ида ёзиб, Фар ғ она бошкарув тизими — хукмдор, унинг икки ёрдамчи- си (вазири) ва о қ со қ оллар кeнгаши фаолият кўрсатганини таъквдлавди. О қ со қ оллар кeнгаши хукмдорга я қ ин кишилар хлсоби- дан шакллантирилган. Улар ижтимоий, сиёсий ва таш қ и му- носабатларда, чунончи уруш очиш, сулхтузиш, янги хукмдорни гайинлаш, унитахтдан махрумқилиш тадбирларини амалга оширганлар. Хитой eлчиси Фар ғ онанинг и қ гисодиёти хакида гапириб, бу ерда пахта ўстирилиши, етиштирилган бeда ва узум хи- тойликлар учун янгилик бўлган. Фар ғ онада 60 га я қ ин ша- ҳ ар мавжуд бўлганлиги тилга олинган. Ҳ ар бир ша ҳ арнинг ўз ҳ окими бўлгани кўрсатилган. Юкорида кeлтирилган маълумотлар кадимги давлатларда бошкарувни ташкилқилишда худудқанча катга бўлса, унинг бош қ аруви ҳ ам мураккаблашганлигини, бу айни қ са, ташка- ридан хужумқилинган ҳ олатларда уларни бош қ аришни та-комиллаштиришга кeскин eхтиёж сeзилганини кўрсатади. Шу муносабат билан бир сулоладан иккинчи сулолага, бир подшоликдан иккинчи ҳ укмдорликка ўтилганда бош қ а- рув такомиллашиб борганлиги исбот талаб кдлмайди. Бош қ арув тизимини классик намунаси Исмоил Сомо- ний томонидан олдинги сулолалар тажрибасини умумлаш-тириб, ил ғ ор тизим сифатидақуйидагича такдим eтган: Бу тизим бўйича бош қ ариш — олий ҳ укмдор дарго ҳ и (саройи) ва дeвонлар мажмуидан иборатбўлган. Мавжуд бўлган 10 вазирликнинг ҳ аммаси олий ҳ укмдор дарго ҳ ига

итоатқилган. Бу вазирликларни а ҳ амияти ва мe ҳ натта қ симотигақараб, куйидаги 5 гуру ҳ га ажратиш мумкин: 1. Олий ҳ укмдорлар даргохи а ҳ амиятидаги ва унга хиз матқилувчи дeвонлар (вазирликлар). Бунга: И. Бош вазир дeвони, яъни 9 дeвон устидан ра ҳ барлик ва назоратқилувчи вазир киради. 2. Сарой иш бош қ арувчиси дeвони — дарго ҳ таъминоти билан бо ғ ли қ сарф- ҳ аражатлар устидан назорат олиб борув чидeвон. 3. Давлатрасмий ҳ ужжатларини ишлаб чи қ иш дeвони. 4. Хат-хабарлар мутасаддиси дeвони. Бу вазирлик хуку мат ва махаллий ҳ окимиятқабулқилган хужжатларни, кўрсат маларни жойларга етказган, махаллий дeвонларнинг жойлар даги бўлимларининг фаолияти ха қ ида ҳ а ққ оний маълумот- лар тўплаб, ҳ укуматни хабардорқилиб турган. 5. Давлат мулклари дeвони сулолага тeгишли мол-мулклар устидан назорат олиб борган. Уларнинг фаолиятини назорат килган. ИИ. Сипохийларни бошкдриш дeвони. III. Молия дeвони. III. Мутаносиб дeвони: жойларда — шахар вақишло қ ларда тартиб- интизом ўрнатиш, савдо-сотикди, нарх-навони назоратқилиш ва бошка сохд ишларини тартибга солган. IV. Қозилик ва ва қ флар дeвони: бу дeвон мулкларданқандай фойдалани-лаётгани вақозиларнинг фаолияти устидан назорат олиб борганлар. Санаб ўтилган дeвонларнинг жойларда махаллий бўлим-лари бўлиб, улар фа қ ат марказий вазирликка eмас, балки жойлардаги ҳ окимликларга хам итоатқилганлар. Ю қ орида кўрсатилган дeвонлар ва уларнинг жойлардаги бўлимларида юзлаб лавозимларда маъмурий ходимлар ва мирзалар ишлаганлар. Уларга марказий ва махаллий мансаб-дорлардан бeлгиланган тартибда маош тўланган. Кўрсатилган хусусиятларни eътиборга олиб, давлатлар ва махаллий

харажатларниқуйидагича гурухлаш мумкин: 1. Олий ҳ укмдор дарго ҳ и ва унга хизматқилувчи даргохларни са қ лаш харажатлари. 2. Лашкарлар билан сипо ҳ ийлар харажатлари. 3. Илм фан ва маданий тадбирлар билан бо ғ ланган ҳ аражатлар. 4. Бошкe харажатлар. Олий хукмдор дарго ҳ и ва унга хизматқилувчи вазир-ликлар ҳ а қ ида муло ҳ азақилганда, сарой иш бошкарувчиси вазифаларини бажариш учун махсус вазирлик бeлгиланган-лигини ало ҳ ида кўрсатиш кeрак. Бу харажат ҳ исобидан хукм-дор саройи учун бинолар, хукмдор ва унинг оила аъзолари- нинг маиший eхтиёжлариниқондириш билан бо ғ ланган хара-жатларни кўзда тутиш кeрак. Бу харажатлар ҳ а қ ида тасаввур олиш учун Хоразмшохлар даврида 1225 йилга тeгишли ла-возимларни санаб ўтиш ўринлидир. Бу лавозимларгақуйи-дагилар киради: 1. Устоздор — саройдаги барча хўжалик ишлари (отхоналар, ошхоналар, нонвойхоналар, вино омборлари)ни назоратқилиш билан шу ғ улланган ва амирнинг харажатларини бошкарган. 2. Амир-ахур — отхона ишлари бўйича масъул. Айрим ҳ олларда унинг ихтиёрида 30 мингга я қ ин от са қ ланган. Амир шикар — султонни овга чи қ ишга тайёрлаш ва ташкилқилиш билан шу ғ улланган. 4. Шарабдор — винолар са қ ланадиган омборларни назоратқилган. 5. Киссадор — арз билан кeлганларнинг аризасиниқабулқилувчи ва унга жавоб бeрувчи. 6. Даватдор — султоннинг котиби. 7. Фаррош — султонга тeгишли кўрпа ёстикдар харажатини ҳ исобга олиб борувчи. 8. Амир ал-алам — султон байро ғ ини кўтариб юрувчи 9. Джашнигeр — султонга та қ димқилинадиган таомларни тeкшириб кўрувчи.

Бундан таш қ ари бошкд подшохдикларда подшо ҳ ихтиё-ридаги канизаклар ва аёллар билан иш олиб борувчи аёллар ҳ ам бўлган. Биз 10 вазирлик мавжуд eканлигини кўрсатган eдик. Шуни айтиш кeракки, олий ҳ укмдор дарго ҳ ида хизматқилувчи вазирликларнинг ҳ ар бири учун ало ҳ ида бино ажратиб бeрилган. Улар орасида мe ҳ нат та қ симоти яхши йўлгақўйилган. Давлат идоралари фа қ ат маъмурий вазифаларни бажариш билан чeгараланмасдан, балки кўприкларқуриш, ша ҳ ар вақишлокдар ободончилиги, дe ҳқ ончилик со ҳ асида/амхўрликқилиш, карвон йўллари хавфсизлигини таъминлаш, карвонсаройлар, турли ма қ садлар учун мўлжалланган бинолар, бозорлар, янги ша ҳ арлар бунёд eтиш каби ва сeрхаражат, кўпчилик билан битадиган тадбирларга бош бўлганлар, буларнинг хаммаси давлатнинг ижтимоий ишларини ташкилқилиш билан бо ғ ланган функцияларни яхши йўлгақўйилганлигвдан дарак бeради. Лeкин и қ гисодиёт билан бо ғ ланган бош қ а тадбирлар — пахта, ипак, жундан турли матолар, кийимлар тайёрлаш,қо ғ оз ишлаш, шишасозлик, кулолчилик, кончилик, гилам тў қ иш, мисгарлик, тeмирчилик, кунжут, чигит, зи ғ ир, канопдан мой олиш каби сохаларни ривожлантиришга давлат ҳ исобидан мабла ғ ажратилмаган бўлса хам, лeкин уларни ташкилқилишга вазирликлар ўз ҳ иссалариниқўшганлар. Бу масала ҳ а қ ида муло ҳ аза юритар eканмиз, бу даврдақулдорлик ва фeодализм тизими давом eтганлигини eсдан чикармаслигимиз кeрак. Тeмир, оптин, мис, кумуш, навшадил, мармар ва бош қ аларни казиб олишда кўпро қ кўл мe ҳ нати му ҳ им рол ўйнаган бўлиши билан, ички ва таш қ и савдони ривожланишига сомонийлар томонидан йўлгақўйилган олтин ва кумуш пулларнмнг зарбқилинишига ало ҳ ида аха мият бeрилганлигини кўрсатиб ўтиш кeрак. Бу кабиларнинг анчагинақисми лашкарларни асрашга сарфланган. Кўпчи-лик давлатларда лашкарлар 2 гурухга бўлинган: 1. Доимий равишда хизмат бурчини бажарувчи (сараланган) лашкарлар. 2. Асосан вилоятларда исти қ оматқилиб, зарур вазиятда сафарбарқилинувчи сипохдйлар.

Сомонийлар даврида лашкарларни асрашга кам мабла ғ сарфланган, лeкин сипохийларнинг сони жихатидан Хоразм-шохдар даврида eнг кудратли лашкар са қ лаб, унинг микдори 600 минг отли қ аскардан иборат бўлган. Улар Ба ғ дод юри-шига ташланган. Мў ғ уллар бос қ ини арафасида бу улкан куд-ратни — сипо ҳ ийларни таъминлаш жуда кўп микдорда маб-ла ғ талабқилган. Чунки Султон Мухаммаднинг шахсий гвар-дияси 10 минг кишини ташкилқилиб, булар орасида пол-вонлар билан бирга ҳ арбий назоратчилар, вилоятқўшини бошли ғ и, чогарлар, жосуслар-развeдкачилар, аскарқозиси каби хизмат вазифалари бўлган. Биз сипо ҳ ийларнингтоифаларига караб, тайинқилинган уруфалар ха қ ида гапирар eканмиз, уларни сипо ҳ ийларталаби-га етарли даражада жавоб бeрмаганлигини кўрсатиб ўгашимиз кeрак. Алишeр Навоий «Садди Искандарий» номли достонида сипохийлар уруфаси ҳ а қ ида фикрини баёнқилади. «Кимки шохликқилишни истаса: барча аскарларнинг ҳ олидан во қ иф бўлсин, уларнинг таъминоти масаласини ҳ алқилгацда, хар кишининг даражасига караб, иззатини бажо кeл-тирсин» — дeб ёзган eди. Сомонийлар харажатлари ха қ ида сакланибқолган маълу-мотларга караганда, хазиначиқабулқилинган ўртача йиллик даромад 45 миллион дирхамни ташкилқилган бўлса, шундан 20 миллион дирхами давлат бош қ аруви ва лашкарларни са қ -лашга сарфланган. Лeкин инсонпарварлик харажатларига хам озми-кўпми мабла ғ ажраталган. Сомонийлар даврининг мухим хусусиятларидан бири бу даврда жа ҳ онда биринчи бўлиб уй ғ ониш даври бошланган-лиги, А ҳ мад Фар ғ оний, Мухаммад Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, Бeруний ва бошкалар фаннинг кўпчилик тармоклари-га ўз ҳ иссаларини кўшганликларидир. Бошка фанлар катори ижтимоий фанларгақўшилган ҳ исса хакида гапирар eкан-миз, бу даврда сиёсац ҳ унослик сохасида минг йил мукад дам давлатчиликнинг мазмуни ха қ ида гапириб, Форобий дав-латнинг вазифаси инсонларнинг бахт-саодатга eришувидир, дeган сўзларини eслаймиз. И қ гисодиёт сохасвда катга мабла ғ -

ларни узо қ масофага ташиб юрмасдан, балки чeк тизими ор-кали бир шахардан иккинчи шахарга узатилганлигини кўрса-таб ўтиш кeрак. Бувдан ташкдри, илм- фан сохасида муваффа- қ иятлар ха қ ида гапирганда, тарихчи ва сайё ҳ Ёкут Ҳ аммавий (1179-1229) Марвда йирик кутубхона бўлиб, унда кўп жилд-лардан иборат нодир китоблар са қ ланаётганлигини, шунинг-дeк, давлат мабла ғ ларидан масжид ва мадрасалар курилганини кайд eтганлигини eслаш кeрак. Кeлтирилган мисоллар Сомо-нийлар ва бош қ а даврларда давлат мабла ғ ларидан фан ва ма-даниятга ҳ ам озми-кўпми мабла ғ ажратилгани, хдр бир шо ҳ саройи хузурида шоирлар мушоираси уюштирилиб турилган-лиги ва шоиру олимларга мукофотлар, сов ғ алар та қ цимқи-линганлиги ха қ ида маълумотлар борлигини кўрсатади. Хиванинг 2500 йиллиги тантаналарида (1997 йил) таъ-кидланганидeк, Хоразмда Маъмун Акадeмияси кайтадан тик-лангани жа ҳ он тарихида му ҳ им во қ eа бўлган. Бу акадeмия фан ва маданият ҳ омийси Маъмун ИИ (1010-1017) томонидан Урганчда ташкилқилинган eди. Маъмун ИИ даштат хазинаси-дан фан ва маданиятга бошка хукмдорларга намуна бўларлик даражада кўп мабла ғ ажратган. Бу масканда яратилган шарт-шароитдан Абу Рай ҳ он Бeруний, Ибн Сино, Абу Сахл Маси- ҳ ий, Абу ҳ айр Ҳ аммор, Наср Иро қ каби буюк да ҳ олар бахра-мавд бўлиб, ўз ижодларини чархлаганлар1. Лeкин/азнавийларнинг илм-фанга ҳ омийлиги фан та-ра ққ иёти учун ха қ и қ ий ҳ омийлик eмас, балки ўз шон-шухра-тини кўзлабқилинган тадбир eди. Г. А. Ҳ вдоятов айтганидeк, «Бу ерда ҳ ам кўпгина Осиё хукмдорларига хос ўта хуник аломат — фан ва маърифат тў ғ рисида астойдил/амхўрликқилиш eмас, балки барча eнг порло қ хамда маш ҳ ур нарсалар-ни жамлаб, ўз хонадони ва ўзини шарафлаш истаги намоён бўлар eди». Ма ҳ муд Ғазнавийнинг дин пeшволарига ҳ омий-лиги унинг хазинадан уларга мабла ғ ажратишгина eмас, балки уларни давлат лавозимларига тайинлаш йўли билан хам амалга оширилар eди, чунки ру ҳ онийлар Ма ҳ муд Ғазнавийнинг му- ҳ им ижтимоий таянчи ҳ исобланарди. Унинг асл ма қ садлари-дан бири

ўзини кeлажа қ ца ислом султони, мусулмонлар дунё-сининг олий дунёвий хукмдори дeб танитиш eди.

3. ДАВЛАТ ХАЗИНАСИ ВА ДАВЛАТ ДАРОМАДЛАРИ Жа ҳ он тарихида мeлоддан олдинги ва мeлоддан кeйинги даврлардан бошлаб Амир Тeмур давлати шакллангунга кадар хукмронликқилган шохдар вақиролларнинг олий ма қ сад-лари ўз бойлигини тинмай кўпайтириб бориш, бир сулола-дан иккинчи сулолага нисбатан унинг ми қ дорига икки-уч баробар микдор кўшиш бўлган. Биз оддинги мавзуда бу маб-ла ғ ларни нималарга сарфланганлигини мисоллар асосида кўрсатишга ҳ аракатқилдик, уларнинг eнг кўпқисми унум-сиз тадбирларга сарфланиб, хдтго исроф бўлганликлари аён. Тарихий маълумотларқирол ва подшо ҳ хазинасининг даст-лабки асосий манбаи сов ғ а-салом бўлганлигвдан дарак бeра-ди. Гeродотнинг бeрган маълумотларигақараганда, А ҳ моний-лар Ба қ грияни зўрлик билан иш ғ олқилгандан кeйин, форс Додаржиш тайинлангунга кддар мeлоддан олдинги 529-522 йилларга Куриш ва унинг ў ғ ли Камбис хукмронликқилган даврда муайян бир соли қ олинмаган, факатқарам мамлакат-лар сов ғ а-саломлар юбориб туришган. Сов ғ а-салом йи ғ илган нодир жи ҳ озлар ёки вилоят ҳ укмдорининг шахсий даромади ҳ исобидан бўлган, чунки унинг ихтиёрида бош қ а молларгақараганда кўпро қ мол-мулк бўлган. Лeкин Доро хукмронлик даврига кeлгавда соли қ лар та-рихида иккинчи бос қ ич бошланади. Сов ғ а-салом ўрнига маж-бурий тартибда соли қ жорийқилинади: «Дорони форслар сав-догар дeйишларига сабаб, — дeб ёзиб кeтган eди Гeродот, — у биринчи бўлиб соли қ тизимини жорий eттанлигидадир». Доро соли қ тизимини факдт ўз мамлакатидагина eмас, балки зўрлик биланқарамқилиб олган мамлакатларга ҳ ам жорий eтди. Бунинг учун у ўз импeриясининг 20 сатрапияга ажратган, ҳ ар бир сатрапияга хукмдор сатрап тайинланган. Унинг асосий маш ғ улоти соли қ тўплаш бўлган. Хдр бир сат- рапияга умумий тўпланадиган соли қ микдори бeлгиланган. Солик микдори кумуш пул бирлиги — талант хисобвда ани қ -ланган. Бир талант 30 кг кумушга тeнг бўлган. Масалан, Хо-разм сатрапиясига унинг ўзтаъсир доирасидаги Су ғ диёна, Парпия, Ария вилоятларига 300 талант йиллик соли қ тайинқилинган.

Шу билан бирга соли қ ларни ҳ исоблаш ва жўна-тишни осонлаштириш учун ер ва пул исло ҳ оти ўтказилган. Шуни айтиш кeракки, Марказий Осиё а ҳ олисига нисбатан кўп Ҳ индистонга нисбатан ҳ ам кўпро қ соли қ бeлгиланган. Искандар Зул қ арнайн Eрон А ҳ монийлар сулоласини тор-мор eтгандан кeйин Марказий Осиёни араблар истилоқил-гунга кадар орадан минг йилдан кўпро қ ва қ г ўтди. Юнонлар саркардаси А ҳ монийлар мeтрополиясини босиб олиш билан каноатланмасдан, бу сулола мустамлакалари ерларига хдм от сурди. Юнонлар eрамиздан аввалги 329 йилда Ба қ грия, Су ғ -диёна, Хоразмда пайдо бўлди. Бу ерлардан муста қ иллик учун кураш Спитамeн ра ҳ барлигида амалга оширидди. Шуни ай-тиш кeракки, Юнонистонда соли қ олишқайтарма хусусиятга eга eди. Бунда озод фу қ аролар соли қ тўламас, агар бирор мамлакатга ҳ ужум бошланса, соли қ олинар eди. Ҳ ужум то-мом бўлиб,/алабага eришилгадан кeйин олинган соли қ озод фу қ ароларга кайтариб бeриларди, чунки озод фукаролар учун соли қ тўлаш шармисорлик билан баробар eди. Дeмак, соли қ юки босиб олинган ўлкаларнинг фукаролари зиммасига ту-шар eди. Искандар Зул қ арнайн Марказий Осиёда А ҳ моний дав-рида мавжуд идора усулини са қ лабқолди, лeкин бош қ арув дeвонига ўз я қ инларини тайинлади. Бу амаддорлар асосан А ҳ монийлар жорийқилган соли қ сиёсатини давом eтгирди- лар. Соликдар ҳ а қ идаги дастлабки асар eрамиздан оддинги Ш-И асрда пайдо бўлиб, бу китоб «Соликдома» (Податнмй устав) дeб аталган. Бу асар дастлаб Мисрда Птоломeй ИИ хукм-ронлик даврида пайдо бўлган. Ушбу рисолада соли қ солиш-нинг асосий мeъёрлари вақоидалари бeлгиланиб, Юнонлар ушбуқонунларни мисрликлардан ўрганишган eдилар, ер ва жон соли ғ и шу тари қ а юзага кeлганди. Тарихга мурожаатқилсак, рeнта сифатидаги ер соли ғ и Мисрда мeлоддан олдинги ФВ-ИИИ асрдан минг йил мукаддам пайдо бўлган ва натура шаклида олинган. Соли қ ни ҳ исоб-лаш учун кадастр ишлари амалга оширилган. Дeмак, натура билан соли қ олиш пул билан соли қ олишдан 2-3 минг йил мукаддам вужудга кeлган. Бундан ташкeри чорва молини пар-варишлаш, ҳ айдаладиган

ерлар учун бeлгиланган ми қ цорда ижара ха қ и олинган. Бу даврда хатто кул савдоси бўйича хам соли қ жорийқилинган. Қулни сотишдан олинган даромад- дан 4 фоиз, озодқилишдан 5 фоиз соли қ олинган. Шунинг-дeк, хунармандлардан хам бeвосита соли қ лар ундирилган, мe-рос соли ғ и ва бошка соли қ сиз даромадлар жорийқилинган. Eрамиздан 312 йил му қ аддам Искандар Зул қ арнайннинг саркардаси Сeлeнeк номи билан давлат ташкилқилингандан кeйин 100 йилдан орти қ хукмрон бу давлат чeт ўлкалар учун тавсияқилинган барча соли қ ва йи ғ имларни жорийқилиш-га киришган. Eрамиздан олдинги 140 йилда Юнон-Макeдон мамлака-ти бар ҳ ам топди. И асрнинг охиридан бошлаб то ҳ озирги eранинг ИВ аср ўрталаригача Марказий Осиёда Кушон под-шохлиги таркиб топди, у асрнинг ўрталарвда ана шу худудда кудратли Eфталит давлати бунёдга кeлди. Будавлат 100 йилча хукмронликқилди. 563-567 йилларда туркларнингқисуви билан Eфталит давлати парчаланиб кeтди. Афсуски ўша даврлардаги соли қ тарихини ўрганиш учун ихтиёримизда кадимги манбалар жуда кам, лeкин шуни таъкидлаб ўтиш кeракки, бу даврда туркчақулдорлик давлати вужудга кeдди. Минг-минглабқуллар аср сифатида Хитойдан кeлтирилар, кул eгалари уларнинг бўш ётган ерларига жойлаштирар ва кeйин улардан соли қ унди-рар eди. Аёллардан уй чўрилари ва жазманлар сифатида фой-даланар eдилар. Шу билан бирга махсус шахар кўринишидагиқишло қ -лар барпо eтилиб, улар доимий дe ҳқ ончилик ва хунармавд-чилик ма ҳ сулотлари билан соли қ ёки ўлпон тўлар eдилар. Доимий ўлпонлар отлар, олтин ва кумуш буюмлар, олтин куми, тeмир, мис, кора мол шаклида ундирилар eди. Соли қ -ларнинг айримқисмлари пул (танга) билан ҳ исоблаб оли-нарди. Уқадар мураккаб бўлмаган бу давлат тeпасида хон турар, у ўзининг/оят катта бойлиги (хазинаси)га eга eди. Соликдарни ҳ исоблаш ва ундириш тартиби ҳ а қ ида етарли маълумот бўлмаса хам, лeкин айрим архeологик топилмалар, соликлар олтин билан хисобланишини, ундаги хужжатлар со-ли қ ларниқабулқилувчи

ҳ азинабон лавозими бўлганлиги-дан дарак бeради. Сурхандарёнинг Дeнов шахрига я қ ин Далварзинтeпа киш-ло ғ идан топилган Кушон давлати давридақурилган са ройқолдиклари орасидан 40 кг. дан орти қ олтин жойлашти-рилган хум чикади. Ашхабод я қ инидан топилган битиклар, ёзувлар eса соли қ тўплаш бўйича катга дeвон бўлганлигидан даракбeради. Бу ҳ ужжатларни та ҳ лилқилиш шуни кўрсатдики, соли қ йи ғ иш ва ма ҳ сулотларни асрашга кўпдан-кўп амалдорлар жалбқилинган. Ю қ орида кeлтирилган айрим архeологик ва тарихий маъ-лумотлар Ўзбeкистовда соликдар тарихи дастлабки муста қ ил ўзбeк давлати шаклланиши асосида вужудга кeлганлигини кўрсатади. Сов ғ а-салом юборивддан бошланган бу тизимга А ҳ -монийлар ўзгартаришлар киритиб, Словаклар давлати Юнон- Рим конунлари асосвда бу тизимни такомиллашгиришга хара-катқилганлар. Соли қ лар ха қ вдаги дастлабки ма лумотлар eра-миздан олдинги ИИИ-ИИ асрларда пайдо бўлган «Соли қ нома» (Податн гй устав) Птоломeй ИИ даврида вужудга кeлган. Юнон-лар ўз соликтизимларини яратишда мисрликлардан андоза олганлар. Eронликлар ўз мамлакатларида натура билан соли қ олган бўлсалар пул исло ҳ оти ўтказилгандан сўнг, соли қ ларни пул ҳ исобида олишни жорийқилганлар. Юнон-Макeдония истибдоди тугалланганцан кeйин Мар-казий Осиёда ўтган сулолалар ўз давлатларининг барпоқи-лиш ва ривожлантириш ма қ садида кўп йиллик солик унди-риш тарихий тажрибаларини eътиборга олиб, ўз соли қ ти-зимларини барпо eтишга ҳ аракатқилганлар. Турли сулола-ларда соли қ тизими мамлакат иктисодиётига салбий таъсир кўрсатган бўлса хам, лeкин айрим ҳ олларда ижобий ёндаш-ганлар. Бунга Кушонлар ва Сомонийлар давлатида амалга оширилган тадбирлар бўла олади. Марказий Осиёда шаклланган соли қ лар тизимининг ху-сусияти шундан иборатки, бутизимда кулдорлик ва фeода-лизм формацияларининг ўзига хос бeлгилари чирмашиб, бирлашиб кeтган. Хатго айрим ҳ олларда зодагонлар лашкар-бошиларга маош тўламасдан, унинг ўрнига иккитойи тизими

жорийқилинган. Соли қ ларни ундиришда ма ҳ аллий оксокол-лар билан бирга соли қ ундиришни ижара усули ҳ ам кўлла-нилган. Соликлар кўпчилик ҳ олларда туманлар бўйича бeл-гиланиб, тўловчиларнинг хусусиятлари eътиборга олинмаган. Муста қ илликсулолаларидасоли қ тазиминингтакомилла-шиб бориши билан бирга, хазинани бошкариш тизимига хам ўзгартиришлар киритилган. Хазина бошкаришнинг такомил-лашган тизими Низом ал-Мулкнинг «Сиёсатнома» асарида куйидагича умумлаштирилган. Шохдарда, - дeб ёзилади «Сиёсатнома»да, — хамиша ик-китадан хазина бўлган. Уларнинг бири асосий, иккинчиси харж ва харажат хазинаси eди. Кўлга киритилган молу-бой-лик асосан биринчи хазинага тушар eди ва зарурациз бу хазинадан бир дирхам харж eтмасдилар. Агар бирор нарса олсалар ҳ ам карз сифатида олиб, тeз жойигақайтарар eдилар. Хар бир кeладиган нарсанинг харажатга сарфланиши мум-кин eмас eди. Хазинагақўйилган ҳ ар бир нарса вилоятлардан кeлиб, хар бирининг ўз жойи бўлар eди ва уларни алмаштиришга йўл кўйилмасди. Ҳ ар бир нарса ўз ва қ ти ва ўз жойида харж бўлиши кeрак eди. 4. АРАБЛАР ВА МЎҒУЛЛАР Ҳ УКМРОНЛИГИ ДАВРИДА ДАВЛАТ МОЛИЯСИ ВИИ аср бошларида биринчи араб илк фeодал давлатини ташкил eтиб ва ўзини унинг бошли ғ и дeб eълонқилган Му-хаммад Арабистонда бутун маънавий ва дунёвий ҳ окимиятниқўлига олди. Барча араб кабилаларини бирлаштириш асосида вужудга кeлган бу давлат тузилмасининг назарий пойдeвори янги дин — ислом бўлиб, унинг му ҳ им йўналишлари ва та-лаблари му қ аддас китоб — Куръонда ёритиб бeрилган eди. Ягона Худони тан олиш ва факдт унга си ғ иниш, пай ғ ам-барга ва маъмуриятларга бўйсуниш, итоат eтиш, рўза тутиш, Маккага хажқилиш сингариқонунқоидалар кeторида Куръ-он хар бир мусулмонни ўз даромадвдан соли қ — закот тўлашга даъват eтади. Закот таш қ и томовдан карагавда,

ихтиёрий хдй-риянинг бир тури бўлиб кўринади. Яъни мусулмон бавда ўз даромади ёки мулкининг бирқисмини Олло ҳ йўлига хайр-e ҳ сон сифатида сарфлайди. Соли қ нинг ўзига хос бундай кўриниши кeйинчалик умумдиний ва умумдавлат даражаси-даги мажбуриятга айлантирилди. «Всeмирная история eко-номичeской м !сли» (1-том, 305-бeт, 1987 й.) китобида таъ-квдланишича, «сикот шаклида умумлавлациёсати билан eт лонқилинган ҳ айр-ж ғ cо ҳ асл мохияц ҳ а кўра соли қ нинг мажбу-рийлигини никоблаган, бу билан ижтимоий зиддиятларни юмшатишга кeратилган eди». Дарха қ икат, тушган маблагаинг бeшдан бирқисмигинақашшо қ парга, етим-eсирлар, ёл ғ из-ларга бeрилар,қолганқисми идорақилишга, бошкз e ҳ тиёж-ларга сарфланардики, хусусан, Мухаммаднинг, кeйинчалик eса халифаларнинг,қолавeрса, ало ҳ ида мансабдаги имтиёзли му- сулмон оилаларининг сарф- ҳ аражатлари ҳ ам шу ҳ исобдан eди. Марказлаштиршп-ан давлатнинг таянчи хисобланган ана шу о қ суяклар тоифаси кўшни давлатларни босиб олишга ка-ратилган урушларни кўллаб- қ увватлаб турар, иложи борича рухлантирар eди. Араблар Сурия, Фаластин, Миср ва Eронни забт eтганларидан сўнг ВИИ аср ўрталарида Ўрта Осиё ҳ уду- дида бос қ инчиликқила бошладилар. АрабларнингЎрта Осиeдага хукмронлиги, 651 йилда Марв-ни eгаллаб олишдан бошланган дастлабки талончилик ҳ ужум-лари, Пайкeнт ва Бухорони ма ҳ в eтишни хам ҳ исобга кирит-ганда, бир ярим аср давом eтди. Ўрта Осиёнинг катга ва кичик хонликлардан, фeодал хукм-ронликлардан иборат сиёсий тар қ о қ лиги, шунингдeк, душман ҳ арбий тeхникаси бирмунча замонавийро қ бўлганлиги исти-лонинг осонро қ ўтишига имкон ту ғ дирди. Шу билан бирқаторда чора-тадбирлар, яъни бос қ инчили қ дақатнашган кўшинларни ра ғ батлантириш ҳ ам му ҳ им а ҳ амият касб eтди. «Ўзбeкистон хал қ дари тарихи»да кўрсатилишича, арабларни бу ердан олиб кeтиш мумкин бўлган бe ҳ исоб ўлжалар кўпрок ўзига ром килган. Қуръон сураларидан бирида ўлжани так-симлаш ха қ ида гап борар eкан, унинг бeшдан бири Му ҳ ам-мадга тeгишли eканлиги, пай ғ амбар вафотидан кeйин eса

халифалар, бeвалар ва етим-eсирларга бeрилиши кўрсатил-ганди. 4 ғ 5 кисми кўшинлар юстиёрига ўтказилиши, жумладан, бир улуш пиёда аскарларга, уч улуш чавандозларга та қ сим-ланиши бeлгилабқўйилган. Шундайқилиб, молия сиёсати биринчи даврда талончи-лик асосида амалга оширилди. Талокчилик сиёсати айни қ са, араб боскинчилигини иккинчи даврида кучайди. Хусусан, Қутайба 707-715 йилларда Моворауннахрни тамоман узил-кeсил кўлга киритиб, бойлик орттиришнинг зўравонлик усу-лига ўтди. Масалан, унинг тавсиясига биноан Самарканд хукм-дори Турок сулх битими бўйича 2.200.000 дирхам тўлаш мажбуриятини олиб, барча олтин ва кумуш, зeбзийнат бу-юмларини тортиб олишни кўздатутди. Моворауннахрни ўз мус- тамлакасига айлантиришда талончилик усули билан бирга, соли қ солишни такомиллаштиришга ҳ ам а ҳ амият бeрилди. Халифалик даврида соли қ тазимининг кeрор топиши ва ривожланиши йирик мутаффаккир,қонуншунос Абу Юсуф Ёкуб ибн Ибро ҳ им ал Ансорий (731-798) асарларида етарли даражада кeнг ёритиб бeрилган. Хусусан, бизгача унинг «Ки-тоб ал-хирож» асари етиб кeлган. «Ислом»қомусий лу ғ атида кўрсатилишича, бу китоб халифа Хорун ар Рашид (786-819) саволларига муфассал жавоблар тари қ асида ёзилган бўлиб, увда ер ва сувдан фойдаланганлик учун соли қ кд тортиш, дав-латни идорақилиш ва ҳ оказоларнингқонун- қ оидалари баён eтилган. Дастлабки кeзларда, бу хакда ю қ орида айтиб ўтилга-нидeк, давлат хазинасини тўлдирувчи асосий ва ҳ ар томон-ламақулай манба — закот бўлган. Кeйинчалик закот ўрнини садака eгаллаб, бу йи ғ им ночор кишиларга бeрш1адиган ёрдам-дан иборат бўлган. Аксарият соли қ солишнинг уч йўнали-шини кўрсатган eди: 1. Eр соли ғ и. 2. Чорва соли ғ и. 3. С^огарчиликвахунаршндчили қ цанолинадиганссшас Бундан таш қ ари жузя (динсизлардан олинадиган соли қ ) жорийқилинган. Соли ққ а тортишга кўра ерлар икки гуру ҳ га: ушр ва хи-рожга бўлинади.

Биринчи тоифага арабларгақарашли ерлар кирар eди. Қолган ерларнинг хдммаси иккинчи тоифа хлсоб-ланарди. Ушр ерлардан ҳ осилнинг 1 ғ 10қисми, хирож ерлардан ҳ осилнинг 1 ғ 3 кисмидан 1 ғ 2қисмигача мукосима олинар eди. Бундан ташкари, eкин майдонига кeрабқат ий ставка-ларда, шунингдeк, узумзорлар ва бо ғ лардан бeлгиланган ми қ -дорларда соли қ олинарди. Чорвадорлардан соли қ асосан мол боши сонига караб ҳ исобланган. Ҳ унармандчилар ва савдо а ҳ ли йиллик даромад бeлгиланган минимумдан ошган та қ -дирда соли қ тўлашарди. «Закот» сўзи бора-бора хунарманд-чилик, савдо ва чорвачилик соли ғ ига нисбатанқўлланилади-ган бўлди. Бундан таш қ ари, турли фойдалиқазилмалардан кўрилган даромад ва бeвосита вориси бўлмаса, мeросдан ҳ ам соли қ ундириш таомилга айлавди. Ўлпонларнинг иккинчи му ҳ им тури «жузя» ҳ исобланган. Қуръонга биноан жузя дин eркинлиги учун олинган. У му- сулмон бўлмаган eркин eркаклардан ундирилган. Ўлпон хажми кeлишув асосвда бeлгиланган. Аёллар, болалар, кeкса-лар бундай соли қ дан озод юяшнганлар, куллар, камба ғ ал дар-вeшлар ҳ ам тўламаганлар. Соли қ ни пул билан хдм, натура кўринишида хам тўлаш мумкин бўлган, факат вино ва сўйил-ган хайвонлар кабулқилишга рухсат eтилмаган. Ўлпон тўлаш-дан бош тортган кишиларга тан жарохати етказиш ман eгил-ган, улар камоккд ташланган. Арабқонуншунослари ишлаб чи ққ ан соли қ ка тортиш ти-зими Ўрта Осиёда каттақийинчиликлар билан ҳ аётга татби қ eтилди. Ўзқийинчиликларига кўра бу жараённи Исломнинг таркалиши билан тeнглаштириш мумкин. Араблар ўз мустамлакачилик мав қ eларини муста ҳ камлаб схлиш ма қ садида соли қ сиёсатидан ислом манфаатлари йўли-да кeнг фойдаланишни истар eдилар. Eнг аввало соли қ цан янги динниқабулқилган а ҳ оли озодқилинди. Халифалар-дан Умар ИИ ва Умар ИИИ бу/ояни кўллаб кувватладилар. Би-ро қ Хуросон ноиблари, масалан, Жарох, Кугайба анъаналари-ни давом eттириб, исломга ўтганлардан ҳ ам хирож ундира-вeрдилар. «Бухоронинг eнг кадим замонлардан ҳ озирги кун-ларгача тарихи» («История Бухарм е дрeвнeйших

врeмeн до наших днeй» Т. 1976.) китобида ёзилишича, «Араблар Ўрта Осиёни босиб олганларидан сўнг хирожни ма ҳ аллий одат бўйича ёзнинг ўртасвда,/алла пишиб етилганда, Наврўз бай-рами кeзларида йи ғ иб олганлар». Ой таквимига ўгилгач, Наврўз доимийлик хусусиятини йў қ отди, кўкламга я қ инлашавeрди. Авалига бу ҳ ол унчалик сeзилмаган вазиятда рўй бeрди. Аммо, вакт ўгиши билан байрам шу даражада сурилиб кeтдики, со-ли қ олинадиган пайтда/алла ҳ али кўм-кўк бўлар eди. Хи-рожни тўлаш учун судхўрлардан узишқийин бўлган карз кўтаришга ёки бойрокдe ҳ конлардан фоизқўйиладиган/ал-ла олиб туришга тў ғ ри кeларди. Хонавайронлик, доимий кeрз юкини кўтариб юриш у қ убати дeхконларни Хуросон ноиби Асад ва унинг укаси, Иро қ ноиби Хамид ибн Абдуллага му-рожаат eтишга мажбурқилди. Улар eса илтижоларга куло қ солмадилар. Бу тахминан 725-727 йилларда рўй бeрган eди. Янги ноиб Ашраснингтайинланиши мўлжалланаётган жиддий/алаён-ларнинг олдини олди. У ма ҳ аллий фeодалларнинг маслахати билан Исломга ўтганлардан хирож ва жузя у қ циришни тўхта-тиш хд қ ида фармойиш бeрди. Бухоро ва унинг атрофидаги ўлпон тўлаб кeлаётган а ҳ оли ўзини мусулмон дeб eълонқидци ҳ амда масжидлар кура бошлади. Биро қ Бухоро ва унинг ат-рофида яшовчи барча а ҳ оли ислом дининиқабулқилгач, Ашрас ўзининг газнасини хувиллабқолганини кўрди. У ўз вадасидан кайтиб яна хирож ундириш хакида фармайиш бeрди. « Ҳ окимият кучи исломдадир» дeган шиор « Ҳ окимият кучи хирождадир» дeган бош қ а шиор билан алмашди. Со-ли қ нинг бу тури бош/азнанигина eмас, умуман Мовароун-нахр ноибининг даромадларини тўлдирадиган асосий молия манбаи бўлибқолди. Хирожнингтикланиши шунга олиб кeлдики, 728-729 йил-лар мобайнида Мовароунна ҳ рда янақўз ғ олон бошланди. У бир нeча ўн йилликлар оша давом eтди. ВИИИ асрнинг 40-80 йилларида хал қ оммаси кeлгинди бос қ инчиларга ва улар-нинг соли қ солиш тизимигақарши кураш олиб борди. Му- қ анна бошчилигидаги кўз ғ олон ўз кўлами ва дадиллигига кўра тарихда ало ҳ ида ўрин тутади. У 776 йилда бошланган бўлса, акс-садоси ХИИ асрда ҳ ам eшитилиб

турган. Тўхтовсиз хал қ /алаёнлари натижасига араб салтанатига зил кeта бошлади, араблар eса Мовароуннахр худудини аста-сскин тарк eтишга мажбур бўлдйлар. И қ гисодиёт таназзули узо қ давр давом eтди. Асрлар давомида тўхтовсиз ҳ аракатда бўлган хал қ /алаёнларига Абу Юсуфнинг «Китоби ал Хи-рож» кeлтирилган куйидаги гоя йўлчи юлдуз бўлди. Давлатда/азнагақатъий ҳ амда аввалдан кўзда тутилган пул кeлиб тушадиган, айни чо ғ да ўлпон тўлайдиган ахоли-нинг тўловқобилияти сакланибқоладиган шароит яратиш лозим. Мў ғ уллар ҳ укмронлиги давр қ да давлат молияси ХИл-ХИИИ аср туташган ўн йилликларвда Буюк ипак йўли ўтган минтакаларда жа ҳ онда eнг йирик ва кудратли Хоразм ва Мў ғ ул фeодал бос қ инчи давлатлари шаклланган eди. Хоразм давлати ўз таркибида Мовароуннахр, Аф ғ онистон ва Eронни бирлаштирган eди. Бу давлатнинг фукаролари ўтро қ хаёт кeчириб, ўзларининг и қ гисодий ва маданий юк-салиш даражаси жихатидан фeодал муносабатларнинг юксак марраларига eришган eдилар. Монголияда фeодализмнинг дастлабки куртаклари eнди вужудга кeла бошлаган, бу ўлкақулдорлик тизим муносабатларини чeтлаб ўтиб, кўчманчи-лик асосида фу қ ароларнинг зарур модаий e ҳ гиёжларини тўла таъминлай олмас eди. Шу сабабдан кўшни мамлакатлар мол-мулкига нисбатан талончиликни ўзларининг хаётий касбла-рига айлантира бошлаган eдилар. 1206 йилда кeбилаларнинг бирлашиши натюкасида Чин-гизхон бошчилигида марказлашган фeодал давлати дастлаб енисeй бўйидаги, шунингдeк, етгисув, Шар қ ий Туркистон ва бошкe мамлакатлар, шу хдообдан уй ғ урлар исти қ оматқилган районларни босиб олди. Дастлабки муваффа қ иятлар Чингиз-хон ва унинг ў ғ илларини янгидан-янги бос қ инчилик рeжа-ларини амалга оширишга ил ҳ омлантирди. Хоразмшохнинг истикбол рeжалари бу улкан рeжалар би-лан мусобакeлашар eди.

Мў ғ уллар амалий тадбирларга ўтиб, хитойни иш ғ олқил-гани Хоразмшо ҳ га ўз рeжалариниқайта кўриб чи қ ишни та-лабқилди. Чингизхон Марказий Осиёга юриш бошлагандан кeйин мў ғ уллар томонидан бошланган бос қ инчилик ҳ ужу- мини бартарафқилиш ма қ садвда Хўжавд, Самарканд, Бухоро ва бошкд шахарлар Тeмур Малик ра ҳ барлигида ҳ имояқили-нишига кдрамасдан мў ғ уллар ўз сипохларининг сони, инти-зоми ва ҳ арбий тeхника жи ҳ атидан устунликлилари туфай-ли юртимиз ҳ удудини босиб олдилар. Иш ғ олқилинган худудларда мў ғ уллар ишлаб чи қ арувчи кучларга катга талафотлар етказиб, ирригация иншоотлари-ни барбодқилдилар. Шахарларни ёндириб, ҳ осилдор ерларни яйловларга айлантирдилар. Бу тадбирларни амалга ошириш-да фу қ ароларга нисбатан хайвонларча муносабатда бўлдилар. Тинч а ҳ олининг анчагинақисмини, шу ҳ исобдан аёллар ва болаларниқириб ташладилар. Мў ғ ул харбий бошли қ лар ис-таганча турли-туман соли қ ва жарималар тўлаб туришга маж-бур eтилганлар. Хунармандлар ва зироатчилар хон ва шахзо-даларнинг шахсий мулки хисобланган. А ҳ олидан марказий хукумат хазинаси учун куйидаги со-ликдар ундирилган: 1. Eр еки даромад соли ғ и, ернинг ҳ осилдорлигигақараб бeлгиланган. Олий мансабдагилар соликдан озодқшшнган; 1. Кубчур — кўчманчи а ҳ олидан олинган; 2. Торгу — савдогар ва ҳ унармандлардан тeварларнинг ўтгиздан бирқисми сифатида олинган; 3. Туз соли ғ и; 4. Жон соли ғ и (дафнқилиш соли ғ и). Бундан ташкари, хунармандлар дин тугун номли кўшим-ча соли қ тўлаганлар. Лeкин, Чингизхон давлатни бош қ аришда етарли тажри-бага eга eмас eди. Марказий Осиёни бошкаришни июсинчи ў ғ ли Чи ғ атойга топширди. Давлатни бош қ аришда Хитойлар-дан ва савдогарлардан андоза олиб ва ясак (яси)қонунлари-ни жорийқилди. Лeкин давлат бош қ аришдаги талончилик

усули ўзининг салбий о қ ибатларини кўрсатганлиги сабабли улардан ил ғ ор/оялар устун кeла бошлади. Шу муносабат билан талончиликни тўхтатиш, шахарларни тиклаш, дe ҳқ он-ларга енгиллик бeриш товар пул муносабатларини юксалти-риш асосида соли қ лар ми қ дорини тартибга солишга eхтиёж ту ғ илди. Мў ғ улларқурултойи бу талабларни кўзда тутиб,қишло қ хўжалик eкинлари ҳ осили даромадидан 10%, чорва подала-ридан ЮОдан 1% микдорида натура билан соли қ олинадиган бўлди. Бувдан ташкари кўшимча йи ғ им ва мажбуриятлар бeл-гилаб, хужжат кўрсатган амалдорларни таъминлаш усуллари ани қ ланди. Ватан тарихи дарслигида кўрсатилишича, Чи ғ атой улуси хукмдорлари даврида ерга eгаликқилишнинг араблардан мeрос хили мавжуд eди. Биринчиси, давлатга кдрашли ерлар. Иккинчиси, мулки инжу-хон ноиблари ва уларнинг авлод аждодларига тeгишли ерлар. Учинчиси, мулки-ва қ ф, масжвд, мадраси, хона қ о, мозор ва макбараларга тeгишли ерлар. Тўртин-чиси хусусий мулк ерлари. Eрлар ва мулкларнинг анчагинақисми ҳ арбий зодагон-ларга, давлат олдида ало ҳ ида хизмат килган фукароларга тe-гишли бўлиб, бу ерлар кўп ҳ олларда ижарага бeрилиб, ҳ осил-нинг фа қ ат 1 ғ 3қисмини карандалар олар eди. Шунингдeк, иккитойи усули ҳ ам кўлланилар eди. Давлат олдида ало ҳ ида хизмат кўрсатганлар орасида ма- ҳ аллий хокимият лавозимларида хизматқилувчилар алохи-да ўрин тутар, улар мў ғ ул зодагонларига пул билан соли қ йи ғ ишга ёрдамлашишлари билан биргақишло қ хўжалик ва хунармандчиллк махсулотларини уларга етказиб бeрар eди- лар. Лeкин соли қ йи ғ увчи ало ҳ ида муассаса бўлмангани учун мў ғ ул хони Ў қ гой даврида (1229-1241) соли қ тўплаш ижара усулини жорийқилишга eхтиёж ту ғ илди. Дастлаб юкара йўли билан соли қ тўплаш йирик савдогар ва судхўр Ма ҳ муд Ялавочга топширилди. Унинг марказий идораси (рeзидeнцияси) Хўжандда

бўлиб, мў ғ ул ҳ арбийлар ёрдами билан вилоятларда зўрлик йўли билан соли қ туц ҳ ашни ташкилқилинар eди. Соли қ ундиришда eнг кўпол ва вахшиёна усуллар кўлланди. Агар биринчи талаб билан соли қ тўланмаса, жисмоний чора тадбирлар, хатго уларнинг бшалари хам соли қ ҳ исобига тортиб олинар eди. Бу ишда савдогарлар ва ру ҳ онийлар, амаддорлар я қ ивдан ёрдам бeрганликлари учун уларга пайза бeрилиб, бeпул еди-риб ичириш, кийинтириш ва ем-хeшак билан таъминлаш со-ли қ тўловчиларга хаволақилинар eди. Хирождан ташкдри олинадиган йи ғ имлар «калан» дeб номланар eди. Ана шундай бос қ инчилик ва миллий зулмга чидай олма-ган мe ҳ наткаш хал қ 1238 йилда Ма ҳ муд Таробий бошчили-гида кўз ғ олон кўтарди. Қўз ғ олончилар дастлаб жнддий муваффа қ иятқозондилар. Кармана шахри тeварагида 10 мингга я қ ин мў ғ ул сипохлари-ниқириб ташладилар. Бу зарбага жавобан Хўжанддан етиб кeлган Ма ҳ муд Ялавоч кўз ғ олонни аёвсиз бостириб,қўз ғ о-лончилардан 20 минг кишиниқириб ташлаш асосида мў ғ ул- ларнинг чи ғ атой улусини тиклади. Лeкинқўз ғ олон хал қ ом-масининг кeлгинди бос қ инчилар зулмидан сабр косаси тўлиб тошиб, биргаликда харакатқилиб, муста қ иллик йўлида му-ваффа қ иятларга eришиш мумкинлигини кўрсатди. Қўз ғ олондан бир нeча йил ўтгач Мангухон (1257-1259) чи қ арган ёрликда eлчиларнинг иши бўлмаган такдирда ҳ eч бир шахар ва кишло қ кз кирмасликлари, бeлгилангандан ор-ти қ а ҳ олидан ози қ -овкат, ем- ҳ ашак олмасликлари, соли қ тўлашда жисмоний куч ишлатмасликлари ва бошка енгил-ликлар кўзда тутилган eди. Кeйинчалик Ма ҳ муд Ялавочни ў ғ ли Маъсудхон тайинқилингандан кeйин шахарларни тик-лашга, товар пул муносабатларини жонлантириш ма қ садида пул исло ҳ оти ўтказилди. Ҳ унармандчилик, савдо ва дe ҳ кон-чилик яна жонлана бошлади. Бу тадбирлар Кeпакхон даври-да хам (1318-1336) давом eтди. Мў ғ уллар Марказий Осиёда 150 йилдан орти қ хукмрон-ликқилдилар. Лeкин бу даврда ма ҳ аллий а ҳ олига нисбатан жабр зулм тўхтамасдан давом eтди. Синфий зиддиятлар то-бора кучайди, хар бир улус ўзича муста қ ил хонлик

давлат ташкилқилиб, 1340-70 йилларда айни қ са, Мовароуннахрда фитна, фeодал тар қ оклиги кучайгани сабабали мў ғ уллар ма- ҳ аллий а ҳ олини бошкаришнинг уддасвдан чика олмайқол-дилар. Молия сохасидагиқарама- қ аршиликлар айни қ са ку-чайди. 1340-1370 йилларда хдр бир вилоят, туман, шахар ўзи-нинг молиявий сиёсатини амалга оширишга харакат килди. Марказий молиявий тадбирлар барбод бўлди.

Похожие

Давлат молияси

Корхоналар молияси

Ижтимоий таъминот молияси

Суғурта ташкилоти молияси

Давлат бюджети ва марказий банк пул баланси