Sonli usullar va algoritmlar faniga kirish - Информатика и ИТ - Рефераты

Sonli usullar va algoritmlar faniga kirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

www.arxiv.uz Sonli usullar va algoritmlar faniga kirish Reja: 1. Matematik model; 2. Hisoblash tajribasining bosqichlari; 3. Amaliy dasturlar bog`lami.

www.arxiv.uz Yangi texnika va texnologiyaning keskin o`sib borishi, matematika fanining zamonaviy bo`limlarini xalq ho`jaligi masalalarini yechishga yanada ko`proq qo`llanila boshlagani amaliy masalalarni yechishga ixtisoslashtirilgan bakalavrlar va magistrlarni tayyorlashga bo`lgan talabni borgan sari orttirib bormoqda. Hozirgi kunda tayyorlanayotgan bakalavrlarning matematik ma`lumoti oliy matematika fanida o`qitilayotgan an`anaviy bo`limlar bilan chegaralanib qolmasligi zarur. Ayniqsa "Informatika va axborotlar texnologiyasi" yo`nalishi bo`yicha ta`lim olayotgan talabalardan zamonaviy matematikaning zarur bo`limlarini bilishni, birinchi galda esa hisoblash matematikasining usullarini mustahkam egallashni va ulardan amaliy masalalarni yechishda foydalanishni hamda yechilayotgan masalani dasturini yaratib, zarur sonli yechimni olishga erisha olishlari talab etiladi. Shuni yana ta`kidlab o`tish lozimki, zamonaviy hisoblash texnikasini unumli ishlatish taqribiy va sonli analiz usullaridan oqilona foydalanishsiz mumkin emas. Shuning uchun, rivojlangan chet el mamlakatlarida va davlatimizda hisoblash matematikasiga bo`lgan qiziqish keskin ortib bormoqda. EHM larning oxirgi paytlarda rivojlanib borishi sonli-taqribiy usullarning amalga tadbiqiga keng istiqbol yaratdi. Ma`lumki, hayotda uchraydigan barcha jarayonlarning matematik modellarini tuzish mumkin. Bu modellar o`rganilayotgan jarayonning asosiy xususiyatlarini o`zida iloji boricha to`laroq, to`kisroq mujassam qilishi kerak. Bu esa matematik modellarning ilojsiz murakkablashuviga sabab bo`ladi. Bunday matematik modellarni ishlatish, ular asosida qaralayotgan jarayon ko`rsatkichlarining xususiyatlarini tasvirlovchi yechim olish ham o`z navbatida murakkablashadi. Demak, izlanuvchi oldida bir-biriga zid ikki masala ko`ndalang bo`ladi: matematik modellar yetarli darajada mukammal va murakkab bo`lishi kerak, lekin bunday modellarni ishlatish qator qiyinchiliklarni ham keltirib chiqaradi.

www.arxiv.uz Matematik modellarni tashkil qiluvchi algebraik, chiziqsiz differensial, integral, integro-differensial va boshqa tenglamalarni yechish usullari yetarli darajada takomillashmagan. Matematika kurslarida keltirilayotgan aniq, analitik usullar faqat xususiy ko`rinishdagi, sodda tenglamalarning yechimini topish imkonini beradi, holos. Sonli-taqribiy usullar esa umumiyroq, ancha murakkab tenglamalarning yechimlarini topishga imkon beradi. Natijada analitik usulda yechilmagan tenglamalarni EHM larda sonli-taqribiy usullar bilan yechish imkoniyati yaratildi. "Informatika va AT" yo`nalishi bo`yicha ta`lim olayotgan bakalavrlar amaliy masalalarni EHMda yechishlari uchun ikkita asosiy yo`nalish bo`yicha yetarlicha chuqur bilimga ega bo`lishlari kerak. Birinchidan,ular EHM uchun biror zamonaviy algoritmik tilda ma`lum algoritm asosida dastur tuzishni bilishlari, ikkinchidan amaliy masalalarni yechishning sonli-taqribiy usullari haqida ham yetarlicha bilimga ega bo`lishlari kerak. Mazkur ma`ruza matni ham ana shu ikkinchi yo`nalish bo`yicha nazariy va amaliy bilimlar berishga mo`ljallab yozilgan. Matematik modellashtirishning asosiy tushunchalari. Yechiladigan masalalarni o`rganish uning matematik modelini tuzishdan boshlanadi, ya`ni uning asosiy o`ziga xos xususiyatlari ajratiladi va ular o`rtasida matematik munosabat o`rnatiladi. Matematik model tuzilgach, ya`ni masala matematik ko`rinishda ifodalangach, uni ma`lum matematik usullar bilan tahlil qilish mumkin. Matematik model tuzish bilan biz o`rta maktab fizika kursida tanishganmiz. Bunda dastlab o`rganilayotgan fizik hodisaning mohiyati, belgilari, ishlatilayotgan ko`rsatkichlari, so`zlar yordamida batafsil ifoda etiladi. Keyin fizik qonunlar asosida kerakli matematik tenglamalar keltirilib chiqariladi. Bu tenglamalar o`rganilayotgan fizik jarayon, hodisalarning matematik modelidir. Matematik model hech qachon qaralayotgan obyektning xususiyatlarini aynan, to`la o`zida mujassam qilmaydi. U har xil faraz va cheklanishlar asosida

www.arxiv.uz tuzilgani uchun taqribiy harakterga ega demak, uning asosida olinayotgan natijalar ham taqribiy bo`ladi. Modelning aniqligi, natijalarning ishonchlilik darajasini baholash masalasi matematik modellashtirishning asosiy masalalaridan biridir. Matematik model har xil vositalar yordamida berilishi mumkin. Bu vositalar funksional analiz elementlarini ishlatib differensial va integral tenglamalar tuzishdan to hisoblash algoritmi va EHM dasturlarini yozishgacha bo`lgan bosqichlarni o`z ichiga oladi. Har bir bosqich yakuniy natijaga o`ziga xos ta`sir ko`rsatadi va ulardagi yo`l qo`yiladigan xatoliklar oldingi bosqichlardagi xatoliklar bilan ham belgilanadi. Obyektning matematik modelini tuzish, uni EHM da bajariladigan hisoblashlar asosida tahlil qilish "hisoblash tajribasi" deyiladi. "Hisoblash tajribasining umumiy sxemasi 1-rasmda ko`rsatilgan. 1- расм Birinchi bosqichda masalaning aniq qo`yilishi, berilgan va izlanuvchi miqdorlar, obyektning matematik model tuzish uchun ishlatish lozim bo`lgan boshqa xususiyatlari tasvirlanadi. 1.Ташки=от объекти Масала шартлари 2.Математик модел тузиш, уни асослаш 3.Сонли усулларни ишлатиш, масалани дискрет моделини тузиш5. ЭЩМда щисоб- лашларни бажариш, натижаларни тахлил килиш 4. Алгоритмик тил-да ЭЩМ учун дастур тузиш

www.arxiv.uz Ikkinchi bosqichda fizik, mexanik, ximiyaviy va boshqa qonuniyatlar asosida matematik model tuziladi. U asosan algebraik chiziqsiz, differensial, integral va boshqa turdagi tenglamalardan iborat bo`ladi. Ularni tizimda o`rganilayotgan jarayonga ta`sir ko`rsatuvchi omillarning barchasini bir vaqtning o`zida hisobga olib bo`lmaydi, chunki matematik model juda murakkablashib ketadi. Shuning uchun, model tuzishda eng kuchli ta`sir etuvchi asosiy omillargina hisobga olinadi. Uchinchi bosqichda masalaning matematik modeli tuzilgach, mos tenglamalar yechilishi va kerakli ko`rsatkichlar aniqlanishi lozim. Masalan, matematik model differensial tenglama bilan tasvirlangan bo`lsa, sonli usullar yordamida u chekli sondagi nuqtalarda aniqlangan chekli-ayirmali tenglamalar bilan almashtiriladi. To`rtinchi bosqichda sonli usullar yordamida aniqlangan algoritm asosida biror - bir algoritmik tilda EHM da ishlatish uchun dastur tuziladi. Masalan, u umumiy xususiyatga ega bo`lishi kerak, ya`ni matematik modelda ifodalangan masala parametrlarining yetarlicha katta sohada o`zgaruvchi qiymatlarida dastur yaxshi natija berishi kerak. Oxirgi bosqichda dastur EHMga qo`yiladi va olingan sonli natijalar chuqur tahlil qilinib baholanadi. Natijalarga qarab mutaxassis tahlil qilinayotgan jarayon to`g`risida xulosalar chiqaradi, uning amalga oshishiga ma`lum maqsad asosida ta`sir ko`rsatadi, boshqarish vositalarini ishlab chiqadi, tavsiyalar beradi. Ko`plab variantlar asosida bajariluvchi hisoblash tajribalari yordamida loyihachi u yoki bu belgiga ko`ra barcha variantlar ichidan eng ma`qulini tanlashi mumkin. 1990 yillardan boshlab zamonaviy SHEHM larning ishlab chiqilishi, ilmiy va o`quv jarayonlariga kirib kelishi ma`lum bir yutuqlardan tashqari ba`zi noqulayliklarni ham yuzaga keltirdi. Bu noqulaylik shaxsiy kompyuterlardan ilmiy, texnik va ijodiy masalalarni yechishda foydalanuvchilar uchun ancha sezilarli bo`ldi. Bunga asosiy sabab shaxsiy kompyuterlarda yuqorida eslatib o`tilgan katta EHMlar uchun yaratilgan tadbiqiy masalalarni yechish uchun mo`ljallangan dasturlar kutubxonasini mavjud emasligidir. Shuning uchun hozirda

www.arxiv.uz ana shu kamchilikni bartaraf qilish yo`lida turli xil izlanishlar olib borilmoqda. Shulardan biri sifatida ma`lum bir sinf masalalarini yechishga mo`ljalangan amaliy dasturlar bog`lamlarini yaratishni ko`rsatish mumkin. Bu sohada NamMPI ning "Informatika va axborotlar texnologiyasi" kafedrasining professor- o`qituvchilari, "Axborot va texnik ta`minot" bo`limining muhandis-dasturchilari va "Informatika va AT" yo`nalishi bo`yicha ta`lim olayotgan iqtidorli talabalar ilmiy va ho`jalik hisobidagi ishlar asosida izlanishlar olib borishmoqda. Ma`lumki, biror jarayonni hisob ishlarini bajarib beruvchi standart dastur o`z ichiga bir necha modul-dasturni olishi mumkin. Bu modul - dasturlar aniq bir masalani yechishga mo`ljallangan bo`ladi. Unga beriladigan va undan olinadigan ma`lumotlar tiplari, ko`rinishlari oldindan aniqlanib qo`yiladi. Modul- dastur protsedura yoki protsedura-funksiya ko`rinishida aniqlanilib olinib kompilyatsiya qilinadi va foydalanuvchi yaratayotgan umumiy dasturning bosh qismida unit faylari ro`yhatiga kiritilib qo`yiladi. (Biz dasturlash tili sifatida Paskal tilidan foydalanganligimiz uchun barcha ko`rsatmalar shu tilga nisbatan aytiladi). Shunday qilib dasturchi o`zining dasturlar kutubxonasiga ega bo`ladi va bu dasturlardan istalgan masalani yechish dasturida foydalanishi mumkin. ADB ni menyu prinsipida ishlashini tashkil etish dasturdan foydalanish unumdorligini keskin orttiradi. Bu holda asosiy menyuga yechiladigan masalalar sinfi ko`rsatilsa (2-rasm) menyu osti menyusida esa mos ravishda masalalarni yechish usullari tanlanadi (3-rasm). 2-расмЧизиксиз тегламалар ЧАТС Юза,щажмла рни хисоби Коши масаласи Чегаравий масала Математик– физика тенгламалари Help ( Ёрдам) Чикиш

www.arxiv.uz Yechish usullari menyusiga zarur bo`lgan usul tanlanganda shu usulda mos kompilyatsiya qilingan fayl o`z ishini davom ettiradi. Bu fayl standart holatda modulli prinsipda tuzilgan ishchi dasturni o`z ichiga oladi. Faylni ishlashi uchun zarur ma`lumotlar berilgach, masalaning natijalari kompyuter ekraniga, printerga yoki ko`rsatilgan yo`l bo`yicha diskka yoziladi. Ораликни тенг иккига былиш усули Ватарлар усули Уринмалар усули Оддий кетма- кетлик усули Ёрдам Чикиш Гаусс усули Детерминат щисоби Тескари матрица топиш Ёрдам Чикиш Трапиция усули Тугри туртбур- чаклар усули Параболар (Симпсон) усули Ёрдам Чикиш Эйлер усули Рунге-Кутта усули Ёрдам Чикиш Чекли- айирмалар усули Галеркин усули Ёрдам Чикиш Эллиптик типдаги тенгламани ечиш учун тыр усули Параболик типдаги тенгламани ечиш учун тыр усули Гиперболик типдаги тенгламани ечиш учун тыр усули Ёрдам Чикиш

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. N. S. Baxvalov i dr. «Chislennuye metodu». M.Nauka 1987 2. V. P. Demidovich i dr. «Osnovu vuchislitelnoy matematiki» M.Nauka 1987 3. Berezin I. S. i dr. «Metodu vuchisleniy» M.Nauka 1996 4. Boyzokov A, kayumov Sh, «Xisoblash matematikasi asoslari», Ukuv kullanma. Toshkent 2000. 5. Isroilov M. «Xisoblash usullari» Toshkent. Uzbekiston. 2003. 6. B.X. Xujayorov «kurilish masalalarini sonli yechish usullari» 7. Toshkent 1995. 8. Siddikov A. «Sonli usullar va programmalashtirish» Ukuv kullanma. Toshkent 2001. Internet saxifalari 9. www . exponenta . ru 10. www . techno . edu . ru 11. www . toehelp . ru 12. www . math . msu . su 13. www . colibri . ru 14. www . books . atrunet . ru 15. www.ziyonet.uz

Похожие

Axborot tizimlari faniga kirish

Kompyuter grafikasi va dizayn faniga kirish

Informatika va axborot texnologiyalari faniga kirish

Informatika o’qitish usullari faniga kirish

Informatika va AT faniga kirish va kursning mazmuni