Muxandislik dasturlarining sinflanishi va ularning qo’llanilish sohalari - Информатика и ИТ - Рефераты

Muxandislik dasturlarining sinflanishi va ularning qo’llanilish sohalari

Загружено в:

10.11.2022

Скачано:

0

Размер:

18.974609375 KB

Muxandislik dasturlarining sinflanishi va ularning qo’llanilish sohalari Reja: 1. Muxandislik dasturlarining qoʻllanilish ahamiyati. 2. Avtomatlashtirish toʻgʻrisida umumiy ma’lumotlar.

Dastur maʻlumotlarga ishlov berish jarayonining formallashgan tavsifi sifatida. Dasturiy vosita Dasturlashtirishning bosh maqsadi maʻlumotlarga ishlov berish jarayonlari (bundan buyon jarayonlar deb ataladi) ni tavsiflashdan iborat. Axborotga ishlov berish boʻyicha xalqaro federatsiya (IFIP) da qabul qilinganidek, maʻlumotlar (data) bu qandaydir jarayonda uzatish va qayta ishlash uchun yaroqli boʻlgan formallashgan koʻrinishdagi faktlar va gʻoyalarning taqdimotidir, axborot (information) esa maʻlumotlarni taqdim etishda ularga berilgan maʻnoni bildiradi. Maʻlumotlarga ishlov berish (data processing) ushbu maʻlumotlar ustida muntazam ketmaketlikdagi amallarni bajarish demak. Maʻlumotlar maʻlumot tashuvchilar da taqdim etiladi va saqlanadi. Maʻlumotlarga bironbir ishlov berish paytida qoʻllanadigan maʻlumot tashuvchilar majmuini axborot muhiti (data medium) deb ataymiz. Axborot muhitida maʻlum bir vaqt mobaynida mavjud boʻlgan maʻlumotlar toʻplamini ushbu axborot muhitining holati deb ataymiz. Jarayon ga esa shunday taʻrif berish mumkin: jarayon bu biron-bir axborot muhitida oʻzaro almashinib keluvchi holatlar ketma-ketligi. Jarayonga tavsif berish - bu berilgan axborot muhitidagi holatlar ketma- ketligini aniqlash demak. Agar biz talab qilinayotgan jarayon unga berilgan tavsifga koʻra biron-bir kompyuterda avtomatik tarzda hosil boʻlishini xohlasak, bu holda ushbu tavsif formallashgan boʻlishi lozim. Bunday tavsif dastur deb ataladi. Bu oʻrinda dastur insonga ham tushunarli boʻlmogʻi lozim. Chunki dasturlarni ishlab chiqishda ham, ulardan foydalanishda ham ushbu dastur aynan qanday jarayonni yuzaga keltirayotganini aniqlab olishga toʻgʻri keladi. Shu bois dastur inson uchun qulay boʻlgan formallashgan dasturlash tili da tuziladi hamda translyator deb ataluvchi boshqa bir dastur yordamida avtomatik tarzda tegishli kompyuter tiliga oʻtkaziladi. Inson ( dasturchi ) oʻzi uchun qulay dasturlash tilida dastur tuzishdan avval, katta tayyorgarlik ishini olib borishi lozim: masalaning qoʻyilishini aniqlab olish, uni yechish usullarini tanlash, talab qilinayotgan dasturni qoʻllashdagi oʻziga xos xususiyatlarni aniqlash, ishlab chiqilayotgan dasturni tashkillashtirishning umumiy jihatlariga aniqlik kiritish va h.k. Bu axborotdan

foydalanish inson uchun dasturni anglab yetish masalasini ancha osonlashtirishi mumkin. Shuning uchun uni alohida hujjatlar koʻrinishida qayd etib borish gʻoyat foydalidir (bu oʻrinda bunday hujjatlar odatda formallashmagan boʻlib, faqatgina tushunchalarga oydinlik kiritishga moʻljallangan boʻladi). Odatda dasturlar ularni ishlab chiqishda ishtirok etmaydigan insonlar (ular foydalanuvchilar deb ataladi) foydalana oladigan qilib ishlab chiqiladi. Dasturni oʻzlashtirish uchun foydalanuvchiga uning matnidan tashqari yana qandaydir qoʻshimcha hujjatlar ham kerak boʻladi. Maʻlumot tashuvchilardagi dasturiy hujjatlar bilan taʻminlangan dastur yoki mantiqan bogʻlangan dasturlar majmui dasturiy vosita (DV) deb ataladi. Dastur maʻlumotlarga kompyuterda baʻzi bir avtomatik ishlov berishni amalga oshirish imkonini beradi. Dasturiy hujjatlar dasturiy vositaning u yoki bu dasturi qanday vazifalarni bajarishini, dastlabki maʻlumotlarni qanday tayyorlash va talabdagi dasturni qanday ishga tushirish kerakligini, shuningdek olinayotgan natijalar nimani bildirishini (yoki ushbu dasturning bajarilishidan olinayotgan samara nimada ekanligini) tushunib olishga yordam beradi. Bundan tashqari, dasturiy hujjatlar dasturning oʻzini tushunib yetishga yordam beradiki, bu uni modifikatsiya qilishda gʻoyat muhimdir. Dasturlash texnologiyasi va uning rivojlanishining asosiy bosqichlari Dasturiy taʻminotining ishlab chiqish jarayonida foydalaniladigan usullar va vositalar yigʻindisi dasturlash texnologiyalari deb ataladi. Har qanday boshqa texnologiya kabi, dasturlash texnologiyasi oʻz ichiga quyidagi texnologik yoʻriqnomalar toʻplamini olgan: • texnologik operatsiyalarni bajarish ketma-ketligini koʻrsatish; • u yoki boshqa operatsiya bajariladigan shartlarni sanab oʻtish; • har bir operatsiya uchun dastlabki maʻlumotlar, natijalar, shuningdek, yoʻriqnomalar, normativlar, standartlar, baholash mezonlari va usullari belgilangan operatsiyalar oʻzining taʻriflari (1.1 - rasm)

Operatsiyalar (amallar) toʻplami va ular ketma – ketligidan tashqari, texnologiya, shuningdek ishlab chiqarishning muayyan bosqichida foydalaniladigan loyihalashtirilayotgan tizimni, aniqrogʻi, modelni taʻriflash usulini belgilaydi. Ishlab chiqishning muayyan bosqichlarida yoki bu bosqichning alohida masalalarini hal etish uchun foydalaniladigan texnologiyalar yoki ishlab chiqish jarayonini qamrab oluvchi texnologiyalar farqlanadi. Birinchisi asosida, qoidaga koʻra, aniq vazipredmeti hal etish imkonini beradigan cheklangan darajada qoʻllaniladigan usul mavjud. Ikkinchisi asosida tayanch (bazaviy) usul yoki ishlab chiqishning turli bosqichlarida foydalaniladigan usullar birligini yoki uslubiyatini belgilovchi yondashish mavjud. Dasturlashning mavjud texnologiyalarini farqlash va ularning asosiy yoʻnalishlarini aniqlash uchun dasturlashning predmet sifatida rivojlanishining asosiy bosqichlarini ajratib, bu texnologiyalarni tarixiy kontekstda koʻrib chiqish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqich – “stixiyali” dasturlash. Bu bosqich dastlabki hisoblash mashinalarining paydo boʻlishi paytidan boshlab, XX asrning 60 – yillarigacha boʻlgan davrni qamrab oladi. Bu davrda tuzilgan texnologiyalar yoʻq boʻlib, dasturlash asosan sanʻat darajasida edi. Dastlabki dasturlar sodda tuzilishga ega boʻlgan. Ular mashina tilidagi dasturdan va u ishlov beradigan maʻlumotlardan iborat (1.2 rasm). Mashina kodlaridagi dasturlarning murakkabligi dasturchining bir vaqtning oʻzida bajarilayotgan operatsiyalarning ketma-ketligini va dasturlashdagi maʻlumotlarning joylashishini fikran kuzatish qobiliyati bilan chegaralangan. Assemblerning paydo boʻlishi ikkilik yoki oʻn oltilik kodlar oʻrniga maʻlumotlarning ramziy nomlari va operatsiyalar kodlarining mnemonikasidan foydalanish imkonini berdi. Natijada dasturlar yanada ―oʻqitiladigan‖ boʻldi. FORTRAN va ALGOL kabi yuqori darajali dasturlash tillarining yaratilish operatsiyalarini detallashtirish darajasi pasaytirib, hisoblashlarni dasturlashni ancha soddalashtiradi. Bu, oʻz navbatida, dasturlarning murakkabligini oshirishga yordam beradi.

Ikkinchi bosqich dasturlashga tarkibiy yondashish (XX asrning 60 – 70 - yillari). Dasturlashga tarkibiy yondashish dasturiy taʻminlashni ishlab chiqishning barcha bosqichlarining bajarilishini qamrab oluvchi tavsiya etilayotgan texnologik usullar majmuasidan iborat. Tarkibiy yondashish asosida uncha katta boʻlmagan (40 – 50 operatorgacha) alohida kichik dasturlar koʻrinishida keyingi amalga oshirish maqsadida murakkab tizimlar dekopmozitsiyasi (qismlarga boʻlaklash) yotadi. Dekompozitsiya boshqa tamoyillari (obʻyektli, mantiqiy va h.) ning paydo boʻlishidan keyin ushbu usul protsedurali dekompozitsiya nomiga ega boʻldi. Ilgariroq foydalanilgan dekompozitsiyaga protsedurali yondashishdan farqli ravishda tarkibiy yondashish eng sodda tuzilishdagi kichik masalalar iyerarxiyasi koʻrinishida masalaning taqdim etilishini talab qilar edi. Loyihalashtirish, shu tariqa ―quyidan yuqoriga‖ amalga oshirilib, kichik dasturlar interfeyslarining ishlab chiqilishini taʻminlagan holda umumiy gʻoyaning amalga oshirilishini koʻzda tutgan edi. Bir vaqtning oʻzida algoritmlar konstruksiyasiga cheklashlar kiritilar, ular taʻrifining formal modellari, shuningdek, algoritmlarni loyihalashtirishning maxsus usuli – qadam – baqadam detallashtirish usuli tavsiya etilgan edi. Uchinchi bosqich – dasturlashga obʻyektli yondashuv (XX asrning 80 – yillari oʻrtasidan 90 – yillar oxirigacha). Obʻyektga – moʻljallangan dasturlash har biri muayyan turdagi (klassdagi) nusxa boʻlgan obʻyektlar majmuasi koʻrinishida dasturning taqdim etilishiga asoslangan murakkab dasturiy taʻminlashni yaratish texnologiyasi sifatida aniqlanadi, bunda klasslar xususiyatlarni meros qilib olish bilan birga iyerarxiyani hosil qiladi [10, 24, 29]. Bunday tizimdagi dasturiy obʻyektlarning oʻzaro harakati xabarlarni uzatish yoʻli orqali amalga oshiriladi (1.6-rasm). Dasturning obʻyektli tuzilishidan ilk bor XX asrning 60 – yillaridayoq paydo boʻlgan murakkab tizimlarni imitatsiyali modellashtirish tili – Simula da foydalanilgan. Modellashtirish tillari uchun tabiiy hisoblangan dasturni taqdim etish usuli modellashtirishning boshqa ixtisoslashtirilgan til – Smalltalk tilida rivojlanishni davom ettirgan (XX asrning 70

- yillari), keyin esa, Pascal, C++, Modula, Java kabi dasturlashning universal tillariga koʻchirilgan. Modulli dasturlashga nisbatan obʻyektga moʻljallangan dasturlashning asosiy yutugʻi dasturiy taʻminotni ishlab chiqishni ancha yengillashtiruvchi dasturiy taʻminotning ―yanada tabiiyroq‖ boʻlaklanishi hisoblanadi. Bu maʻlumotlarni yanada toʻliqroq lokallashtirish va ularning ishlov berish kichik dasturlari bilan interratsiyalashishiga olib keladi. Toʻrtinchi bosqich – komponentli yondashuv va CASE – texnologiya (XX asrning 90 – yillaridan boshlab to hozirgi paytgacha). Komponentli yondashish – standartlashtirilgan ikkili interfeyslar orqali oʻzaro taʻsir koʻrsatuvchi dasturiy taʻminotning fizik jihatdan alohida mavjud boʻlgan qismlar – dasturiy taʻminotning alohida komponentlaridan qurilishini koʻzda tutadi. Oddiy obʻyektlardan farqli ravishda obʻyekt – komponentlarni dinamik chaqiriladigan kutubxonalar yoki bajariladigan fayllarga yigʻish, ikkili koʻrinishda (boshlangʻich matnlarsiz) tarqatish va muvofiq texnologiyani taʻminlovchi dasturlashning har qanday tilida foydalanish mumkin. Bugungi kunda obʻyektlar bozori haqiqatga aylandi, chunki Internetda koʻp miqdordagi komponentlarni taqdim etuvchi bogʻlamalar mavjud, jurnallar komponentlar reklamasi bilan toʻlib – toshgan. Bu dasturchilarga hech boʻlmaganda qisman qayta foydalanilgan qismlardan iborat mahsulotlarni yaratish, yaʻni apparaturani loyihalashtirish sohasida oʻzini ijobiy tomondan koʻrsatgan texnologiyadan foydalanish imkonini beradi. Nazorat savollari: 1. Dastur deb nimaga aytiladi? 2. Dasturiy vositalarga nimalar kiradi? 3. Translyator deb nimaga aytiladi? 4. Dasturlash texnologiyasi va uning rivojlanishining asosiy bosqichlari qaysilar? 5. Ob’yektga mo’ljallangan dasturlash deb nimaga aytiladi? 6. Komponentli yondashish tamoyilini tushuntiring?

Asosiy adabiyotlar 1. Stephen J. Chapman MATLAB Programming for Engineers. – New York: CL Engineering USA, 2015. -456r. 2. Keith Stouffer, Joe Falco, Karen Kent. Guide to Supervisory Control and Data Acquisition (SCADA) and Industrial Control Systems Security. – Gaithersburg: National Institute of Standards and Technology Gaithersburg, 2006. - 164 p. 3. T.Dadajonov, M.Muxitdinov. MATLAB asoslari. - Toshkent: Fan, 2008. 631 b. 4. A.N. Yusupbekov, F.T. Adilov, V.M. Dozorsev Tipik texnologik obyektlarni imitasion modellashtirish va boshqarish malakali kopyuter treningi. - Toshkent: Tafakkur Bo’stoni, 2016. – 196 b. 5. A.N. YUsupbekov, F.T. Adilov, V.M. Dozorsev Imitatsionnoe modelirovanie tipov ы x texnologicheskix ob’ektov i kompyutern ы y trening nav ы kam upravleniya.-Tashkent: Tafakkur Bo’stoni, 2015. – 204s. 6. Frolov D.A. Analiz vidov kompyutern ы x obuchayu щ ix sistem dlya podgotovki personala prom ы shlennogo predpriyatiya i sovremenn ы x texnologi ix postroeniya / D.A. Frolov // Innovatsionn ы e informatsionn ы e texnologii. 203. T. 1. №2.S. 431-434.

Похожие

Muxandislik dasturlarining sinflanishi va ularning qo’llanilish sohalari

Kuchaytirgichlarni sinflanishi, tavsiflari

Zamonaviy web texnologiyalari, ularning ma’lumotlar ombori bilan bog’lanishi, tatbiq etilish sohalari

Ijro qiluvchi qurilmalarni sinflanishi, umumiy tavsiflari

Muhandislik dasturlarining qo’llanilishi. Avtomatlashtirishda qo’llaniladigan dasturlar haqida qisqacha ma’lumot