Совет даври иктисодий таълимотлари шаклланишининг асосий боскичлари - Информатика и ИТ - Рефераты

Совет даври иктисодий таълимотлари шаклланишининг асосий боскичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Совет даври иқтисодий таълимотлари шаклланишининг асосий босқичлари Режа: 1. Социалистик иқтисодиёт қурилиши йўллари тўғрисида таълимот. 2. Ўтиш даври концепцияси. Ишлаб чиқаришни умумийлаштириш дастури ва альтернатив иқтисодий таълимотнинг вужудга келиши.

1.Социалистик иқтисодиёт қурилиши йўллари тўғрисида таълимот. Тарихда 1917 йилги Октябрь революциясидан сўнг қурилаётган тузимнинг иқтисоди ва илк бор вужудга келган сиёсий иқтисодий таълимотнинг ривожланиши ўзига хос хусусиятга эга, яъни бу давр Совет иқтисодий таълимотлари тарихида марксча-ленинча иқтисодий қарашлар босқичи сифатида белгиланади. Социализм деб аталган жамиятни қуриш амалиёти жараёнида фақатгина социализмга хос бўлган иқтисодий қонуниятларнинг қарор топиши ва ривожланиши масаласини ҳал этиш - социализм иқтисодий назариясини фан сифатида шакллантириш масалалари В.И.Ленин зиммасига тушди. Совет хокимиятининг биринчи йиллари В.И.Ленин социализм иқтисодий ривожланишининг амалий принципи ва методларини яратиш устида иш олиб борди. У капитализмдан социализмга ўтишнинг, социалистик иқтисод асосларини яратишнинг тамойилларини ишлаб чиқди. Дастлабки йиллардаги тарихий тажриба умумлаштирилиб В.И.Ленин ўз асарларида капитализмдан социализмга ўтиш даврининг зарурлигини алоҳида таъкидлаб ўтди. Жамиятнинг шу даврга хос бўлган иқтисодий ва синфий тузилишини ишлаб чиқди. " Пролетар диктатураси даврида иқтисод ва сиёсат", "Озиқ овқат солиғи тўғрисида " ва бошқа асарларида В.И.Ленин Россияда ўтиш даврига хос бўлган кўп укладлилик ва бу укладларнинг бир - бири билан узвий алоқаси мавжудлигини кўрсатиб берди. В.И.Ленин бу укладлар ичида учта уклад - социалистик, майда товар ишлаб чиқариш ва капиталистик укладларга эътибор бериб, шу учта уклад социализмга ўтмоқчи бўлган барча капиалистик давлатлар учун хос ва умумий эканлигини айтиб ўтган эди.

Ўтиш даврининг иқтисоди ва синфий структурасини таҳлил қилиш орқали бу давлатларнинг кейинги йиллар олиб борган иқтисодий сиёсатининг мазмуни ва характерини аниқлаш мумкин. Шу давр иқтисодий сиёсатининг назарий тамойилларини ишлаб чиқиш ленинча иқтисодий қарашларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига олиб келди. Ленин томонидан жаҳон иқтисодий амалиёти учун бутунлай нотаниш бўлган янги социалистик хўжалик юритиш тамойилларини ишлаб чиқиш сиёсий иқтисод фанида хам бутунлай янги муаммоларни ҳал этишни назарда тутар эди. 1918 йилнинг бошларидаёқ " Совет хокимиятининг навбатдаги вазифалари ", " Коммунизмда болаларга суллик касали " асарларида иқтисодий муаммоларни ҳал этишнинг, янги иқтисодий сиёсатнинг асосий контурлари берилган эди. Ленинча социалистик иқтисодиётнинг асосларини яратишда қуйидагилар кўзда тутилган эди: 1. Махсулотни ишлаб чиқарш ва тақсимлаш устидан умумхалқ назорати ва ҳисобини ташкил этиш, меҳнат унумдорлигини ошириш. 2. Социализм қурилиши манфаатини кўзлаб, давлат капитализми сиёсатидан фойдаланиш, чет эл капитализмидан ва мутахассисларидан фойдаланиш. 3. Пул-кредит ва молиявий дастаклардан кенг кўламда фойдаланиш, иш ҳақини ишлаб чиқариш натижаси билан боғлаш, илғорларни рағбарлантириш. 4. Жаҳон билан қишлоқ ўртасида натурал солиқ ва тартиблаштирилган давлат товар айрибошлашни ўрнатиш. В.И.Ленин саноатнинг барча тармоқларини тўла национализация қилиш тарафдори бўлган. Фақат банклар, оғир саноат, транспорт, ташқи савдо совет хокимияти қўлига олинди, қолгани хусусий қўлларда эди. Лекин вужудга келган қийинчиликлар (гражданлар уруши, буржуазиянинг қаршилиги) туфайли 1918-1920 йилларда барча саноат тармоқлари миллийлаштирилди, ер тўғрисида декрет қабул қилинди. Ерлар деҳқонларга

жон бошига қараб бўлиб берилди. 1921-1923 йилларда у ўзининг асарларида ва мақолаларида янги иқтисодий сиёсат (НЭП)нинг мохиятини ва тарихий аҳамиятини баён қилди. НЭП (ЯИС)нинг энг диққатга сазовор томони бозор, савдо - сотиқ масалаларининг қўйилиши ва улардан ўтиш даврида кенгроқ ва унумлироқ фойдаланиш эди. Бу билан социалистик саноат ва дехқон хўжалиги иқтисодиёти ўртасида боғланишни мустаҳкамлаш кўзланган эди. Янги иқтисодий сиёсатнинг моҳиятдан келиб чиққан ҳолда "Озиқ овқат разветкаси" сиёсати ўрнига "Янги озиқ-овқат солиғи" жорий этилди. Бу эса эркин савдо қилиш имконини бузди ва дехқоннинг моддий манфаатдорлиги ошди. НЭП даврида эркин савдо масаласи янгидан кўриб чиқилди. Қишлоқ билан саноат ўртасидаги иштирокчиликни амалга ошириш мақсадида матлубот кооперациялари ташкил этила бошланди. Совет даври иқтисодий таълимотларини ўрганишга бағишланган дастлабки илмий мақола ва асарлар 1960 йиллар ўрталарида чиқа бошлади. Аслини олганда 1950 йиллардан бошлаб, айрим иқтисодий масалалар, аввало товар хўжалиги, социалистик мехнат характери, айрибошлаш, тақсимот муносабатлари ва бошқа иқтисодий категорияларнинг ривожланиши ва таркибига оид илмий изланишлар вужудга келди. Бу эса ўз навбатида 1960 йиллардан бошлаб иқтисодий таълимотлар тарихини ўрганиш бўйича махсус илмий ишларнинг ривожланишига замин яратди. Шу муносабат билан дастлабки, иқтисодий категориялар ҳамда қонунларнинг вужудга келиши кейинги йилларда изланишларда иқтисодий тарих фанининг жадал суръатлар билан ривожланишига олиб келди. Фаннинг предмети ва методи аниқланди, унинг илмий туркуми берилди. Масалани бу тарзда қўйилиши, яъни иқтисодий муаммоларни сиёсат билан чамбарчас боғлаб ўрганиш предметни ҳаддан ташқари " сиёсий ғоявийлаштирилиши ", бир томондан, жаҳон иқтисодий таълимотлар тарихидан совет иқтисодий таълимотлар тарихининг ажралиб чиқиши, иккинчи томондан, фандан "ғоявий қурол" сифатида фойдаланиш илмий изланишлар доирасини ниҳоятда чегаралаб қўйди, фикрлар хилма- хиллиги инкор этилди. Натижада, марксизм классикларнинг илмий

таълимотлари ҳаётдан узилиб қолди. Буларнинг барчаси нафақат бутун бир давлат ижтимоий - иқтисодий ҳаётига амалиётига салбий таъсир кўрсатди, балки бошқа кўплаб мамлакатларнинг иқтисодий сиёсатини издан чиқиб кетишига сабаб бўлди. 2. Ўтиш даври концепцияси. Ишлаб чиқаришни умумийлаштириш дастури ва альтернатив иқтисодий таълимотнинг вужудга келиши. Социализм иқтисодий қонунлари ва ишлаб чиқариш муносабатлари тўғрисидаги маълумотлар қандай шарт-шароитлар ва сабабларга кўра вужудга келди, ривожланди?. Бу жараён социалистик қурилиш ва хўжалик юритиш амалиётида қандай аҳамият касб этди? Масаланинг шундай қўйилиши уларни ҳар томонлама ўрганишни талаб этади. Бу эса ўз навбатида фанни чуқур ўрганишни тоқазо этади. Жуда кўп олимлар социалистик тузимни бир неча босқичларга бўлиб ўрганишни таклиф қилди. (Абалкин А.) Иқтисодий таълимотлар тарихини даврларга бўлиб ўрганишнинг бир неча вариантлари: икки босқичли, уч ва тўрт босқичли схемалари тавсия этилди. Биринчи босқич капитализмдан социализмга ўтиш даври, иккинчиси социализм, учинчиси, ривожланаётган социализм. Совет даври иқтисодий таълимотлар ривожланиш жараёнининг ўзига хос хусусиятларидан бири шу эдики, марксизм - ленинизм классиклари томонидан ўтиш даврига хос бўлган қонун - қоидалар ишлаб чиқилган бўлсада, лекин мамлакатда капитализм тугатилгандан сўнг социалистик иқтисодий муносабатларнинг конкрет махсус қонунлари йўқ ва ҳали ҳам ишлаб чиқилмаган эди. Янги давр иқтисодчилари олдида келажакда янги иқтисодий тузимни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш масалалари турар эди, яъни социалистик ишлаб чиқариш муносабатларининг номаён бўлиш шаклларини ва уларнинг имкониятларини аниқлаш. Ҳозирги пайтда бошқа

иқтисодий - ижтимоий фанларда бўлгани сингари иқтисодий таълимотлар тарихи фани ҳам қайта кўриб чиқилмоқда. Иқтисодий таълимотлар тарихи фани ҳаддан зиёд "ғоявийлаштирлиши" натижасида объектив воқеликни ҳамда тарихий фактларга сиёсий нуқтаи назардан қараш каби нуқсонлардан аста - секин халос бўлмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, В.И.Ленин ва И.В.Сталин бошлиқ бўлган Совет давлати ва коммунистик партиянинг олиб бораётган расмий сиёсатига альтернатив - муқобил иқтисодий ғоя, фикр, концепция, таълимот ва назариялар илгаридан ҳам мавжуд эди, лекин уларнинг фикрлари антимарксистик, антикоммунистик ниқоб остида инкор этилди. Эндиликда уларнинг илмий назариялари ва қарашлари билан танишиш имконига эга бўлинмоқда. Н.Д.Кондратев, Ю.Лапин, К.Н.Туган-Барановский, В.К.Димитрев, Н.И.Бухарин, А.В.Чаянов, Л.Д.Троицкий каби фан ва давлат арбобларнинг номлари анча машҳур бўлиб ўз даврининг иқтисодий таълимотлари билан ажралиб турган кишилар эди, аммо бу олимларнинг илмий ишлари, эътиборга олинмади ёки танқидий нуқтаи назардан кўриб чиқилди ва тарих саҳифаларидан ўчириб ташланди. Ваҳоланки, уларнинг ҳар бирнинг илмий фаолиятларини, асарларини тахлил этиб ўрганиш учун анчагина вақт ва махсус билим талаб қилинади. В.В.Чаянов нинг илмий фаолияти " Ташкилий ишлаб чиқариш мактаби " номини олган илмий иқтисодий таълимотлар мактаби билан чамбарчас боғлиқдир. Унинг илмий фаолияти, таълимотлари 1987 - 1988 йиллардан бошлаб ўрганила бошланди. Бу даврга қадар, яъни 1930 йиллардаёқ у ҳалқ душмани сифатида қамоққа олинан. 4 йил қамоқдан кейин Олма-отага сургун қилинган ва 1937 йилнинг 3-октябрида 49 ёшида отиб ташланган. Унинг ўлимидан бир неча ўн йиллардан кейин илмий фаолияти ўрганила бошланди ва асарлари чоп этила бошланди. У 200 га яқин илмий китоблар, мақола ва бадиий асарлар муаллифи бўлган А.В.Чаянов (1888-1937) 1912 йил "Мехнат

хўжалигининг назарий очерклари" асарини ёзиб, бу асар билан у рус иқтисодий таълимотида янги ташкилий ишлаб чиқариш йўналишини ривожлантиришни белгилаб берди. А.В.Чаянов ва унинг ҳамфикрлари бўлган А.Н.Макаров, А.А.Рибников каби олимлар, деҳқон мехнат хўжалигини яхшилаш учун ишлаб чиқаришни рационал ташкил этиш, илғор технологияга асосланган ҳолда унинг интенсивлигини ошириш, қишлоқ хўжалик махсулотларини қайта ишлаш ва реализациясини кооперативлаштириш лозим деб кўрсатган эдилар. Бу олимлар дехқон мехнат хўжалигининг асоси - оилавий мехнат ячейкасидир деб тушинтирдилар. Бу тушинчани улар кооперация тўғрисидаги назарий ва амалий билимлар билан боғладилар, мустахкамладилар. Улар эркин, ихтиёрий кооперативлар барпо этиш тарафдори эдилар. Чаянов ўзининг илмий педагогик фаолиятини кооперация соҳасидаги фаолият билан қўшиб олиб борди. Университет қошидаги кооперация бўлими бутун бир Россия кооперациясининг марказий ядросига айланди. 1915 йилда Умум Россия марказий кооперацияси комитети ташкил қилинди. 1917 йилда бу комитет мустақил ижтимоий ташкилот сифатида сиёсий майдонга чиқишга муваффақ бўлди. Унинг асосий фаолияти кооперацияни ривожлантиришига, мамлакатда аграр масалани тўғри хал этиш, шу асосида бутун халқ хўжалигини ривожлантиришга ижобий таъсир этиш каби масалаларни ечишга қаратилган эди. Жуда кўп олимлар каби Чаянов ҳам инқилобни ижобий қабул қилди ва ўзининг илмий ва ижтимоий фаолиятини давом эттираверди. Энди у Совет хукуматининг иқтисодиётини янгича ривожлантирига қаратилган сиёсатни қўллаб - қувватлади. Наркомзем топширғи билан у ердан унумли фойдаланиш каби мураккаб масалани ҳал этиш устида иш олиб борди. Бу ишга у энг яхши иқтисодчи, статист ва аграномия соҳасидаги мутахассисларни жалб этди. (К.Д.Кондратев, Н.Г.Дояренко)

1920 йилда унинг "Ижтимоий аграномиянинг асосий ғоялари ва методлари" асари босилиб чиқди. 1927 йилда "Кооперациянинг асосий ғоялари ва шакллари" номли асари чоп қилинди. Бироқ, унинг кооперация тўғрисидаги (оилавий шакли) ғоялари В.И.Ленин ғоялари билан тўғри келмай қолди. Чаяновнинг илмий қарашлари эндиликда "майда буржуача эътиқод" деб эълон қилинди, ўзига эса "буржуа профессори" сифатида муносабат пайдо бўлди. Партиянинг XV сеъздида коллективлаштириш ғояси илгари сурилди ва амалга оширилди. Чаянов ғояси эса бунга тескари бўлиб оилавий хўжаликни оқлаш билан боғлиқ эди. Бундан ташқари олим ўзининг илмий ишларида ижтимоий формация тўғрисида ҳам ўз фикрларини баён этган эди. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, юқорида қайд этилган Чаяновнинг иқтисодий таълимотлари ва унинг қилган ишлари Россияда, сўнг бутун советлар мамлакатининг халқ хўжалигини тиклашда, ривожлантиришда мехнат қилган буюк олимнинг иқтисодий таълимотлари ҳозир ҳам катта аҳамият кашф этади.

Похожие

Иктисодий масалаларни ЭХМ ёрдамида ечишнинг асосий боскичлари

Дастурлаш технологияси ва унинг тараккиётини асосий боскичлари

Масалаларни ЭХМда ечиш боскичлари

Дастурлаштириш тиллари. Юкори даражали тилларда тузилган дастурлар ёрдамида компьютерда масала ечишнинг асосий боскичлари

Mасалани компьютерда ечишнинг асосий боскичлари. Mасалани математик модели. Алгоритм тушунчаси, алгоритмни тасвирлаш усулари