Obyektga yo`naltirilgan dasturlash texnologiyalarini o`qitishda turli tipdagi ma`lumotlar bilan ishlash uslubiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Скачать

www.arxiv.uz Obyektga yo`naltirilgan dasturlash texnologiyalarini o`qitishda turli tipdagi ma`lumotlar bilan ishlash uslubiyoti Biz ushbu mavzuni muhokama qilishdan avval DELPHI dasturlash tilida ishlash mumkin bo`lgan ma`lumotlarning tiplarini eslaylik. Butun tip. DELPHI tili yettita tipdagi butun sonli ma`lumotlarni qabul qila oladi: Shortint, Smailint, Longint, Int64, Byte, Word hamda Longword. Butun tipdagi sonlar 1 -jadval tipi Diapazoni o`lchami Shortint -128 ... 127 8 bit Smallint -32 768 ... 32 767 16 bit Longint -2 147 483 648... 2 147 483 647 32 bit Int64 -2 63 ... 2 63 - 1 64 bit Byte 0...255 8 bit, ishorasiz Word 0...65 535 16 bit, ishorasiz Longwor 0 ... 4 294 967 295 32 bit, ishorasiz

www.arxiv.uz d DELPHI tili eng universal butun tipli ma`lumot hisoblanadaigan va longint tipiga ekvivalent bo`lgan Integer tipidagi ma`lumotlarni ham qabul qiladi. Haqiqiy tip. DELPHI tilida oltita haqiqiy tipdagi ma`lumotlar mavjud: real48, single, double, extended, comp, currency. Bu tiplar bir-biridan qabul qiladigan qiymatlarining diapazoni, ishonchli raqamlarining soni va kompyuter xotirasidan egallaydigan xajmlari bilan farqlanadi. 1-jadvalda bu tiplar ular oraidagi farq keltirilgan. DELPHI tili Double tipiga ekvivalent bo`lgan universal haqiqiy tip - Real tipidagi ma`lumotlarni ham qabul qiladi. Haqiqiy tipdagi ma`lumotlar Jadval-2 Diapazon Ishonchli raqamlari bayt Real48 2.9 x 10 -39 ... 1.7 x 10 38 11-12 06 Single 1.5 x 10 -45 ... 3.4 х 10 38 7-8 04 Double 5.0 x 10 -324 ... 1.7 x 10 308 15-16 08 Extended 3.6 x 10 -4951 ... 1.1 х 10 4932 19-20 10 Comp 2 -63  1 ... 2 63 -1 19-20 08 Currency -922 337 203 685 477.5808 19-20 08

www.arxiv.uz ... 922 337 203 685 477.5807 Turli tipdagi ma`lumotlar bilan ishlaganda talabalar yo`l qo`yishi mumkin bo`lgan va eng keng tarqalgan hatolik Edit oynasiga kiritilayotgan ma`lumot bilan bog`liq. Yosh dasturchilar odatda kompyuter bilan faqat «aqlli» odamlar ishlaydi, ular masala shartida ko`rsatilgan tipdagi ma`lumotni kiritishadi deb o`ylashadi. (1 va 2-jadvallarga e`tibor bering) Ho`sh, buning aksi bo`lsa-chi? degan savol odatda ularning hayollariga ham kelmaydi. Shuning uchun, odatda ular yozgan dastlabki dasturlarning tarkibida bunday anglashilmovchiliklar va kutilmagan holatlar umuman hisobga olinmaydi. Vaholangki, yosh dasturchilar bunday vaziyatlarning yuzaga kelib qolishi mumkinligi va uning oldini olishga ilk qadamlaridanoq ko`nikkanlari ma`qul. Talab qilingan tipdagi ma`lumotni kiritish masalasi ham DELPHI tilida himoyalangan blok mexanizmi try-except yordamida hal qilinishi mumkin. Shuning uchun, talabalarni, eng sodda, chiziqli dastur yozishni o`rganganlaridan keyinoq, bu

www.arxiv.uz mexanizm bilan tanishtirilganligi ma`qul. Ammo, bu mexanizm ham dasturda vujudga kelishi mumkin bo`lgan barcha hatoliklarni olishda yetarli vosita bo`la olmaydi. Demak, dasturchilar kiritilayotgan ma`lumotlarni nazorat qilishni dasturda hisobga olganlari maqsadga muvofiq bo`ladi. Namuna tariqasida N! ni hisoblash dasturini ko`ramiz. Matnda natural sonlarni kiritilishga e`tibor bering. procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject); var n, i, fak : integer; begin try n : strtoint(edit1.text); except on econverterror do showmessage(` Butun son kirirting``); end; if n<1 then begin showmessage(`Natural son kirirting``); exit end else

www.arxiv.uz begin fak : 1; for i :  1 to n do fak :  fak*i; label1.caption :  inttostr(fak); end; end; Ushbu matnda econverterror metodi edit1.text oynasiga kiritilgan satrni butun songa aylantirish qay darajada amalga oshirilganligini aniqlaydi. Sonli ma`lumotlarni qayta ishlashda eng ko`p uchraydigan navbatdagi muammo - bu olinayotgan natijalarning shu natija mansub bo`lgan tip diapazonidan chetga chiqishidir (1 va 2-jadvallarga qarang). Yuqoridagi dastur Edit1 oynasiga kiritilgan 12 soni uchun 479 001 600 natija bergani holda, 13 soni uchun 5447020800 o`rniga 1 932 053 504 natijani ekranga chiqaradi. Bunday katta sonlar bilan ishlash, ayniqsa olingan natijalarning to`g`ri yoki noto`g`riligini aniqlash mushkul vazifa hisoblanadi. Boshlovchi dasturchilar ko`pincha bu ko`rinishdagi natijalarni to`g`ri deb qabul qilishadi. Chunki, agar ular yozgan dastur noto`g`ri bo`lganda edi, kompyuter hatolik haqida

www.arxiv.uz axborot bergan bo`lur edi. Kompyuter dasturni bajarib, qandaydir natija berdimi, demak «dastur to`g`ri yozilgan» qabilidagi qarashlar yosh dasturchilarni ko`pincha hushyorlikdan bir oz chalg`itadi. Butun sonlar bilan ishlashda bu kabi hatolikning yuzaga kelishining asosiy sababi – bu ma`lumotlarning belgilangan diapazondan chetga chiqishidir. Bunday hatolikning oldini Erangeerror klassi ham ola olmaydi. Olingan ma`lumot diapazondan chetga chiqsa, u holda kompyuter hatolik haqida axborot berish o`rniga, olingan natijani to`g`ridan to`g`ri [ yuqori diapazon(1 ] ga bo`lib, qolgan qoldiqni natija sifatida qabul qiladi. Dasturda fak o`zgaruvchisini longword tipida deb belgilash ham vaziyatni qutqara olmaydi. Chunki, n soni yetarlicha katta bo`lishi mumkin. Yana yuqoridagi fikrimizga qaytib, dasturchilarga nafaqat kiritilayotgan ma`lumotlarni, balki olinayotgan natijalarni ham dasturda nazorat qilishni ta`kidlab o`tamiz. Faktorialning hisoblash dasturini quyidagicha yozishga tavsiya etamiz. procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);

www.arxiv.uz var n,i, fak: integer; begin try n : strtoint(edit1.text); except on econverterror do showmessage(`Butun son kirirting`); end; if n<1 then begin showmessage(`Natural son kirirting`); exit end else begin fak :  1; for i :  1 to n do begin if fak>(2147483647 div i) then begin showmessage (`Bunday katta sonni yoza olmayman`);

www.arxiv.uz exit end else begin fak : fak*i; label1.caption :  inttostr(fak); end; end; end; end; Bu matnda 2147483647 soni longword tipidagi eng katta son. Qiymati butun sonlar diapazonidan chetga chiqadigan ma`lumotlar bilan ishlashga ehtiyoj paydo bo`lgan, berilgan masalani hal uchun (masalan katta sonning faktorialini hisoblash uchun) satrli ma`lumotlar bilan ishlash usullaridan foydalanishni tavsiya etish mumkin. Haqiqiy tipdagi ma`lumotlar bilan ishlash butun sonlarga qaraganda ancha sodda. Buning sababi shuki, birinchidan, kiritilgan ixtiyoriy sonni haqiqiy son sifatida qarash mumkin; ikkinchidan, 2-jadvalda ko`rsatilgan haqiqiy tipdagi ixtiyoriy

www.arxiv.uz ma`lumot o`zi mansub bo`lgan tipning yuqori diapazonidan chetga chiqsa, bu haqda Floating point overflow ko`rinishidagi axborot chiqariladi. Quyi diapazondan chetga chiqadigan ma`lumotlar o`rniga esa nol qo`yiladi. Bu holda ham, zarur bo`lsa, dasturni haqiqiy o`rniga haqiqiy bo`lmagan ma`lumotlarni kiritishdan himoyalash uchun econverterror klassidan foydalanish mumkin. Eksponensial ko`rinishdagi sonlarni kiritishda esa sonning mantissasi uchun bitta maydon, tartibi uchun ikkinchi maydon tashkil qilingani ma`qul. Shundan keyin bu maydonlardagi ma`lumotlarni c : edit1.text  `e-`  edit2.Text; a :  strtofloat(c); tarzida eksponensial ko`rinishdagi songa aylantirish mumkin. Belgili va satrli ma`lumotlar bilan ishlaganda odatda, muammolar ko`p bo`lmaydi. Paskal tilida satrli kattaliklarning uzunligi 256 tagacha bo`lishi mumkin edi. DELPHI tilida esa satrli kattaliklarning uzunligi yetarlicha katta bo`lishi mumkin. Chunki, DELPHI dagi shortstring, longstring ва widestring kabi satrli tiplar uchun xotiradan statik va dinamik

www.arxiv.uz tarzda joy ajratilishi mumkin. Bu tiplar bir-biridan o`zgaruvchilar uchun xotiradan joy ajratish, belgilarning kodlashtirish usullari shamda satrlarning uzunligi bilan farqlanadi. Satrli o`zgaruvchilarga statik joy ajratish faqat dastur ishga tushirilmasdan avval sodir bo`ladi. Dastur ishga tushirilganidan o`zgaruvchilarga xotiradan joy dinamik tarzda ajratiladi. Demak, starli ma`lumotlar uchun ajratiladigan joy amaliy jihatdan kompyuterning bo`sh xotirasi bilan chegaralanadi. Satrli ma`lumotlar bilan ishlaganda universal String satrli tipi bilan ishlashni tavsiya etamiz. Juda ham uzun bo`lgan satrli kattaliklarni dastur yordamida qayta ishlashga faqat nazariy jihatdan to`g`ri kelishi mumkin, ammo amaliyotda bunday masalalar juda kam uchraydi. Shuning uchun satrli kattaliklarning uzunligi bilan bog`liq muammoni chetga surib qo`yish mumkin. DELPHI tilida konsolli ilovalar yaratgish imkoniyati mavjud. Ammo, shuni yodda tutish kerakki, konsolli ilovalarni Windows muhitida yaratiladi va bu ilovalar odatda DOS dasturi kabi ishlatiladi. Bilamizki, DOS sistemasida ASCII kodlash usuli, Windows da esa ANSI usuli qo`llanadi. Bu kodlash usullarida

www.arxiv.uz kirill alifbesining xarflari turli kodlarga ega. Shuning sababli, konsolli ilovalar dasturi matnidagi kirill alifbesida yozilgan izohlar o`rniga boshqa matn ekran chiqariladi. Demak, konsolli ilovalarda turli matnlarni chiqarishga zarurat bo`lsa, bu matnlarni lotin alifbesida chiqarish tavsiya qilinadi. Agar konsolli ilovalarda rus alibesidagi axborotlarni ekranga chiqarish zarur bo`lsa, dastur matnida ANSI-satrni ASCII-satriga o`tkazuvchi qayta kodlash amalini qo`shimcha tashkil qilishga to`g`ri keladi. ANSI kodlash usulida kirillcha harflar 192 dan 255 gacha kodlanishi hamda ASCII da - 128 dan 175 gacha (A..Yaa..p) va 224 dan 239 gacha (r..ya) kodlanishini hisobga olsak, dastur matniga quyidagi buyruqlarni qo`shib qo`yish tavsiya qilinadi. for i : 1 to length(matn) do case matn[i] of ` А `..` п ` : matn[i] :  Chr(Ord(matn[i]) - 64); ` р `..` я ` : matn[i] :  Chr (Ord(matn[i] ) -16); end; Biz yuqorida faqat eng ko`p qo`llanadigan butun, haqiqiy va satrli tiplarga oid tipik ma`lumotlarni keltirdik halos. Qolgan

www.arxiv.uz tiplar bilan DELPHI tilida nazariy yoki amaliy mashg`ulotlar vaqtida ehtiyojga qarab talabalarni tanishtirish mumkin. DELPHI dasturlash tilida fayllar bilan ishlash uslubiyoti Ma`lumki, kompyuterlarni operatsion tizimlarsiz, operatsion tizimlarni fayllarsiz tasavvur etish mumkin emas. Fayl, katalog, disk tushunchalari ixtiyoriy tizimning yadrosini tashkil qiladi. Har bir operatsion sistema o`ziga hos bo`lgan fayllar tizimiga ega. Odatda fayllar bajaradigan funksiyalariga ko`ra bajariladigan va bajarilmaydigan turlarga bo`linadi. Kengaytmasi .exe, .com, .bat kabi fayllar bajariladigan fayllar hisoblanadi. Bajarilmaydigan fayllarning kengaytmasi esa boshqacha bo`ladi. Ular bajariladigan fayllarning ishini to`liq bo`lishini ta`minlaydi yoki ular yordamida yaratiladi. Biz ushbu mavzu yordamida bajarilmaydigan fayllar guruhiga kiruvchi alohida fayllarni o`qitish uslubiyotini bayon qilamiz Bu fayllar ma`lumotlar omboridan iborat bo`lib, ularni massiv tushunchasining mantiqiy davomi deb qarash mumkin.

www.arxiv.uz Chunki bu fayllar o`zida elementlarining soni oldindan noma`lum yoki cheksiz bo`lgan massivlarni saqlaydi. Bunday fayllar bilan ishlashni bilish dasturchilar uchun alohida ahamiyat kasb etadi va keyingi faoliyatlarida juda kuchli vositaga bo`lib xizmat qiladi. Ma`ruza mashg`ulotlarida fayl haqidagi umumiy ma`lumotlar hamda fayllar bilan ishlashning nazariy tomonlarini o`rgatiladi, amaliy mashg`ulotlarda esa bu bilimlarni mustahkamlashga intilgan holda asosiy e`tiborni yangi fayllarni tashkil qilish, mavjud fayllarning davomiga yangi ma`lumotlarni qo`shish, ilgari tashkil qilingan fayllar ustida turli masalalarni hal qilishga qaratiladi. Mavzu bo`yicha mustaqil mashg`ulotlarni individual topshiriqlar asosida tashkil qilish tavsiya qilinadi. Ushbu mavzuni yoritishdan avval mavzu bo`yicha boshlang`ich ma`lumot sifatida Fayl nima? Fayllar bilan ishlashning afzalliklari nimada? Fayllar bilan ishlashga insonning, ayniqsa kompyuter foydalanuvchilarining xayotidagi qanday holatlarda extiyoj paydo bo`lishi mumkin? degan savollarga javob berilishi hech bir shubhasiz nazariy mashg`ulot

www.arxiv.uz samarasini oshiradi. Bu o`rinda namuna tariqasida, quyidagi holatlarni eslatib qo`yish mumkin. 1-holat: Ayrim hollarda bitta dasturdan foydalanish jarayonida katta hajmdagi boshlang`ich ma`lumotlarni kiritishga to`g`ri kelib qoladi. Odatda, bu ma`lumotlarni kiritish jarayoni biror sabab bilan to`xtatib qo`yilsa yoki uzilib qolsa, dastur o`z ishini to`xtatadi. Dastur qayta ishga tushirilganda esa boshlang`ich ma`lumotlarni kompyuter xotirasiga takroran kiritish lozim bo`ladi. Yuzaga kelishi mumkin bo`lgan bunday vaziyat foydalanuvchilarga dasturdan foydalanishda qiyinchiliklar tug`dirish mumkin. 2-holat: Faraz qilaylik, kompyuter o`z xotirasiga kiritilgan dasturni to`la bajarishi uchun 1 oy davomida uzluksiz ishlashi kerak bo`lsin. Va bu kompyuterni qandaydir sabab bilan, aytaylik, 20 kundan keyin o`chirishga to`g`ri kelsin (yoki elektr ta`minoti ma`lum bir muddatda uzilib qolsin). Vujudga kelishi mumkin bo`lgan bunday holatda dasturni yana ishga tushirib, kompyuterning dastlabki 20 kunlik mehnatini qaytadan tiklagandan keyingina dastur o`z ishini davom ettirish mumkin.

www.arxiv.uz Ana shu kabi holatlarni oldini olish uchun yangi ilovalarni yaratish jarayonida ma`lum bir muddat ishlagandan so`ng, dastur yordamida olingan natijalarini saqlab qolish va yuqoridagi kabi kutilmagan uzilishlardan keyin dastur o`z ishini kelgan joyidan davom ettirish imkoniyatlarini nazarda tutish talab qilinadi. Bu ishni tashkil qilish uchun zarur bo`lgan vosita sifatida fayldan foydalanish tavsiya qilinadi. Fayllar ma`lumot saqlashning eng qulay usuli ekanligining sababi quyidagilardan iborat: Odatda dasturni bajarib, olingan natijalar dastur o`z ishiii tugatgandan so`ng, EHM xotirasidan o`chib ketadi. Bu ma`lumotlarga keyinchalik ehtiyoj paydo bo`lsa, ularni qayta tiklash uchun dasturni yangidan ishga tushirishga to`g`ri keladi. Buni oldini olish uchun olingan natijalarni fayllarga yozib qo`yilishi mumkin; Bitta faylda saqlanayotgan ma`lumotlar ko`plab masalalar (ilovalar) uchun asos bo`lish mumkin, boshqacha aytganda saqlab qo`yilgan ma`lumotlar doirasidagi boshqa

www.arxiv.uz masalalar uchun boshlang`ich ma`lumot bo`lib xizmat qilishi mumkin; Ma`lumotlar soni EHM ning operativ xotirasiga sig`maydigan darajada ko`p bo`lishi mumkin. Bunday vaqtda ma`lumotlarning bir qismini qandaydir faylda vaqtincha saqlab qo`yish tavsiya qilinadi. Bu ma`lumotlar tinglovchilarning qiziqishlarini orttirib, fayl tushunchasi bilan tanishishga jismonan va ruhan tayyorlaydi. Shundan keyin fayl haqidagi umumiy ma`lumotlarni keltirishga o`tish mashg`ulot samarasini oshiradi.. Fayl deb, xotira qurilmalaridan birida saqlanayotgan (ma`lum bir hajmni egallagan) va o`zining nomiga ega bo`lgan ma`lumotlar to`plamiga aytiladi. Fayl bo`sh bo`lishi ham mumkin. Ushbu ma`lumotlar keltirilgandan keyin faylning manzili va nomi haqidagi umumiy tushunchalarni izohlashga o`tiladi. Fayllar o`zining manzili hamda nomiga ega bo`ladi. Faylning nomi odatda ikkita qismdan iborat bo`ladi: atamasi va kengaytmasi. Masalan:

$www.arxiv.uz D: \ DELPHI \ alomat.pas yozuvi alomat.pas faylini anglatadi. bu yerda alomat- faylning nomi, .pas-esa uning kengaytmasi. Bu faylning manzili bo`lib D diskdagi DELPHI papkasi hizmat qiladi. Mashg`ulotning navbatdagi bosqichi fayllarni tashkil qilish hamda ulardan foydalanishga qaratiladi. Dastlab, fayllar bilan ishlash jarayoni ikki bosqichdan, ya`ni faylni tashkil qilish hamda fayldan foydalanish bosqichlaridan iborat bo`lishi uqtiriladi. Odatda, fayllar bilan bog`liq masalalarning shartlarida shunchaki biror fayl berilganligi ta`kidlanadi va bu fayl ustida qandaydir amalni bajarish talab qilinadi. Masalan: f faylida 1000 gacha bo`lgan tub sonlar saqlanadi. Shu fayldan foydalanib, 500 dan katta bo`lgan tub sonlar miqdorini aniqlang. Bu kabi masalalar tinglovchilarni to ular fayllar bilan ishlash mavzusini to`liq egallab olmagunlaricha bir oz chalg`itadi. Oqibatda ular birdaniga shunday fayl bor ekan degan nuqtai nazar bilan, to`g`ridan-to`g`ri masalada qo`yilgan talabni bajarishga kirishib ketadilar va bir ozdan so`ng «noto`g`ri ko`cha» ga kirib qolganlarini anglashlashadi. Buning oldini olish uchun dastlab$

www.arxiv.uz masalaning shartida keltirilgan faylning biror papkada mavjudligini tekshirish, mavjud bo`lmaganda esa bu faylni yaratish lozimligini, shundan keyingina bu fayl ustida talab qilingan shartni amalga oshirish lozimligini alohida ta`kidlab o`tish maqsadga muvofiq. Yuqori keltirilgan ma`lumotlarning hammasi fayllar mavzusini chuqur o`zlashtirish uchun boshlang`ich ma`lumotlar hisoblanadi. Mashg`ulot mobaynida bu ma`lumotlar yetarlicha izohlanganidan so`ng, bevosita fayllar ustida bajarish mumkin bo`lgan amallar haqidagi ma`lumotlarga o`tishdan avval faylli o`zgaruvchilar tushunchasini tinglovchilar ongiga yetkazish tavsiya etiladi. Odatda fayllarda bir hil tipdagi ma`lumotlar saqlanadi va ular bilan ishlash uchun faylning manzili va nomini aniq ko`rsatish talab qilinadi Fayllarning manzili va nomini bir dastur matnida bir necha marta kelishi dasturchiga bir oz noqulaylik tug`diradi va ushbu holatning oldini olish uchun DELPHI tilida shu fayl va uning manzilini biror o`zgaruvchi bilan belgilab qo`yish qabul qilingan. Bunday o`zgaruvchilarni faylli o`zgaruvchilar deb ataladi. Faylli o`zgaruvchilarni ham dasturda

www.arxiv.uz qatnashadigan boshqa o`zgaruvchilar kabi e`lon qilinishi lozim. E`lon umumiy ko`rinishda quyidagicha yoziladi:

$www.arxiv.uz Var файлли ўзгарувчи: file of тип; Masalan : Var f : file of integer; g : file of string[20]; Bu yerda faqat butun sonlar uchun mo`ljallangan f hamda har bir elementi 20 tagacha belgidan iborat bo`lgan matnli ma`lumotlarning g – faylli o`zgaruvchilari e`lon qilinmoqda. Tinglovchilarda faylli o`zgaruvchilar to`g`risidagi tasavvur paydo bo`lganidan keyin, bu o`zgaruvchilar yordamida fayllarning nom iva manzilini ko`rsatish uchun mo`ljallangan Assignfile protsedurasi haqidagi ma`lumotlar keltiriladi. Bu protsedura umumiy ko`rinishda Assignfile( файлли ўзгарувчи , ` файлнинг манзили ва номи `); tarzida yoziladi. Masalan : assignfile(f, `D:\ DELPHI \ alomat.pas`); Bunday e`londan keyin, kompyuter f fayli deganda D diskda joylashgan DELPHI papkasidagi alomat.pas faylini tushunadi, ya`ni har gal f fayli ustida bajarilishi lozim bo`lgan amallarni D:\DELPHI\alomat.pas fayli uchun bajaradi.$

Obyektga yo`naltirilgan dasturlash texnologiyalarini o`qitishda turli tipdagi ma`lumotlar bilan ishlash uslubiyoti

20.09.2019

0

91 KB

Похожие