Реляцион МББТнинг умумий таърифи - Информатика и ИТ - Рефераты

Реляцион МББТнинг умумий таърифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.58203125 KB

Реляцион МББТнинг умумий таърифи Режа: 1. Реляцион модел: асосий тушунчалар. 2. Маълумотлар базаси. 3. Маълумотларнинг мустақиллиги. 4. Реляцион модел маълумотларининг тузилмалари

Реляцион модел: асосий тушунчалар Реляцион жадвал-муносабат. 5.1.-расмда Р реляцион жадвал муносабатининг кўриниши берилган. Р муносабат (реляцион жадвал)нинг формал таърифи унинг доменлари Ди (устунлари), кортежлари Ки (сатрлари) ҳақидаги тушунчага таянади. Кўплаб доменлар{Ди} белгиланган Р муносабат деб, Д1( Д2( Д3...... Дн доменларини декарт (бевосита) ишлаб чиқарувчи кўпликка айтилади. Жадвал-муносабат (5.1.-расм) маълумотлар таркибий қисми атрибутлар (А1, А2, .....) номига эга бўлган устунларни ўз ичига олган д атрибутларнинг мазмуни жадвалнинг асосий қисмида жойлашган бўлиб сатрлар ва устунларни ташкил қилади. Бир устунда атрибутлар мазмунининг кўплиги домен Ди ни ҳосил қилади. Бир сатрда атрибутлар мазмунининг кўплиги бир кортеж Кж ни ҳосил қилади. Р муносабат кўплаб тартибга солинган кортежлар орқали ҳосил бўлади: Р қ { К ж}, ж қ 1-м Кж қ {д1ж, д2ж,.....днж} н - муносабат доменларининг сони; муносабатларнинг кўламини белгилайди. ж - кортеж номери; Р муносабат қ {К1, К2..........} } Атрибутлар (устунлар) номи Кортеж K 2 = { d 12 , d 22 , d 32 , d , 42 d 52 , d 62} Домен D 5 = { d 51 , d 52 , d 53 , d 54,..} А1 А2 А3 А4 А5 А6 д11 д21 д31 д41 Д51 д61 д12 д22 К2 кортежи д62 д13 д23 д33 д43 д о м е н д63 ... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... .....

Д1 Д2 Д3 Д4 Д5 Д6 расм. Р - реляцион жадвал муносабатнинг тасвири к - муносабатдаги кортежларнинг умумий сони бўлиб, муносабат координата сони дейилади. Жадвал-муносабатнинг калити . Кортежлар жадвал-муносабат ичида такрорланмаслиги зарур ва улар тегишлича ягона идентификатор - дастлабки (бирламчи) калитга эга бўлиши керак. Дастлабки (бирламчи) калит атрибутдан ташкил топган бўлса оддий, бир неча атрибутдан ташкил топганда эса турли таркибли деб аталади. Муносабатда дастлабки калитдан ташқари иккиламчи калит ҳам бўлиши мумкин. Иккиламчи калит - мазмуни турли сатр - кортежларда такрорланиши мумкин бўлган калитдир. Улар бўйича иккинчи калитнинг бир хил мазмуни сатрлар гуруҳи излаб топилади. Сатрлар устунлардан фарқлироқ ўз номларига эга эмас, уларнинг жадвалда жойлашиш тартиби аниқланмаган ва сатрлар сони мантиқан чегараланмаган бўлади. Сатрни тартиб рақамига кўра танлаб олиб бўлмайди. Файлда ҳар бир сатр ўз рақамига эга бўлса ҳам, бу нарса сатрни тавсифламайди. Бу рақам сатр жадвалдан олиб ташланганда ўзгаради. Мантиқан сатрлар ўртасида ―биринчи‖ ва ―охирги‖ деган тушунча йўқ. Реляцион тизимларнинг қўлланилиши мураккаб навигатсия заруриятни бартараф қилди. Чунки маълумотлар энди бир файл кўринишида эмас, балки мустақил наборлар асосида тузилиб, маълумотларни танлаб олиш учун амалий тўпламлар назарияси – реляцион алгебра амаллари қўлланилади. Жадвалнинг ҳар бир сатрини бир маъноли номловчилари бўлган устун ёки устунлар тўплами реляцион модел жадвалида мавжуд бўлиши керак. Ушбу устун ёки устунлар тўплами жадвалнинг бирламчи калити деб аталади(5.2.-расм.).

Агар жадвал бирламчи калитнинг уникаллиги талабларини қаноатлантирса, у ҳолда муносабат мавжуд дейилади. Реляцион моделларда барча жадваллар муносабатларга ўзгартирилган бўлиши керак. Реляцион модел муносабатлари бир- бири билан боғланган бўлади. Боғланишлар ташқи калитлар билан таъминланади. Ташқи калит – бошқа муносабатнинг (жадвални) бирламчи калити қийматини бир маънода тавсифловчи устун (устунлар тўплами). Бошқача айтганда, ташқи калити аниқланган муносабат устунлари тўплами бирламчи калит бўлиб хизмат қилувчи бошқа мос муносабатга мурожаат қилиши демакдир. расм мисолда ―ХОДИМ‖ муносабати бўлим номи орқали ―БЎЛИМ‖ муносабатига мурожаат қилади. Реляцион жадвал (муносабат) схемаси жадвал ёзувини ташкил этувчи майдонлар номи тўпламини ўзида акс эттиради: ЖАДВАЛ НОМИ (Майдон 1, Майдон 2, ....Майдон н). 5.2.-расм. Бир жадвалдан бошқасига мурожаатни ташкил қилиш Рухсатнома № Фамилия Мансаби Бўлим номи Телефон Бўлим номи Бўлимнинг жой - Бўлимни зарур - лашиши лиги 1 - Жадвал . ХОДИМ Жадвал номи 1 - жадвалнинг бирламчи калити 1 - жадвални ташқи калити 1 - Жадвал . ХОДИМ Жадвал номи 2 - жадвални бирламчи калити

Масалан: 5.2.-расмдаги жадвал учун қуйидаги жадвал схемасига эга бўламиз: ХОДИМ (Пропуск №, Фамилия, Мансаб, Бўлим номи, Телефон); БЎЛИМ(Бўлим номи, Бўлимни жойлашиши, Бўлимни зарурлиги). Жадвал схемасида бирламчи калитлар курсив орқали кўрсатилган. Базаларнинг объектга – мўлжалланган модели дастурлашнинг объектга мўлжалланган тиллари пайдо бўлиши билан тузилиб чиқа бошланди. Бундай базаларнинг пайдо бўлиши 90-йилларга тўғри келади. Ушбу турдаги базалар синфлар усулларини ўзида сақлайди. Кўпинча доимий синфлар объектларини ўзларида сақлаб маълумотлар орасида тўсиқсиз уйғунлашувни ҳамда иловаларда уларга ишлов беришни амалга оширадилар. Реляцион моделларнинг ҳозирги замон МББТларида устунликка эришиши қуйидаги омиллар билан аниқланади: 1) ривожланган назариянинг мавжудлиги (реляцион алгебрани); 2) маълумотларни бошқа моделларини реляцион моделларга келтириш аппаратининг мавжудлиги; 3) ахборотга рухсатли киришни тезлаштиришни махсус воситаларини мавжудлиги; 4) ташқи хотирада МБ аниқ физик ташкил этиш билимига эга бўлмай улар билан иш олиб бориш имкониятини яратадиган МБга нисбатан стандартлашган юқори даражадаги сўровлар тилининг мавжудлиги. Маълумотлар базаси Маълумотлар билан амал бажаришнинг илк тизимлари ахборот ишлашнинг анъанавий усулларига асосланиб тузилган эди. Ҳар бир муайян ҳолат учун ташқи фойдаланувчининг ўз мантиқи ишлаб чиқилади. У ахборот тузилмаси, танлаш оператсияси, ахборотни қўшиш ва йўқ қилиш каби тушунчаларни ўз ичига олади. Маълумотлар ва дастур ўртасидаги ўзаро боғлиқлик юзага келади: маълумотларни ўзгартиришда, ё дастурни алмаштириш ёки маълумотларни қайтадан тузиш зарурияти юзага келади.

Мураккаб ахборотларни ишлаб чиқувчилар дуч келган бу ва бошқа қийинчиликлар маълумотлар билан амал бажариш учун тизимларга нисбатан стандарт талабларнинг шаклланишига олиб келди. Асосий талаблардан бири - маълумотларнинг иложи борича мустақил ёки ахборот тузилмасини физик тушунчалардан алоҳида қилиш керак. Бунда ҳамма маълумотлар кўп фойдаланувчилар кириши мумкин бўлган ҳолда баъзи стандарт ички тузилишли қилиб сақланади. Маълумотлар базаси - ахборотлар тизимларининг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Охирги фойдаланувчи ва маълумотлар базаси администраторининг ишини енгиллаштириш учун МББТ яратилган эди. Бу тизимлар маълумотлар базасини амалий дастурлардан ажратади. МББТ дастур ва аппарат воситаларининг мураккаб комплекси бўлиб, фойдаланувчи шу туфайли фақат маълумотлар базасини мантиқий ташкил этишнигина тасаввур қилади. Маълумотлар базасини мантиқий ташкил этиш уни физик амалга оширишдан (яъни ташкил этиш ва файлларни ишлашдан) сезиларли фарқ қилиши мумкин. Фойдаланувчиларнинг ихтиёрида талаблар тили бўлиб улар ёрдамида фойдаланувчилар маълумотларни танлаши ва ўзгартириши мумкин. Мантиқий тузилишни физик (жисмоний)дан ажратиш ахборотларнинг тақдим этишнинг бир қанча босқичлари пайдо бўлишига олиб келди. Натижада турли босқичлардаги анча мураккаб дастурий таъминлаш юзага келди. Энг юқори босқичда талаблар тили аввалига бирор оралиқ протседура тилига узатилади. Бу протседура тили ёрдамида кейинчалик танлаш ва бошқа амаллар бажариш оператсиялар бажарилади. Протседура тили ўз навбатида бевосита бажариш учун машина тилига ўтказилади. Ахборотларни тақдим этиш бос-қичида алоқаларни сақлаш ва ташкил этишнинг барча хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Бу маълумотларга самарали ассотсиатив киришни таъминлаш учун керак. Қидириш ишончли бўлиши учун кесишувчи алоқалар ва инвертатсиялашган рўйхатлар (ёки каталоглар) учун кўрсаткичлар тўплами каби механизмларни тизимга киритиш лозим.

Юқорида ишонч ҳосил қилганимиздек, бу хотираларнинг қўшимча сарфланиш, танлаш ва хизмат кўрсатиш вақтининг кўпайишини талаб қилади. Бундан ташқари, тузилмаларни қайта ташкил этиш хато қилиш хусусиятига эга бўлган дастурлар билан бажарилади. Тизимли дастурлар фойдаланувчиларга осон бўлмаганлиги сабабли, бундай хатоларни, маълумотларни тасдиқлаш оператсиялари орқалигина аниқлаш мумкин. Бу турли ҳил ахборот тузилмаларини самарали таъминлайдиган тизимларни лойиҳалашни қийинлаштиради. Бу қийинчиликларни енгиш учун замонавий МББТлар қуйидаги талаблар жавоб бериши лозим: • маълумотларнинг мустақиллиги; • талабларнинг кучли тили; • жавоб (садо бериш)нинг қисқа вақти; • маълумотлар ва каталогларни қайта ташкил этишни қисқартириш ёки улардан воз кечиш. Маълумотларнинг мустақиллиги Маълумотларнинг мустақиллиги - МББТга асосий талаб, талабларнинг кучли тили эса фойдаланувчининг талабларини қондиришнинг муҳим шартидир. Бу тиллар ассотсиатив манзиллаштириш ва маълумотлар тўплами билан амаллар бажариш воситаларига эга. Бу эса ўз навбатида ЭҲМлардан самарали фойдаланишга шароит яратади. Маълумотлар базасини бошқариш тизими. Бу қуйидагиларга имкон берувчи дастурий воситаларнинг тўпламидир. а) фойдаланувчиларни маълумотларни аниқлаш ва амаллар бажариш тили воситалари билан таъминлайди. Бундай воситаларга маълумотларни аниқлаш тили (МАТ) ва маълумотлар билан амаллар бажариш(МАБТ) киради. Маълумотлар тили атамаси айтиб ўтилганларининг ҳар иккаласини ёки улардан бирини англатади. Маълумотлар сўзи маълумотлар тилини СИҚҚ, Паскал ва ҳ.к. каби тиллар туридан фарқлайди. Лекин маълумотлар

тили универсал тилга, масалан СИҚҚ, Паскалга киритилиши мумкин. Бундай ҳода дастурлашнинг универсал тили ва маълумотлар тили тегишли равишда (киритувчи) тил ва маълумотларнинг тил ости деб аталади. б) фойдаланувчи маълумотларининг моделини қўллаб-қувватлашни таъминлайди. Маълумотлар модели - баъзи иловага тегишли физик маълумотларнинг мантиқий тақдим этилишини аниқлаш воситасидир. в) аниқлаш, яратиш ва мантиқий маълумотлар билан амаллар бажариш (яъни танлаш, янгилаш, киритиш ва йўқ қилиш)га имкон берувчи МАТ ва МАБТ функтсияларини амалга оширувчи дастурларни таъминлайди. г) маълумотларинг ҳимояси ва яхлитлигини таъминлайди. Тизимдан фойдаланиш фақат шунга ҳуқуқи (ҳимояси) бўлган фойдаланувчигагина рухсат этилади. Фойдаланувчилар маълумотлар устида оператсия бажараётганларида сақланаётган маълумотларнинг мувофиқлиги (яхлитлиги) таъминланади. Гап шундаки, МББТ кўплаб фойдаланувчилар иши жамоа режимига асосан тузилади. Реляцион модел маълумотларининг тузилмалари Реляцион модел (инглизча релетион – муносабат) ўтган асрнинг 70- йиллари бошида Кодд томонидан яратилган. Моделнинг соддалиги ва эгилувчанлиги маълумотлар базалари тузувчиларини эътиборини ўзига тортди. 80-йилларга келиб кенг тараққий эта бошлади ва реляцион МББТлар саноат стандарти даражасига кўтарилди. Модел реляцион алгебраси тушунчалари тизимига таянади. Бу тушунчаларнинг энг муҳимлари жадвал, сатр, устун, муносабат ва бирламчи калитлар саналади, бажариладиган амаллар эса жадваллар билан иш олиб боришда акс этади. Реляцион моделларда ахборот тўғри тўртбурчакли жадваллар кўринишида акс эттирилади. Ҳар бир жадвал устун ва сатрлардан ташкил

топган бўлади ва маълумотлар базалари ичида ўзининг такрорланмас номига эга. Жадвал реал олам ахборотини – моҳиятини акс эттиради, унинг ҳар бир сатри (ёзуви) эса объектнинг аниқ бир нусхасини – нусха моҳиятини акс эттиради. Жадвалнинг ҳар бир устуни ушбу жадвалда ўзига хос номга эга. Жадвал камида бир устунга эга бўлиши керак. Маълумотларнинг реляцион модели юқорида кўриб чиқилган тармоқли ва иерархиклардан фойдаланувчи учун қулай бўлган жадвалли тасаввурлар ва маълумотларга киришнинг оддий тузилиши билан фарқ қилади. Маълумотларнинг реляцион модели оддий икки ўлчамли жадвал - муносабат (модел объектлари)ларнинг йиғиндисидир. Реляцион моделдаги реляцион боғланган икки жадваллар орасидаги мантиқий боғланган алоқалар жадвал муносабатларига тегишли бир хил атрибутларнинг мазмун жиҳатидан тенглигига кўра ўрнатилади. Жадвал-муносабат реляцион моделларнинг универсал объекти ҳисобланади. Бу реляцион моделни таъминловчи турли МББТлардаги маълумотларни бирхиллаштириш имконини беради. Реляцион моделларни ишлаш оператсиялари муносабатлар алгебраси ва реляцион ҳисоб- китобларнинг универсал аппаратидан фойдаланишга асосланган. Жадвал реляцион модел маълумотлари (объекти)нинг асосий тури ҳисобланади. Жадвалнинг тузилиши устунларнинг йиғиндиси билан белгиланади. Жадвалнинг ҳар бир сатрида тегишли устунга мос келувчи биттадан мазмун жойлашган бўлади. Жадвалда иккита бир хил сатр бўлиши мумкин эмас. Сатрларнинг умумий сони чегараланмаган. Устун маълумотларининг баъзи таркибий қисми атрибутга мос келади. Атрибут маълумотларнинг энг оддий тузилмасидир. Жадвалда юқорида кўриб ўтилган тармоқли ва иерархик моделлардаги каби кўп таркибий қисмлари гу-руҳ ёки такрорланувчи гуруҳ кабилар белгиланиши мумкин эмас. Жадвалнинг ҳар бир устини маълумотлар тегишли таркибий қисми

(атрибут)нинг номига эга бўлиши керак. Маъноси жадвал сатрига тенг бўлган бир ёки бир нечта атрибутлар жадвалнинг калити ҳисобланади. Маълумотлар базасини тузишда реляцион ёндашув муносабатлар назариясининг терминологияси қўлланилади. Энг оддий икки ўлчамли жадвал муносабат сифатида белгиланади. Тегишли атрибут мазмунига эга бўлган жадвал устини домен дейилади. Турли атрибутлар мазмунига эга бўлган сатрлар эса кортеж деб аталади. Қисқа хулосалар: 1. Маълумонларнинг мантиқий моделини яратишдан асосий мақсад турлитуман ахборотларни тизимлаштириш ва унинг хусусиятларини мазмунига кўра, ҳажмига, боғланишларига, барча фойдаланувчилар тоифаларининг ахборотга бўлган талабини қондириш динамикасига кўра акс эттирилишидир. 2. Фойдаланувчининг ташқи модели ушбу фойдаланувчининг мантиқий моделига нисбатан контсептуал талабларини акс эттиради ҳамда фойдаланувчининг мантиқий модели асосида предмет соҳасини тасаввурларига мос келади. Демак, ташқи модел қанчалик пухта лойиҳалаштирилган бўлса, ахборот модели предмет соҳасини шунчалик аниқ ва тўлиқ акс эттиради ҳамда ушбу предмет соҳасини автоматлаштирилган тизим бошқаруви шунчалик аниқ ва тўлиқ ишлайди. 3. Предмет соҳасининг таҳли ҳар қандай ахборот тизимини ишлаб чиқаришни зарурий бошланғич босқичи ҳисобланади. Айнан ушбу босқичда бўлажак тизим фойдаланувчилари барча тўпламининг ахборот талабини аниқлайди ва ўз навбатида маълумотлар базасини моҳияти аниқлаб олинади. 4. Машина муҳитида маълумотларни ташкил этиш икки: мантиқий ва физик босқичлар билан тасвирланади. Маълумотларни бевосита машина (ташувчиси(да жойлаштириш усулини белгилайди. Маълумотларни замонавий амалий дастурлар воситаларида ташкил этишнинг бу босқичи фойдаланувчининг аралашувисиз автоматик равишда таъминланади.

5. Ҳар қандай ахборот тизимларини асосини махсус тарзда тузилган – маълумотлар базалари ташкил этади. Маълумотлар базалари – маълумотлар тўпламини тақдим этишни ва ташкил этишни объектив шакли бўлиб(масалан мақола, ҳисоб-китоблар) бунда ушбу маълумотлар ЭҲМ орқали қидириб топиладиган ва ишлов бериладиган холатда тизимлаштирилган бўлишлари керак. 6. Маълумотларнинг мустақиллиги - МББТга нисбатан асосий талаб асосланади, талабларнинг кучли тили эса фойдаланувчининг талабларини қондиришнинг муҳим шартидир. Бу тиллар ассотсиатив манзиллаштириш ва маълумотлар тўплами билан амаллар бажариш воситаларига эга. Бу эса ўз навбатида ЭҲМлар янги қурилмаларининг ичида улардан самарали фойдаланишга шароит яратади. Таянч иборалар: Ахборотнинг мантиқий модели; ахборот объектлари; реквизитлар; инфологик модел; маълумотлар базалари; маълумотларни мантиқий ташкил қилиш; файллар модели тушунчаси; маълумотларнинг мустақиллиги; МББТ таснифи; реляцион МББТ; тил воситалари; реляцион модел; реляцион маълумотлар тузилмалари; жадвал; устун; калит; иккиламчи калит.

Фойдаланилган адабиётлар 1. DataBase Journal. www.dbjournal.ro 2. The computer journal. www.oxfordjournals.org 3. Инженерный журнал: наука и инновации. www.engjournal.ru 4. Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар. Илмий-электрон журнал. 5. www.iqtisodiyot.uz 6. Экономическое обозрение. www.cer.uz Интернет сайтлар 1. www.search.re.uz 2. www.ictcouncil.gov.uz 3. www.ecsoman.edu.ru 4. www.imce.ru

Похожие

МББТнинг реляцион назарияси ва уни лойихалаш

Реляцион моделлар. Реляцион моделлар асослари. Инфологик моделлардан реляцион моделларга ўтиш. Реляцион амаллар

Реляцион маълумотлар модели тушунчалар муносабатлар

Маълумотларни моделлаштириш турлари. Маълумотлар моделлари. Инфологик моделлар. Даталогик моделлар. Физик моделлар

MYSQL МББТ муҳитида реляцион моделни амалга ошириш