Mikroprotsessorlar - Информатика и ИТ - Рефераты

Mikroprotsessorlar

Загружено в:

30.10.2022

Скачано:

0

Размер:

580.578125 KB

Mikroprotsessorlar Reja: Yarim o’tkazgichli mikroelektronikaning fizik asoslari Mikroprosessor turlari Mikroprosessorlarning ishlash va faoliyat ko’rsatish imkoniyatlari Mikroprosessorning tuzilishi Xotira va uning ishlash imkoniyatlari Registrlar va ularning turlari

Ushbu ishda yarim o’tkazgichli mikroelektronikaning fizik asoslari, mikroprosessor turlari, mikroprosessorlarning ishlash va faoliyat ko’rsatish imkoniyatlari, mikroprosessorning tuzilishi, xotira va uning ishlash imkoniyatlari, registrlar va ularning turlari haqidagi asosiy tushinchalar haqida tanishtiriladi. Yarim o’tkazgichli mikroelektronikaning fizik asoslari Radioelektron qurilmalar juda ko’p sondagi elektron asboblardan tashkil topadi. Fan va texnikaning rivojlanishi bilan ularning soni va turi yanada ortib bormoqda. Shuning uchun radioelektron qurilmaning mustahkamligi, uzoq, muddat ishonchli hizmat qila olish qobiliyati va boshqa hususiyatlarini oshirgan holda ularning hajmini kichraytirish, og’irligi va sarf qiladigan quvvatini kamaytirish kabi masalalar o’rtaga qo’yilmoqda. Yarim o’tkazgichlar texnikasining rivojlanishi yarim o’tkazgichli asboblarning ma’lum kombinatsiyadagi sistemasini bir qobiqda joylashtirish imkoniyatini yaratdi. Bunday asboblar modul — sxemalar yoki mikromodullar deb ataladi. Ularda o’ta ixcham qobiqsiz yarim o’tkazgichli asboblap, plyonkali (pardasimon) qarshilik va kondensatorlar ma’lum sxema asosida bir qobiq ichiga yig’iladi va biror elektron qurilmaning to’liq sxemasini tashkil etadi. Shuning uchun ular mikrosxemalar deb ham ataladi. Mikrosxemalarning 1sm 3 hajmida kamida 5 ta element (tranzistor, diod, rezistor, sig’im va induktivlik) qatnashib, ular biror elektron qurilmaning tugallangan sxemasini tashkil etishi lozim. Integral mikrosxema (IMS) deb ataladigan yarim o’tkazgichli asboblar keng qo’llaniladi. Ular qurilmaning umumiy hajmini 20 000 martadan ortiq kichraytirish imkonini beradi. IMS shunday qurilmaki, uning barcha elementlari yoki ularning bir qismi ajralmas qilib bog’langan bo’ladi. Ular bir-biri bilan shunday tutashganki, natijada bir butun qurilma bo’lib hizmat qiladi. Mikrosxemalarni turlarga ajratish juda ko’p belgilarga asoslanadi: materialining turi, elementlarining soni, funktsional bog’lanishi, qanday maqsadga hizmat qilishi, ishlab chiqarish texnologiyasi, konstruktsiya va boshqalar.

Masalan, bajaradigan ishining turiga qarab — kuchaytirgichlar, generatorlar, mantiqiy elementlar; funktsional maqsadiga qarab— raqamli, qiyosiy (chiziqli), hissiy— raqamli; ishlab chiqarish texnologiyasi va konstruktsiyasiga qarab — yarim o’tkazgichli, pardasimon (plenkali), gibridli va birlashtirilgan sxemalar mavjud. IMS ning murakkabligi yarim o’tkazgich kristalida nechta element joylashtirilganligi bilan belgilanadi. Shunga ko’ra mikrosxemalar integrallanish darajasi orqali xarakterlanadi. Masalan, elementlarining soni 10 tagacha bo’lgan mikrosxemalar birinchi darajali integral sxema (IS1) yoki oddiy mikrosxema, elementlarining soni 100 tagacha bo’lganlari—ikkinchi darajali integral sxema (IS2) yoki o’rta (O’IS) mikrosxema deb ataladi. Elementlarining soni 100-10000 bo’lgan ISlar III darajali, ya’ni katta integral sxema (KIS), 10 000 dan ortiq elementga ega bo’lgan mikrosxemalar esa, o’ta katta (O’KIS), ya’ni yuqori darajada integrallanishli mikrosxemalar hisoblanadi. Oddiy IMSga mantiqiy elementlar, o’rta IMSga esa, kompyuterning xotira qurilmalari, hisoblagichlar, jamlash qurilmalari — summatorlar misol bo’ladi. Arifmetik, mantiqiy va boshqarish qurilmalari katta IMS dir. Shuni aytish kerakki, mikrosxemalarning integrallanish darajasini orttirish va unga bog’liq elementlar o’lchamini kichraytirishning chegarasi bor. Bir necha o’n ming elementni bir sxemaga birlashtirish (integrallash) texnologik jihatdan juda murakkab bo’lib, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun funktsional mikroelektronikaga o’tilmoqda. Unda qurilmaning biror funktsiyasini bajarish standart elementlar yordamida emas, balki fizik xodisalar asosida bajariladi. Integral mikrosxemalar funktsional bog’lanishiga qarab 2 hil — impuls — qiyosiy va mantiqiy (logik) bo’ladi. Impuls qiyosiy IMS garmonik yoki impuls tebranishlarni hosil qilish yoki kuchaytirishda, mantiqiy IMS esa, qurilmani elektron kalit rejimida ishlashini ta’minlashda qo’llaniladi. IMSlarning kichik o’lcham va massaga ega bo’lishi, kam quvvat sarflashi yoki ishonch bilan ishlashi, yuqori tezkorligi, arzonligi va boshqalar ularning

afzalliklaridir. IMSning yuqori ishonch bilan ishlashi payvandlanadigan birikmalar sonining kamayishi hisobiga bo’lsa, yuqori tezkorligi — elementlari orasidagi tutashtirish oralig’ining kichikligi bilan xarakterlanadi. Har bir mikrosxemani ishlatishda tashqi manba kuchlanishi, nagruzkasining kattaligi, ta’sir etuvchi signal xususiyatlari va boshqalar oldindan aniqlangan bo’lishi lozim. Yarim o’tkazgichli, pardasimon, gibridli va birlashtirilgan (qo’shma) IMSlar eng ko’p qo’llaniladigan mikrosxemalardir. Yarim o’tkazgichli IMS yarim o’tkazgich materialidan iborat bo’lib, uning sirtqi qatlamida yoki hajmida elektr sxema elementlariga, tutashtirish simlariga, himoya (izolyatsiya) qatlamlariga ekvivalent bo’lgan sohalar hosil qilingan bo’ladi. Ko’pincha yarim o’tkazgich sifatida kremniy kristali olinadi. U mikrosxemaning asosini tashkil qiladi va taglik yoki kristall deb ataladi. Kristallda r — n o’tishlar hosil qilish yo’li bilan sxemaning passiv va aktiv elementlari joriy qilinadi. Ular bir-biridan himoyalangan orolchalar deb ataladigan qismlarda tashkil topadi. Yarim o’tkazgichli IMSlar ko’p to’plamli qilib yasaladi. Har bir to’plamga bir vaktda juda ko’p mikrosxema joylashadi. Masalan, diametri 76 mm bo’lgan bitta plastinkaga 5000 tagacha mikrosxema joylanishi mumkin. Uning har birida 10 tadan 20000 tagacha elektron element qatnashadi. Pardasimon IMS maxsus taglik sirtida joylashirilgan ko’p qatlamli pardalar to’plamidan iborat. Taglik sifatida shisha, keramika (sopol) kabi materiallar olinadi. Pardasimon IMSlar ikki turga ajratiladi: yupqa (1—2 mkm) pardali va qalin (10— 20 mkm) pardali. Ular faqat qalinliklari bilangina emas, balki taglikka tushirish texnologiyasi bilan ham bir-biridan farq qiladi Pardasimon IMSdan faqat passiv element — rezistorlar koidensatorlar, induktivlik g’altagi yasaladi. Ulardan RC — filtrlar tuziladi. Duragay IMS shunday mikrosxemaki, u pardasimon, yarimo’tkazgichli va diskret osma aktiv elementlarning birorta kombinatsiyasini tashkil qiladi. Ular pardasimon IMSning dielektrik tagligiga joylashtiriladi.

Osma element deganda, asosan, ixchamlashtirilgan qobiqsiz diod va tranzistorlar tushuniladi. Ular mustaqil element bo’lib, taglikka yopishtirib (osib) qo’yiladi va parda elementlari bilan ingichka simlar yordamida tutashtiriladi. Duragay IMSda yarim o’tkazgichli IMS ham osma element hisoblanadi. Ayrim hollarda yetarlicha katta sig’im va induktivlik zarur bo’lganda ixchamlashtirilgan kondensator va induktivlik g’altagi ham osma element sifatida joriy qilinadi, chunki pardasimon IMSda katta sig’im va induktivlikka erishish mumkin bo’lmaydi. Birlashtirilgan IMSda aktiv zlementlar yarim o’tkazgichli mikrosxemadagi, passiv elementlar esa, pardasimon mikrosxemalardagi kabi yasaladi. Ular umumiy taglikka himoyalangan holda joylashtiriladi. Barcha IMSlar germetik qobiqda o’ralgan bo’lib, undan sxemaga tutashtirish uchlari — elektrodlar chiqariladi. yarim o’tkazgichli IMSlarning elementlari bilan tanishamiz. Sababi pardasimon IMSlarda fatsat passiv elementlar — qarshilik, sig’im va induktivlik hosil qilinishi mumkinligi aytilgan edi. Ular taglik sirtiga o’tkazuvchan va himoyalovchi moddalarni purkash yoki pardalar qatlami sifatida joylashtirish yo’li bilan hosil qilinadi. Bunda taglik dielektrik materialdan yasalgani uchun elementlarni bir-biridan himoyalashga xojat qolmaydi. Undan tashqari, taglik yetarlicha qalin va elementlar orasidagi masofa uzoq, bo’lgani uchun ular orasidagi zararli (parazit) sig’imlarni hisobga olmaslik mumkin. IMSlarning elementlari yarim o’tkazgich kristalining sirti yoki hajmida joylashadi. Ularning har biri yarim o’tkazgichning ma’lum sohasini egallaydi va mustaqil element — diod, tranzistor, rezistor, kondensator va boshqalar bo’lib hizmat qiladi. Bu sohalar bir-biridan yo dielektrik, yoki teskari kuchlanish ulangan r — p o’tishlar yordamida himoya qilinadi. Ular purkash yo’li bilan hosil qilinadigan simchalar yordamida biror elektr sxemani aks ettirgan holda tutashtiriladi. Tutashtirish simchalari metall tarmoqchalar deb ataladi. Ular, asosan, alyuminiydan tayyorlanadi.

Yarim o’tkazgichli IMSlarning elementlarini yasash murakkab texnologik jarayon bo’lib, ularning turlari xilma-xildir. Barcha jarayonlarning negizini tranzistorlar tarkibi tashkil qiladi, ya’ni barcha passiv va aktiv elementlar tranzistor asosida hosil qilinadi. Asos tranzistor vazifasini bipolyar yoki unipolyar tranzistorlar bajaradi. : Tranzistorlar. Bipolyar tranzistorlarni yasashda uning har ikki formulasi r — p — r va p — r — p dan foydalaniladi. Ulardan p — r — p turi eng ko’p tarkalgan. Tranzistorlarni yasashda, asosan, planar va epitaksal — planar deb atalgan texnologik jarayonlar qo’llaniladi. Planar texnologiyada yarim o’tkazgich kristaliga donor va aktseptor moddalar diffuziya usulida kiritiladi. Unda tranzistorlar elektrodlarining tutashtirish uchlari bir tekislikda joylashtiriladi. Bu ularni dielektrik pardasi yordamida tashqi ta’sirlardan himoya qilish imkonini beradi. Epitaksal planar texnologiya usulida tranzistorlar yupqa monokristallni o’stirish yo’li bilan hosil qilinadi. Planar texnologiya tranzistorlar yasashda eng ko’p tarqalganidir. Lekin bunda IMSda hosil qilinadigan r — p o’tishlar aniq, chegaraga ega bo’lmaydi, chunki diffuziya materialning sirtidan boshlanadi. Shuning uchun qotishmaning atomlari boshlang’ich materialda bir hil taqsimlanmaydi — sirtda ko’p, ichki tarafga esa, kamayib boradi. Bu sxema elementlarining sifatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Ikkinchi usulda bu kamchilik yo’qotiladi. Planer texnologiya asosida yasalgan p — r — p tur-dagi bipolyar tranzistorlarda emitter va kollektor o’tishlaridan utadigan tok vertikal yo’nalishda okadi. Shuning uchun ular vertikal tranzistorlar deb ataladi. Bundan farqlash uchun r — p — r turdagi tranzistorlarda r — p o’tishlardan o’tadigan tok gorizontal yo’nalishda o’tadigan qilinadi va ular gorizontal tranzistorlar deb ataladi. Shuni aytish kerakki, yarim o’tkazgichli IMSda har doim zararli elementlar ham hosil bo’ladi. Masalan, R — kristall asosida p — r — p turdagi tranzistor yasalganda asos kristall va tranzistorning kollektor va baza sohalari orasida r — p —

r turdagi zararli tranzistor hosil bo’ladi. Zararli elementlarning ta’sirini hisobga olish uchun tranzistorning turli xil ekvivalent sxemalaridan foydalaniladi. Mikroelektronikaning rivojlanishi diskret yarim o’tkazgichlar texnikasida mavjud bo’lmagan yangicha bipolyar tranzistorni yasash imkoniyatini berdi. Ko’p emitterli yoki ko’p kollektorli tranzistorlar shular jumlasidandir. Ko’p kollektorli tranzistorlarning tarkibiy kismi ko’p emitterli tranzistorlarnikiga uxshash bo’ladi. Lekin ishlash rejimi farq qiladi. Unipolyar tranzistorlar ham bipolyar tranzistorlarni yasash texnologiyasi asosida yaratiladi. Lekin ularni yasash osonroq chunki elementlarni himoya qilish talab qilinmaydi va to’plamdagi qo’shni tranzistorlarning istok va stoklari qarama- qarshi yo’nalishda ulangan r — p o’tishlar bilan bir-biridan ajratilgan bo’ladi. Natijada tranzistorlarni o’zaro juda yaqin masofada joylashtirib, sxema elementlari zichligini oshirish imkoni tug’iladi. Unipolyar tranzistorlardan eng ko’p tarqalgani MOP turdagi tranzistorlardir. Bunga sabab ularning kirish qarshiligi katta va tuzilishining soddaligidir. Ayrim IMSda p yoki r — turdagi kanalga ega MOP tranzistorlar jufti keng ishlatiladi. Bunday juft tronzistorlar komplementar tranzistor. deb ataladi va elektro kalit vazifasida ishlatiladi. Ular juda kichik toklarda ishlaydi va o’ta tezkor qurilma hisoblanadi. Diodlar. Odatda diod qilish uchun bitta r — p o’tish yasash yetarli bo’ladi. Lekin IMSlarda tranzistor tarkibi asos qilib olingani uchun u bipolyar tranzistorning o’tishlari orqali yaratiladi. Bipolyar tranzistordan diod qilishning 5 xil turi mavjud. Ular bir-biridan parametrlari bilan farq qiladi. Rezistorlar. IMSda rezistorlar bipolyar tranzistorning baza, kollektor yoki emitter qatlamlari tarkibida yuzaga keladi. Bunda diffuziya usulidan foydalanilgani uchun ular diffuzion rezistorlar deb ataladi. Diffuzion rezistorlar yarim o’tkazgich hajmidan r — p o’tishlar yordamida himoya qilib ajratiladi.

Diffuzion rezistorning qarshiligi rezistor vazifasini bajaradigan sohaning geometrik o’lchamlariga va undagi qotishmaning kontsentratsiyasiga bog’liq. R — qatlam ya’ni tranzistorning bazasi asosida yaratilgan rezistarlarning qarshiligi bir necha 10 kiloomni tashkil qilsa, emitter qatlami asosida yaratilgan rezistorlarning qarshiligi kichik bo’ladi. Katta qarshilikli rezistorlar ion implantatsiyasi (ko’chirilishi) usulida tayyorlanadi. Rezistorlar MOP—tarkibli unipolyar tranzistor asosida ham yaratiladi. Bunda rezistor vazifasini tranzistorning kanali bajaradi. Qarshiligining kattaligi esa, zatvor kuchlanishi yordamida boshqariladi. Boshqaruvchi r — p o’tishli tranzistor asosida yasaladigan rezistorlar tinch — rezistor deb ataladi. Kondensatorlar. IMSlarda kondensatorlar maxsus texnologiya asosida yasalmaydi. Ular tranzistorlar va diffuzion rezistorlarni yasash jarayonida hosil qilinadi. Bunda r — p o’tishga teskari yo’nalishda kuchlanish ulangandagi to’siq, qatlamning sig’im kondensator vazifasini bajaradi. Ular diffuzion kondensator deb ataladi. Bunday kondensatorlarning dielektrigi bo’lib r — p o’tishning hajmiy zaryadlar sohasi hizmat qiladi Bipolyar tranzistorlarda kondensator hosil qilishning 3 xil usuli mavjud: emitter — baza o’tishi, kollektor — baza o’tishi va kollektor — taglik («yer») oralig’i. Emitter — baza o’tishi hisobiga hosil qilingan kondensatorning solishtirma sig’imi eng katta (1500 pf/mm 2 gacha) bo’lib, buzilish kuchlanishi eng kichik (birnecha volt) bo’ladi. Kollektor — baza o’tishidan foydalanilganda esa, kondensatorning SIG ’ IMI 5— 6 marta kichrayadi, lekin buzilish kuchlanishi shuncha maptaga ortadi. Bu ikki variantda tayyorlangan kondensatorlarning asosiy kamchiligi — kondensator qoplamalari bilan taglik («yer») orasida zararli sig’imning hosil bo’lishidir. Bu kamchilik kondensatorlarning uchinchi turida yo’qotiladi, chunki kondensatorning II koplamasi bo’lib taglik «yer» hizmat qiladi. Diffuzion kondensatorlar o’zgarmas yoki o’zgaruvchan bo’lishi mumkin. Kondensator sig’imi o’zgarmas bo’lishi uchun r — p o’tishga beriladigan teskari kuchlanish doimiy bo’lishi lozim. Agar bu kuchlanish o’zgaruvchan bo’lsa, sig’im

ham o’zgaruvchan bo’ladi. Lekin r — p o’tish sig’im chiziqli bo’lmagan kattalik bo’lgani uchun uning o’zgarishi kuchlanishga mutanosib bo’lmaydi (Teskari kuchlanish 1-10 V oraliqda o’zgarganda kondensator sig’im 2:2,5 marta o’zgaradi). MOP tarkibli unipolyar tranzistorlarda ham kondensator hosil qilinadi. Lekin ularning sig’im kichik (500 pf gacha) bo’ladi. Induktivlik. Yarim o’tkazgichli IMSlarda induktivlik g’altagi va transformatorlar biror texnologiya asosida hosil qilinmaydi. Shuning uchun ular tranzistor, rezistor va kondensatorlarning biror tur ulanishi isobiga ekvivalent element sifatida olinadi. Tranzistorning emitter — kollektor oralig’iga ulangan o’zgaruvchan kuchlanishning bir qismi RC—zanjir orqali uning bazasiga uzatiladi. Agar R va S elementlar shunday bo’lsaki, R -tengsizlik bajarilsa, RC—zanjirdan utadigan tokning fazasi U kuchlanish fazasi bilan mos tushadi. Lekin U c kon-densator kuchlanishi undan 90° orqada qoladi. Kondensator kuchlanishi bazaga ta’sir etgani uchun kollektor tokini boshqaradi va u bilan mos fazada o’zgaradi. Shuning uchun 1 K tok U kuchlanishdan 90° orqada qoladi. Demak, sxemadagi tranzistor U kuchlanishga induktiv qarshilik ta’sirini ko’rsatadi: X L ekv ya’ni tranzistor ekv driaduktivlikka ekvivalent bo’ladi. Mikrosxemalarni belgilash. IMSlarning turlarini aniklash GOST 18682— 73 tasdiqlagan shartli belgilar asosida olib boriladi. U mikrosxemaning qanday shakl va texnologik asosda ishlab chiqarilganini, qanday maqsad uchun ishlatish mumkinligini hisobga oladi. Ko’p mikrosxemalar manba kuchlanishining kattaligi, kirish va chiqish qarshiligi, signal sathi kabi kattaliklarni hisobga olgan holda to’plamlar seriyalarga birlashtiriladi. Bir seriyaga kiradigan mikrosxemalar shunday tanlanadiki, ulardan bir butun radioelektron qurilmani yasash mumkin bo’lsin. Yasalish shakli va texnologiyasiga qarab IMS lar 3 ta guruhga bo’linadi va raqamlar orqali ifodalanadi: a) 1, 5, 6, 7—yarim o’tkazgichli mikrosxema; b) 2, 4, 8—duragay mikrosxema; v) 3—pardasimon, vakuumli, keramikali (sopol) mikrosxema.

Mikrosxema belgisida uning seriyasi raqamlar bilan ifodalanadigan ikki elementdan tashkil topadi. Unda birinchi raqam mikrosxemani yasashdagi shakl va texnologiyasini ifodalasa, ikkinchisi — ikki xonali (eskicha) yoki uch xonali (yangicha) raqam — seriyaning tartib nomerini ko’rsatadi. Masalan, 1801 seriya 801 tartib nomerli yarim o’tkazgichli IMS deb o’qiladi. 252 seriya — 52— nomerli duragay mikrosxemadir. Qanday maqsadga xizmat qilishiga qarab IMS lar yana guruh bo’limlari (podgruppa) va kurinishga ajratiladi. (Masalan, generatorlar, kuchaytirgichlar, mantikiy elementlar va boshqalar). U mikrosxema belgisida seriyadan keyin yoziladigan ikki harf bilan ifodalanadi: GS — garmonik tebranish generatori — DF-fazaviy detektor, UV—yuqori chastotali kuchaytirgich, UN — past chastotaviy kuchaytirgich, VX—mikrokalkulyator va boshqalar. Ular mikrosxemalarni belgilash jadvallarida ko’rsatiladi. Mikrosxema belgisining oxirida A dan Ya gacha bo’lgan harflar bo’lishi mumkin. Ular bir turdagi mikrosxemaning parametrlaridagi farqni ifodalaydi. Mikrosxema belgisida seriya belgisidan oldin K, KM, KN, KR va KA harflar yozilgan bo’ladi. Ular mikrosxemani ishlab chiqargan zavoddan qabul qilib olinganlik shartini ifodalaydi. Bunda K harfi mikrosxemaning keng qo’llanish maqsadida ishlab chiqarilganini bildiradi. Masalan, K155IE 7 deb belgilangan mikrosxema quyidagicha o’qiladi: Keng qo’llanish maqsadida ishlab chiqarilgan 155 seriyadagi 7 tartibli (nomerli) schetchik (hisoblagich) vazifasini bajaradigan yarim o’tkazgichli mikrosxema; seriya tartibi (nomeri) 55. Qobiqsiz mikrosxemalar belgisida seriya raqami oldidan B harfi, oxirida esa, chiziqchadan keyin biror raqam quyiladi. Bu raqam mikrosxemaning qanday shaklda yasalganligini ifodalaydi. Mikroprosessor turlari Mikroprotsessor istalgan shaxsiy yoki mikrosxemalarni muhim qismi hisoblanadi. Ushbu element orqali mikroexm yoki shaxsiy kompyuterlarni hisoblash imkoniyatlarini beradi va uni yuragi hisoblanadi. Hozirgi paytga qadar

shartsiz etakchi bo`lib, hamda zamonaviy mikroprotsessorlarni yaratadigan firma Inteldir. Mikroprotsessor risoladagidek, o`ta murakkab bo`lgan integral sxemalardan tashkil topgan bo`lib yarim o`tkazgich va kristallar funktsiyalarni bajarishda markaziy protsessorga quylaylik yaratadi. Integralli mikrosxemalar qismini chiplar (chipset)deb yuritiladi. Boshqarish blogiga va qurilmasiga shartli komponentlar arifmetik – mantikiy qurilma mikroproyessor tegishli. U tezlik (taktikali chatota) bilan xarakterlanadi, razryadli yoki uzun so`z (ichki va tashqi) hamda buyruqlar to`plami va arxitekturalar asosida ishlaydi. Mikroprotsessorning arxitektruasi registrlarni, stek, sistema manzili hamda qayta ishlanuvchi ma’lumotlarni turini aniqlaydi. Odatda quyidagi ma’lumotlar turidan foydalaniladi: Bit (bir razryad), bayt (8 bit), So`z(16 bit), qo`sh so`z (32 bit) Mikroprotsessorda bajarilayotgan buyruqlar oldin aniqlanadi, qoidaday, arifmetik usul, mantiqiy amallar, boshqarishni o`tkazish (shartli va shartsiz) va ma’lumotlarni ko`chirish, (registrlararo, xotira, kiritib chiqarish portlari aro). Mikroprotsessor konverli tartib qayta ishlashni tushinadi, kaysiki vaqt oraligida, bajarilishi uchun talab qilingan kanaldagi funktsiya jarayonini (misol uchun, arifmetik –mantikiy qurilma). Funktsional boglanish bir kancha bosqichlarda amalga oshriladi, ya’ni birinchi etap yakinlaganda natijalari boshqa texnikaviy vositalari foydalanuvchi ikkinchi bosqichga utib boradi. O`z o`rnida ko`rinib turibdiki birinchi boaqichda foydalaniladigan vositalar yangi ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni uchun bo`sh bo`ladi. Ma’lumki mirkoprotsessor buyruqlarini qayta ishlash jarayonini 4 bosqichga ajratish mumkin: tanlov bosqichi, kodirovkadan chiqarish, natijalarni bajarish va natijalarni saqlash. Boshqacha qilib aytganda foydalanuvchi tomonidan berilgan buyruq birinchi bosqichi bajarulgunga qadar ikkinchi bir buyruq kodirovkadan chiqarib turilishi uchinchisi esa tanlanish jarayoni yuz beradi. Mirkoprotsessor tashqi qurilmalar bilan shinalar, ma’lumotlar hamda maxsus mikrosxema tashqi aloqalari orqali bog`lanadi. Boshqacha qilib aytganda 32 razryadli registrli mirkoprotsessor

masalan faqatgina 16 liniyali tashqi ma’lumotlarga ega bo`lishi mumkin. Aytib o`tish joizki mirkoprotsessorni ichki registrlari guruhi tashqi ma’lumotlar soni bilan to`g`ri kelmasligi mumkin. Mikroprotsessor (MP). Bu, ShKdagi markaziy blok bo’lib, mashinaning barcha bloklari bajaradigan ishlarni boshqarish hamda axborot bilan arifmetik va mantiqiy operatsiyalar bajarish uchun mo’ljallangan. Mikroprotsessor tarkibiga quyidagilar kiradi: boshqaruv qurilmasi (BQ) – oldin bajarilgan operatsiyalarning natijalari va ayni fursatda bajarilayotgan operatsiyadan kelib chiqadigan muayyan boshqaruv signallarini (boshqaruv impulslarini) shakllantirib, mashinaning barcha bloklariga zaruriy fursatlarda uzatib boradi; bajarilayotgan operatsiyada foydalaniladigan xotira uyalarining manzillarini shakllantirib, ularni EHMning tegishli bloklariga uzatadi; mazkur boshqaruv qurilmasi impulslarning asosiy izchilligini taktli impulslar generatoridan oladi; arifmetik-mantiqiy qurilma (AMQ) – sonli va belgili axborot bilan bajariladigan barcha arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan (ShKning ayrim modellarida operatsiyalar ijrosini jadallashtirish uchun AMQga qo’shimcha matematik soprotsessor ulanadi); mikroprotsessor xotirasi (MPX) – mashina ishining bevosita taktlarida bajarilayotgan hisob ishlarida qo’llaniladigan axborotni qisqa muddatga yozib olish va aks ettirish (uzatish) uchun hizmat qiladi. Negaki, asosiy xotira qurilmasi (AXQ) doim ham tez ishlovchi mikroprotsessor samarali ishlashi uchun zarur bo’ladigan axborot yozish, qidirish va hisoblab chiqarish tezligini ta’minlay olmaydi; registrlar – uzunligi turlicha bo’la oladigan tez ishlovchi xotira uyalari (standart uzunligi 1 bayt ga teng va ish tezligi ancha past bo’lgan AXQ uyalaridan farq qiladi); mikroprotsessorning interfeys tizimi – ShKning boshqa qurilmalari bilan ulanib, aloqa bog’lashni ta’minlaydi; o’z ichiga MPning ichki interfeysi va xotirada saqlovchi bufer registrlarni hamda kiritishchiqarish portlari (KCHP) va tizim shinasini boshqarish sxemasini mujassam etadi. interfeys (ingl. interface) – kompyuterda mavjud qurilmalarni o’zaro ulab, ular o’rtasida aloqa bog’lash va unumli hamkorligini ta’minlash uchun

mo’ljallangan vositalar majmui. kiritish-chiqarish porti (ingl. I/O – Input/Output port) – mikroprotsessorga ShKning boshqa qurilmasini bog’lash imkonini beruvchi ulash apparati. Mikroprotsessor , boshqacha nomi – markaziy protsessor (MzP). Markaziy protsessor (CPU, ingl. Central Processing Unit) – kompyuterning dastur tomonidan berilgan arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni bajaradigan asosiy ish komponenti bo’lib, hisoblash jarayonini boshqaradi va kompyuterda mavjud barcha qurilmalar ishini muvofiqlashtiradi. Aksariyat hollarda MzP o’z ichiga: arifmetik-mantiqiy qurilmani; ma’lumotlar shinalari va manzillar shinalarini; registrlarni; komandalar hisoblagichini; kesh – kichik hajmli (virtual) xotiraga juda tez (8 dan 512 Kbaytga qadar) saqlash qurilmasini; nuqtasi o’zgaruvchan sonlarning matematik soprotsessorini mujassam etadi. Zamonaviy protsessorlar mikroprotsessorlar ko’rinishida tayyorlanadi. Jismonan mikroprotsessor integral sxema ko’rinishidan iborat, ya’ni u umumiy maydoni atigi bir necha kvadrat millimetr keladigan to’g’ri burchak shaklga ega kristall holatdagi kremniyning yupqa plastinkasi ko’rinishida tayyorlangan bo’lib, ustiga protsessorning barcha ishlarini bajaradigan sxemalar (qoliplar) joylashtirilgan. Ushbu kristall-plastinka, odatda, plastmassa yoki sopoldan tayyorlangan yassi korpusga joylanib, kompyuterning tizim platasiga ulash imkoni bo’lishi uchun metall tilchalariga ega tilla simlar bilan ulanadi. Hisoblash tizimida parallel ishlaydigan bir nechta protsessorlar bo’lishi mumkin. Bunday tizimlar – ko’p protsessorli tizimlar deb ataladi. Eng birinchi MP-4004 rusumli mikroprotsessor 1971 yilda Intel firmasi (AQSh) tomonidan ishlab chiqarilgan. Bugungi kunda mikroprotsessorlarning bir necha yuzlab turi tayyorlanadi, biroq ular orasida Intel va AMD firmalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mikroprotsessorlar eng ko’p tarqalgani mikroprotsessorlar deb e’tirof etilmoqda.

Intel mikroprotsessorlari Mikroprotsessorlar to’g’risida gap borganda ko’pchilik shaxsiy kompyuterni tasavvur qiladi. Biroq ilk protsessorlar kundalik hayotda keng qo’llaniladigan ko’plab mexanizm va asbob-uskunalar ichiga o’rnatilgan edi. 1971 yili Intel kompaniyasi o’zining eng birinchi mikroprotsessorini havola etganida, ushbu texnologiya kelajakda qanday murakkab apparatlar yaratilishiga olib kelishini o’shanda hech kim hayoliga ham keltirmagan edi. Protsessor qo’llanilgan ayrim sohalarni sanab o’tamiz: - svetofor kontrolleri - interfaol o’yinchoqlar - radiomodem - sun’iy yo’ldosh orqali aloqa - avtomobilda qo’llaniladigan raqamli navigatsiya tizimi - avtomobilda qo’llaniladigan o’t oldirish va yoqilg’i yetkazish tizimini boshqarish - printerlar - ovoz rejissyorining pulti - lokomotivlar (dvigatelning elektr ta’minotini nazorat qilib borish uchun qo’llaniladi) - interfaol sezuvchan (sensorli) videoekran - kompyuterli terminal klaviaturasi - ko’chmas disk - elektr energiyasi sarfi ustidan nazorat - texnologik nazorat (ishlab chiqarish jarayonining sharoitlari, jumladan harorat, bosim yoki materiallar sarfi ustidan nazorat) - baliq ovida qo’llaniladigan elektron xo’rak - elektron gitara, organ, sintezator - geliyli detektor - sport trenajyorlari - darts elektron o’yini - tadqiqot asboblari

- dengiz kemalari shvartovka muftalarining kontrollerlari - start blokining sensorlari (yengil atletikada falstartning (komanda berilmasdan oldin olingan startning) oldini olish uchun qo’llaniladi) - kompyuter-kassa tizimlari - uyali aloqa (qo’l) telefon apparatlari - kabelli televideniyening dekoderi - faksimil aloqa apparati - sun’iy yo’ldoshdagi qabul qurilmasi - tibbiyot jihozlari - bemorlar holati ustidan nazorat qilish tizimi - savdo-sotiqda qo’llaniladigan avtomatlar - duradgorlikda qo’llaniladigan elektron adilak (shayton) - nusxakash uskunalar - shtrix-kodli printer - robot qo’li - yovvoyi hayvonlarni tutqunlikda ko’paytirish (hayvonning terisi ostiga o’zining yaqin qarindoshi bilan chatishtirilishiga yo’l qo’ymaslik uchun olimlar foydalanadigan genetik axborotga ega juda kichik mikrosxemalar ulanib, bitkazib yuboriladi) Intel korporatsiyasi Intel - INTegrated ELectronics korporatsiyasi 1968 yili Robert Noys (Robert Noyce) va Gordon Mur (Gordon Moore) tomonidan yaratilgan bo’lib, ularga, keyinchalik Intel korporatsiyasining Direktorlar kengashi raisi lavozimigacha ko’tarilgan Endryu Grouv (Andrew Grove) ham o’sha yili qo’shildi. 1974 yili korporatsiyaga uning bo’lajak prezidenti va bosh boshqaruvchisi Kreyg Barrett (Craig Barrett) keldi. Biroq, bungacha mikroprotsessorni yaratish borasidagi dastlabki tajribalar dastlab Shockley Semiconductor Laboratory firmasi so’ngra Fairchild Semiconductor firmasida (yarim o’tkazgichlar laboratoriyalari) o’tkazilgan edi. Noys va Gordon ikkala firma xodimlari bo’lishib, ular yaratishgan Intel, ushbu

firmalarda to’plangan tajribalarni tabiiy ravishda o’ziga mujassam etgan qandaydir alkimyo tarkibga o’xshash korxona bo’ldi. Noys miyasiga sxema yig’ish mobaynida simlardan foydalanmasdan elementlarni bitta kremniyli plastina ustida yig’ib, o’zaro ulab ko’rish g’oyasi kelgan. 1959 yili Noys diffuzion integral yoki metall changi purkalgan rezistorlar haqida, teskari yo’nalishga qo’zg’atilgan pn-o’tishlar yordamida asboblarni bir- biridan izolyatsiya qilish xususida hamda yuzaga metall changini purkash yo’li bilan hosil qilingan oksidlarda ochilgan teshiklar orqali elementlarni bir-biri bilan ulash to’g’risida o’zining birinchi batafsil ma’lumotnomasini havola etdi. Yana bir oy o’tgach, Noys bir nechta elementlarni bitta kristall ustiga joylashtirish g’oyasi bilan o’rtoqlashdi. Ayni shu fursatdan integral sxema haqidagi g’oya real voqelikka aylandi. Fairchild Semiconductor muvaffaqiyat cho’qqisiga chiqqan paytda Robert Noys va Gordon Mur Intel firmasini yaratish maqsadida o’z firmalarini tark etishdi. O’sha davrdan e’tiboran Intel firmasi, unda ishlaydigan xodimlar soni 64 mingdan oshib ketgan, har yili (1997 yil oxirida olingan ma’lumotlarga ko’ra) 25 milliard dollardan ortiq yillik daromad ko’radigan, mikroprotsessor ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda eng yirik korxonaga aylanib qoldi. Hisoblash mashinasining “miyasi” deb nom olgan mikroprotsessor shaxsiy kompyuter va boshqa ko’plab elektron qurilmalarni boshqaradigan bosh organ vazifasini bajaradi. Intel firmasining mikroprotsessorlari 1971 yilning noyabr oyida Intel korporatsiyasi o’zining uch nafar muhandisi tomonidan ishlab chiqilgan va tijorat maqsadlarida tarqatish uchun mo’ljallangan dunyoda eng birinchi 4004 rusumli mikroprotsessor yaratganini e’lon qildi. Bugungi standartlarga ko’ra juda sodda sanaladigan ushbu mikroprotsessor tarkibida atigi 2300 ta tranzistor bo’lib, soniyada bor-yo’g’i 60 000 ta hisoblash operatsiyalarini bajargan xolos.

Bugungi mikroprotsessorlar ommaviy ishlab chiqarilayotgan juda murakkab mahsulot bo’lib, o’z ichiga 5,5 milliondan ortiq tranzistorni mujassam etadi, soniyada yuzlab million operatsiyalar bajaradi. Bu borada olib borilayotgan tadqiqotlar esa tobora jadal kechmoqda. 4004 rusumli mikroprotsessor 1971 yili Intel korporatsiyasining birinchi mikroprotsessori yaratildi. 4004 rusumli ushbu mikroprotsessor to’rt bitli bo’lgan, ya’ni u to’rt bitli sonlarni saqlay olgan, ularga ishlov bergan, xotira qurilmasiga saqlagan yoki undan hisoblab chiqargan bo’lib, kalkulyatorlarda qo’llash uchun mo’ljallangan. 4004 rusumli chip (yoki kristall) o’sha davrda dunyoda eng zo’r kompyuter sanalgan Amerika hukumatining ENIAC rusumli kompyuteridan ham kuchli vosita sifatida e’tirof etildi. Jumladan, ushbu kompyuter soniyada 5000 yo’riq bajargan bo’lsa, 4004 esa 60000 yo’riqqa ishlov bergan. Ayni paytda chip barmoq uchida joylashgan bo’lsa (uning o’lchami 1/6 ga 1/8 dyuym bo’lgan), ENIAC 3000 kvadrat fut maydonni egallab, vazni 30 tonnadan ortiq bo’lgan. Xoffning ushbu ixtirosi o’z vaqtida Noysning integral sxemasi kabi katta ahamiyatga ega bo’lgan. Protsessorga o’shanda “chip ustidagi kompyuter” nomini oldi. Negaki endi, zikr etilgan kompyuter tomonidan amalga oshirilgan jamiki arifmetik va mantiqiy vazifalar mixning qalpog’idek keladigan chip ichidan joy olgan edi. Darhaqiqat, 4004 umuman sun’iy intellekt tizimlarini, xususan shaxsiy kompyuter yaratilishi uchun yo’l ochib bergan inqilobiy ixtiro bo’lgan edi. 8008 rusumli mikroprotsessor 1972 yili Intel kompaniyasi o’zining navbatdagi mikroprotsessorini ishlab chiqardi. Ushbu mikroprotsessorning quvvati o’tmishdoshining quvvatidan ikki hissa ortiq eti. Hisoblash texnologiyalarining jonbozi Don Lankaster (Don Lancaster) shaxsiy kompyuter prototipini ishlab chiqishda kiritish-chiqarish terminali sifatida 8008 rusumli protsessorni qo’lladi. 8080 rusumli mikroprotsessor 1974 yili chiqarilgan 8080 rusumli mikroprotsessor korporatsiyaga chinakam muvaffaqiyat keltirdi. Tashqi xotira “ stek ”ining (rus. “stek”) paydo

bo’lishi ayni shu mikroprotsessor bilan bog’liq bo’lib, kiritilgan har qanday dasturdan foydalanish imkonini yaratdi. Ushbu protsessor “Altair” rusumli birinchi shaxsiy kompyuterning “miya”si sifatida qo’llandi. 8086-8088 rusumli mikroprotsessor 1978 yili Intel firmasi birinchi bo’lib 16 bitli 8086 rusumli mikroprotsessorni ishlab chiqardi. Ushbu mikroprotsessor 80x86 deb nom olgan butun boshli mikroprotsessorlar oilasining ajdodi bo’ldi. Sal o’tgach, uning o’rniga 8088 rusumli mikroprotsessor kelib, u 16 bitli ichki registrlarga ega va 8086 mikroprotsessorining arxitekturasini takrorlagan bo’lsa ham, tashqi ma’lumotlar shinasi 8 bitni tashkil etgan. IBM korporatsiyasining endigina tashkil topgan bo’linmasi shaxsiy kompyuter yaratish va ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo’lib, ushbu bo’linma tomonidan xarid qilingan mazkur qurilmalarning yirik partiyasi 8088 rusumli protsessorni IBM PC ning miyasiga aylantirdi. 286 rusumli mikroprotsessor 1982 yili 286 rusumli mikroprotsessorning yaratilishi hisoblash texnologiyalariga oid yangi g’oyalar ishlab chiqilishida qo’yilgan navbatdagi katta qadam bo’ldi. Ushbu mikroprotsessorning 80286 degan nomi ham keng tarqalgan bo’lib, uni ishlab chiqish jarayonida mikrokompyuterlar va katta kompyuterlar arxitekturalarida erishilgan yutuqlar inobatga olindi. 80286 mikroprotsessori ikki rejimda ishlay oladi, jumladan: real manzil rejimida u 8086 mikroprotsessori ishini bajaradi, virtual manzilning himoyalangan rejimida (Protected Virtual Address Mode) yoki Prejimda esa dastur tuzadigan mutaxassisga ko’p imkoniyat va vositalarni havola etadi. 286 rusumli mikroprotsessor Intel firmasining oldin yaratilgan mikroprotsessorlari uchun tuzilgan har qanday dasturni bajarish qobiliyatiga ega birinchi mikroprotsessor bo’ldi. Shu davrdan e’tiboran dasturiy moslik Intel firmasi mikroprotsessorlar oilasini boshqa oilalardan ajratib turuvchi alomati bo’lganicha qolmoqda. Intel 386 rusumli mikroprotsessor 1985 yili 275000 ta tranzistorga ega, ya’ni tranzistorlar soni eng birinchi 4004 rusumli protsessorga nisbatan 100 barobardan oshib ketgan, bir vaqtning

o’zida bir nechta dasturni amalga oshirish imkoniyatini beradigan “ko’p vazifali”, 32 razryadli Intel 386 rusumli mikroprotsessor ishlab chiqildi. Mikroprotsessorlar texnologiyasida erishilgan so’nggi yutuqlar mujassam etilganiga qaramay 80386 o’zining ajdodlari 8086 va 80286 uchun katta miqdorda tuzilgan dasturiy ta’minot bilan obyektli kod bo’yicha moslikni saqlab qoldi. Uning virtual mashina chiqish xossasi alohida qiziqish uyg’otadi. Ushbu xossa 80386 mikroprotsessoriga UNIX va MS-DOS singari operatsion tizimlar tomonidan boshqariladigan dasturlar ijrosiga o’tish imkonini beradi. O’zining 32 bitli arxitekturasi tufayli Intel 386 rusumli mikroprotsessor katta sonli, ma’lumotlarning katta tuzilishi va katta hajmli dasturlarga (yoki dasturlarning ko’p soniga) ega va shu kabi operatsiyalar ijrosi bilan tavsiflanadigan “yirik” tizimlarni qo’llab-quvvatlash uchun zarur bo’ladigan dasturiy resurslarni ta’minlaydi. Intel 486 rusumli markaziy protsessor 1989 yili Intel korporatsiyasi tranzistorlar soni milliondan oshib ketgan 80x86 deb nomlanadigan mikroprotsessorlar oilasining birinchi vaqilini havola etdi. 486 protsessorlarining avlodi kompyuterda komandalar satri orqali amalga oshiriladigan ishdan “ko’rsatgin-u bir bor chert!” rejimiga o’tilganligini nishonladi. Intel 486 ichiga o’rnatilgan matematik soprotsessorga ega birinchi mikroprotsessor bo’ldi. U markaziy protsessor o’rniga murakkab matematik amallarni bajarib, ma’lumotlarga ishlov berish jarayonini sezilarli darajada tezlatib yubordi. 486 protsessori komanda va ma’lumotlarning 8 Kbaytini saqlash uchun mo’ljallangan bo’lib, mikrosxema ichiga o’rnatilgan ichki keshga ega. Yaratiladigan yangi imkoniyatlar tizimlarning ko’p vazifaligini yanada kengaytiradi. Yangi operatsiyalar xotira qurilmasi ichidagi semaforlar bilan olib boriladigan ishlar tezligini oshiradi. Mikrosxemalardagi jihozlar kesh-xotiraning ziddiyatli bo’lmasligini kafolatlab, ko’p sathli keshlashtirish jarayonini amalga oshirish uchun mo’ljallangan vositalar ishini qo’llabquvvatlaydi. Pentium rusumli protsessor Intel firmasining asosiy yutuqlaridan biri Pentium rusumli protsessor yaratilishi bo’ldi. Bu ish 1989 yil iyun oyida boshlandi. Pentium ni ishlab chiqish

va sinab ko’rish ishlarida shaxsiy kompyuterlarni ishlab chiqadigan va dasturiy ta’minot tuzadigan asosiy mutaxassislar faol ishtirok etishdi. Bu esa, o’z navbatida, loyihaning umumiy muvaffaqiyatiga sezilarli omil bo’ldi. 1991 yil intihosida protsessor maketi tayyor bo’lib, unda muhandislar dasturiy ta’minotni ishga tushirishga muvaffaq bo’ldilar. Loyiha ishlari asosan 1992 yilning fevral oyida nihoyasiga yetkazilib, protsessorlarning tajriba uchun yaratilgan partiyasi keng qamrovli sinovdan o’tkazila boshlandi. Pentium sanoatini o’zlashtirish yuzasidan qaror 1992 yilning aprel oyida qabul qilinib, 1993 yil 22 mart kuni Pentium protsessorining keng qamrovli taqdimoti o’tkazildi. Bitta kremniyli asosga 3,1 million tranzistorni birlashtirgan 32 razryadli Pentium protsessor o’zining yuksak unumdorligi bilan tavsiflanadi. Pentium protsessorning superskalyar arxitekturasi faqat Intel bilan mos keladigan ikki konveyerli industrial arxitekturadan iborat. Bunday arxitektura protsessorga taktli chastotaning bir davri mobaynida bittadan ortiq komanda bajarish orqali ish unumdorligining yangi darajalariga chiqish imkonini berdi. Pentium protsessorda amalga oshirilgan yana bir juda muhim inqilobiy takomillashuv – alohida-alohida keshlashtirish jarayoni joriy etilgani bo’ldi. Ichiga verguli o’zgaruvchan takomillashtirilgan hisoblash bloki o’rnatilganligi bois Pentium protsessor yuqori darajali hisoblash amallarini bajarish imkonini yaratdi. Tashqi tomondan Pentium protsessor 32 bitli qurilma bo’lib, xotira qurilmasiga ulangan tashqi ma’lumotlar shinasi 64 bitli sanaladi. Pentium protsessor kompyuterlarni tovush, ovozli va matnli nutq, foto tasvir kabi “real dunyo” alomatlari bilan ishlashga o’rgatdi. Pentium Pro rusumli protsessor 1995 yilning kuzida ishlab chiqarilgan Pentium Pro protsessorlarning oltinchi avlodiga asos soldi. Pentium Pro protsessorlari tilchali chiqish joylarining matritsasiga ega modifikatsiya qilingan SPGA (Staggered Pin Grid Array) korpuslar ichiga solinib tayyorlangan. Zikr etilgan tilchalarning bir qismi shaxmat usulida joylashtirilgan. Bitta bunday korpus (mikrosxema) ichida 2 ta kristall,

jumladan: protsessor yadrosi va Intel firmasida tayyorlangan ikkilamchi kesh joylashtirilgan. Ushbu kesh yadro protsessorining chastotasida ishlagan. Bu chastota esa Pentium Pro ning jamiki tarixi davomida 150 MGs dan 200 MGs ga ko’tarildi xolos. Turli modifikatsiyalarda kesh hajmi 256 Kbaytdan 2 Mbaytgacha bo’lgan, uning ishonchliligini oshirish uchun YESS-nazorat qo’llanilgan. Mazkur protsessorlar uchun 387 ta chiqish tilchalariga ega soket 8 tayyorlangan. Interfeys qismi simmetrik multiprotsessorli ishlov berish (SMP) uchun 4 tagacha protsessorni bevosita birlashtirish imkonini yaratadi. Funksional-ortiqcha nazorat (FRC) olib borilishi uchun protsessorlarning juft-juft qilib ulanishi ham joizdir. Bunda bir protsessor boshqa protsessorning harakatini tekshirib boradi. Pentium Pro protsessori mashinasozlik va ilmiy ishlarda foydalaniladigan serverlar va ish stansiyalari, avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari va dasturiy paketlar uchun 32 razryadli ilovalarning tez ishlash qobiliyatini oshirish maqsadida kuchli vosita sifatida ishlab chiqilgan. Barcha Pentium Pro protsessorlar tez ishlash qobiliyatini yanada oshirish uchun xizmat qiladigan kesh-xotira qurilmasining ikkinchi mikrosxemasi bilan jihozlanadi. Eng kuchli Pentium Pro protsessor tarkibida 5,5 milliondan ortiq tranzistor mavjud. MMX texnologiyasiga ega protsessorlar 1997 yil 8 yanvar kuni Intel korporatsiyasi MMX texnologiyasiga ega Pentium protsessorini – Intel tomonidan ishlab chiqilgan yangi texnologiya, ya’ni axborotning har-xil (video, audio va shu kabi) turlari bilan ishlaydigan ilovalar samarasini oshirish imkonini yaratuvchi texnologiya joriy etilgan birinchi mikroprotsessorni afisha qildi. Dasturchilarning fikriga qaraganda, Intel korporatsiyasining afisha qilingan MMX texnologiyasi so’nggi 10 yil davomida yaratilgan Intel arxitekturasining sezilarli yaxshilanganligini anglatadi. Ushbu texnologiyani ishlab chiqish tadbirlari u afisha qilingan sanadan bir necha yil oldin, axborotning har-xil turlariga ishlov beruvchi hisoblash tizimlarining jadal rivojlanishiga javoban boshlandi. Jumladan, yuqori sifatli grafika, video tasvir va tovush bilan bog’liq ishlar o’ta yuqori unumdorlikka ega protsessorlarni yaratish zaruriyatini tug’dirdi. Bunday

ehtiyojning oshishiga, shuningdek, Internet (Internet) tarmog’ining ravnaq topishi va shunga muvofiq axborotning har-xil turlarini mavjud aloqa yo’llari orqali uzatish (yetkazish) zaruriyati yuzaga chiqqanligi ham sabab bo’ldi. Intel korporatsiyasi muhandislari 57 ta yangi yo’riqnoma ishlab chiqdilar. Ushbu yo’riqnomalar jadal hisoblash amallari bajarilishini talab etib, protsessorlarning muayyan turi ilovalariga xos bo’lgan odatiy sikllar bajarilishi mobaynida ish unumdorligini oshirish imkonini yaratdi. Ushbu yangi protsessorlar Intel firmasida yaratilgan 0,35 mikronli yanada yaxshilangan KMOP-texnologiyalar asosida ishlab chiqildi. Mazkur texnologiya quvvat kam sarf etilib, unumdorlikni oshirish imkoniyatini beradi. MMX texnologiyasiga ega Pentium protsessor o’z ichiga 4,5 million tranzistorni mujassam etgan bo’lib, unga MMX yo’riqnomalari kiritilganidan tashqari arxitekturasi ham sezilarli yaxshilangan. Jumladan, kristallga joylashtirilgan keshxotira qurilmasining hajmi ikki barobar oshirilgan (ya’ni endi u 32 Kb ga teng) va shartli o’tishlarni oldindan samarali aytish mumkin. Bu esa protsessorning standart etalonli sinovlarida unumdorlikning 10-20% ga oshirish imkonini berdi. MMX texnologiyasi Intel arxitekturasi bilan to’liq moslashishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, ushbu texnologiya keng qo’llanilib kelayotgan operatsion tizimlar va amaliy dasturiy ta’minot bilan to’liq moslashadi. Ushbu texnologiya bo’lg’usi protsessorlarda joriy etildi. Pentium II rusumli protsessor 1997 yil 7 may kuni Nyu-Yorkda Intel korporatsiyasi o’zining oldin Klamath ish nomi bilan tanish bo’lgan Pentium II rusumli protsessorini rasman havola etdi. Umumiy fazilatiga ko’ra, ushbu protsessor MMX texnologiyasiga ega Pentium Pro protsessor ko’rinishiga ega bo’lib, o’zining ajdodidan kichik va o’rta biznes sohalarida qo’llanilishi uchun mo’ljallanganligi bilan farq qiladi. Pentium II stol ustiga o’rnatiladigan shaxsiy kompyuterlar, tarmoqqa ulanadigan shaxsiy kompyuterlar, ish stansiyalari va boshlang’ich pog’onadan ishlatiladigan serverlar ichiga o’rnatish uchun mo’ljallangan.

O’z ichiga 7,5 million tranzistorni mujassam etgan Pentium II rusumli protsessorda audio, vizual va grafik ma’lumotlarga samarali ishlov berilishini ta’minlovchi Intel MMX texnologiyasi joriy etilgan. Kristall va yuqori tezlik bilan ishlaydigan keshxotira qurilmasining mikrosxemasi bir tomonlama kontaktga ega (Single Edge Contact – SEC) korpus ichiga joylashtirilgan. Ushbu korpus, oldin chiqarilgan juda ko’p kontaktlarga ega bo’lgan protsessorlardan farqliroq, bir tomonlama ajratkich vositasida tizim platasi ustiga o’rnatiladi. Nisbatan arzon narx bilan “Pentium Pro qudrati”ni ta’minlash uchun Intel korporatsiyasi L2-cache ichida BSRAM rusumli kesh-xotira qurilmasini qo’llashga majbur bo’ldi (aslida Pentium Pro ichida maxsus buyurtma bilan o’rnatiladigan narxi qimmat kesh qo’llaniladi). PGA korpusi ichiga protsessor yadrosi va kesh-xotira qurilmasini montaj qilish mobaynida yuzaga keladigan brak foizi ham juda muhim omil ekanligi va shu bois montaj ishlari Pentium Pro ishlab chiqarilishida eng qimmat bosqich ekanligi ayon bo’ldi. Natijada, ushbu muammolarning aksariyat qismini hal etgan o’sha SECkartridj (Single Edge Connection Cartridge) va unga hamroh bo’lgan slot 1 paydo bo’ldi. Mazkur protsessor foydalanuvchilarga raqamli foto suratlarni shaxsiy kompyuter ichiga kiritish va ishlov berish, ularni Internet orqali do’stlar va qarindoshlarga yuborish, matnlar yozib, tahrirlash, musiqiy asarlar va hattoki oilaviy kino uchun kichik sahnalar yaratish hamda ushbu video tasvirlarni oddiy telefon simi vositasida Internet tarmog’i orqali uzatish (qabul qilish) imkoniyatini beradi. Celeron rusumli protsessor 0.25 mkm-texnologiyasi bo’yicha yaratilgan “eng oddiy” kompyuterlar uchun protsessorning Celeron deb nom berilgan soddalashtirilgan varianti ishlab chiqarildi. Ilk Celeron protsessorlar yadrosining chastotasi 266 va 300 MGs (shina chastotasi – 66 MGs) bo’lgan. Ikkilamchi kesh-xotira qurilmasi kiritilmagan. Bu esa, o’z navbatida, ish unumdorligida o’z aksini topdi (tizim platalarida ikkilamchi

keshxotira qurilmasi uchun slot 1 (ajratkich), tabiiyki, bo’lmagan). Tizim platalarining narxi tushishi va Celeron ning o’zi arzon bo’lishi barobarida havaskorlar uchun mo’ljallangan mashina chindan ham arzon bo’lgan. Bugungi Celeron protsessorlar, chastotasi 300 MGs li Celeron 300A modelidan boshlab, yadro kristalli ustida o’rnatilgan va yadroning chastotasida to’liq ishlaydigan kichik hajmli (128 Kbayt) ikkilamchi kesh-xotira qurilmasiga ega. Bunday protsessorlar Mendocino nomi Bilan ham ataladi. Takt chastotasi 500, 466, 433, 400, 366 va 333 MGs li Intel Celeron protsessorlarning ish unumdorligi keng ommalashgan zamonaviy ilovalar tez va samarali ishlashini ta’minlaydi. Bunday protsessorlarga, asosida Pentium II protsessori yaratilgan P6 mikroarxitekturasiga oid barcha afzalliklar berilgan. Takt chastotasi 500, 433, 400, 366 i 333 MGs li Intel Celeron protsessorlar ichiga hajmi 128 Kb li 2- darajaga mansub ikkilamchi kesh-xotira qurilmasi o’rnatilgan. Takt chastotasi 300 MGs li Intel Celeron protsessorlarning yadrosi o’z ichiga 7,5 million tranzistorni mujassam etgan. Takt chastotasi 500, 433, 400, 366 i 333 MGs li protsessorlarning yadrolari esa 2- darajaga mansub ikkilamchi keshxotira qurilmasi o’rnatilganligi bois 19 million tranzistorga ega. Barcha Intel Celeron protsessorlar 0.25 mikronli KMOP-texnologiyalar asosida ishlab chiqiladi. Barcha Intel Celeron protsessorlar (P.P.G.A.) tilchali chiqish joylarining matritsasiga ega plastik korpus ichida solinib chiqariladi. P.P.G.A. formfaktori protsessorning 370 kontaktli uyasiga mos keladi. Bu esa, o’z navbatida, kompyuter ishlab chiqaruvchilar uchun tizimlar narxini tushirish uchun yangi imkoniyatlar yaratib, joiz konstruktiv loyihalar uchun keng yo’l ochib beradi. Bundan tashqari, takt chastotasi 433, 400, 366, 333 va 300A MGs li Intel Celeron protsessorlar korpus ichida o’rnatish qulayligi va tejamkorlikni ta’minlovchi S.E.P.P. rusumli kontaktlar bir tomonga joylashtirilgan holda yetkaziladi. Qo’llanilgan korpus turidan qat’iy nazar Intel Celeron protsessorlar yuqori sifatli, ishonchli va boshqa qurilmalarga mos keladi deb e’tirof etilmoqda. Ushbu protsessorlar idoraga oid keng ommalashgan zamonaviy ilovalar va Internet

tarmog’iga kirishni ta’minlovchi dasturlar bilan ishlash uchun kuchli protsessorlar sanaladi. Xeon oilasiga mansub protsessorlar Kuchli kompyuterlarda Xeon protsessorlari qo’llaniladi. Ushbu protsessorlar uchun slot 2 joriy etilgan. Ushbu slot (yangi protsessorning interfeysi bilan birgalikda) FRC li ortiqcha tizimlarni ham, 1, 2, 4 va hattoki 8 protsessorli simmetrik tizimlarni ham yaratish imkonini beradi. Shinalarining chastotasi 100 MGs, yadrosining chastotasi esa 400 MGs va bundan ham yuqori, ikkilamchi kesh- xotira qurilmasi xuddi Pentium Pro da singari yadro chastotasida ishlaydi. Ikkilamchi keshxotira qurilmasining hajmi 512 Kbayt, 64 Gbaytgacha keshlashtirilganida 1 yoki 3 Mbayt (36 bitli manzil belgilanishida jamiki manzil makoni). Xeon protsessorlari nafaqat katta quvvati, balki katta, xususan: 15,2 x 12,7 x 1,9 sm o’lchamlari bilan ham ajralib turadi Xeon protsessorlari tizim axborotini saqlash uchun mo’ljallangan yangi vositalarga ega. Protsessordagi faqat o’qish uchun mo’ljallangan protsessorga oid axborotni saqlovchi doimiy xotira qurilmasi PIROM (Processor Information ROM) yadro protsessori va kesh-xotira qurilmasining elektr tasniflarini (chastotalar diapazoni va iste’mol qilinadigan elektr kuchlanishlarni), Stasniflarni va protsessorning 64 bitli seriya raqamini saqlaydi. CPUID identifikatsiyalash yo’riqnomasiga ko’ra bunday axborotga kirib bo’lmaydi. Energiya jihatidan muxtor sanalgan Scratch EEPROM xotira qurilmasi protsessorni (yoki ushbu protsessor o’rnatilgan kompyuterni) yetkazuvchi tomonidan tizimga oid axborotni kiritish uchun mo’ljallangan bo’lib, bundan boshqa navbatdagi axborotni kiritishdan himoya qilingan bo’lishi mumkin. Protsessor, haroratni nazorat qilib borish uchun dasturlanadigan qurilma bilan birgalikdagi harorat datchigi (yadro kristali ustiga joylashtirilgan termodiod) bilan jihozlangan. Ushbu qurilma kartridj sinovdan o’tkazilayotgan bosqichda muayyan protsessordagi termodiod bo’yicha tekshirib to’g’rilanadigan analog-raqamli o’zgartirgichga ega. Termometr sozlanishining doimiy soni (konstantasi) PIROM ga kiritiladi. Haroratni nazorat qilish qurilmasi dasturlanadi, ya’ni unga o’zgartirishlar chastotasi hamda harorat

chegaralari kiritiladi. Harorat ushbu chegaralarga yetganida tizim ishida uzilish ro’y bergan signal shakllanadi. PIROM, Scratch EEPROM va haroratni nazorat qilish qurilmasi bilan hamkorlik qilish uchun protsessor I 2 C interfeysiga asoslangan ketma-ket ulangan qo’shimcha SMBus (System Management Bus) shinasiga ega. Pentium III rusumli protsessor 1999 yil Intel korporatsiyasi Pentium III va Pentium III Xeon protsessorlarini havola etdi. Stol ustiga o’rnatiladigan shaxsiy kompyuterlar uchun mo’ljallangan Intel Pentium III protsessorida zikr etilgan yilga qadar ish unumdorligini misli ko’rilmagan darajada oshishi, boshqarilish va Internet bilan ishlash qulayligini ta’minlash borasida erishilgan texnologik yutuqlar mujassam etilgan. Internet foydalanuvchilari va axborot berib boriladigan multimedia- ilovalar uchun asosiy innovatsiya (yangi paydo bo’lgan narsa) – axborot oqimlariga oid SIMDkengaytirishlar bo’ldi. Ularga kirgan 70 ta yangi komandalar tasvirlar, 3Dgrafikalar, tovushli va video axborot oqimlariga ishlov berish, shuningdek nutqni tanib olish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi. Internetilovalarning kelgusi avlodlari uchun ham yetarli bo’ladigan quvvati uchun ham Pentium III protsessor – uzoqni ko’ra bilgan shaxsiy kompyuter foydalanuvchilari uchun a’lo kompyuter bo’lib qoldi. Mazkur protsessorlarning barchasi 0,18 mikronli ilg’or ishlab chiqarish texnologiyasi asosida ommaviy ravishda ishlab chiqariladi. Ushbu texnologiya takt chastotasining oshishini, bir qator muhim yangiliklar kiritilgani bois ish unumdorligi yanada ortishini, energiya iste’moli pasayishini ta’minladi, o’lchami odam sochi tolasining besh yuzdan bir qismi o’lchamiga teng narsalarga ishlov berish imkoniyatini beradi. Stol ustiga o’rnatiladigan va olib yuriladigan shaxsiy kompyuterlar uchun chiqarilgan Pentium III, shuningdek, serverlar va ish stansiyalari uchun ishlab chiqarilgan Pentium III Xeon protsessorlari prinsipial jihatdan yangi sanalgan bir

qator o’ziga xos texnologik xususiyatlarga ega. Bunday xususiyatlar jumlasiga Advanced Transfer Cache rusumli 2 darajaga mansub kesh-xotira qurilmasi hamda tizimga oid takomillashtirilgan buferlashtirish jarayoni kiradi. Advanced Transfer Cache texnologiyasining qo’llanilishi protsessor yadrosi bilan protsessor ichiga o’rnatilgan, 256 Kbayt hajmli 2- darajaga mansub to’la tezlik bilan ishlovchi kesh-xotira qurilmasi o’rtasidagi signal o’tkazish yo’lini ikki hissa ko’paytirish imkonini yaratdi. O’z navbatida, tizimga oid takomillashtirilgan buferlashtirish jarayoni “buferlar” ning soni ortishi tufayli ma’lumotlarning tizim shinasidan protsessorga jadal o’tishini ta’minlaydi. 0,18 mikronli yangi ishlab chiqarish jarayonida ftor bilan legirlangan kremniy dioksididan (SiOF) tayyorlangan kam hajmli izolyatorlarga ega alyuminiydan qilingan olti qatlamli o’zaro birikmalar qo’llaniladi. Bu esa, o’z navbatida, iste’mol qilinadigan kuchlanishni 1,1-1,65 Voltga qadar pasaytirish imkonini yaratadi (bugungi protsessorlar ichida eng ko’p energiya iste’mol qiladiganlari 1,35 Volt kuchlanish iste’mol qiladi). Pentium III protsessorlari kontaktlari bir tomonda joylashtirilgan kartridj ko’rinishida ishlab chiqariladi (Single Edge Contact Cartridge 2, S.E.C.C.2). Bunday kartridj protsessorni o’rnatish va himoya qilish qulayligini hamda kelgusida ishlab chiqariladigan yuqori unumdor tizimlarga moslashishini ta’minlaydi. 440BX rusumli AGPplatforma bilan mos kelishi protsessorning mavjud tizimlarga o’rnatish imkonini beradi va kompyuter bozorida yanada yangi kompyuterlar chiqarilishini jadallashtiradi. IA-64 arxitekturali protsessorlar 1995 yili birinchi 32 razryadli ko’p vazifali 80386 rusumli protsessor paydo bo’lganidan so’ng IA-64 arxitekturasi protsessorlar texnologiyasi sohasida eng ahamiyatli yutuq bo’lib qoldi. O’sha davrda IA-64 arxitekturasi ilk bor Itanium protsessorida joriy etilishi va 2000 yilda ishlab chiqarila boshlanishi rejalashtirilgan edi. Ushbu protsessor o’sha yillarda mavjud arxitekturalarda kuzatilgan cheklanishlarni yengib o’tishi hamda bo’lg’usi ravnaqi uchun ish

unumdorligining zaxirasini ta’minlashi kutilgan. Itanium negizida tayyorlanadigan serverlar va ish stansiyalari EPIC (Explicitly Parallel Instruction Computing) deb nom olgan yangi funksional imkoniyatlar kompleksi tufayli misli ko’rilmagan ish unumdorligi, masshtablanishi bilan ajralib turishi rejalashtirilgan. Pentium mikroorocessorlari 80586 (R5) mikroprotsessorlari Intel firmasi tomonidan patentlantan Pentium tavar markasi bo`yicha ko`proq ma’lumdir (boshqa firmalarning 80586 MP boshqacha belgilanishga ega: AMD firmasida K5, Cyrix firmasida Ml va b.). Bu mikroprotsessorlar besh pag’onali konveyerli strukturaga ega bo`lib, u ketma- ket buyruqlarning bajarilish taktlarini ko`p marotaba birgalikda ishlashini ta’minlaydi va yana boshqarishni shartli uzatish buyruqlari uchun kesh-buferga ega bo`lib, u dasturlarni tarmoqlanish yo`nalishini oldindan aytish imkonini beradi; samarali tezkorligi bo`yicha ular har bir buyruqni go`yoki bir takt ichida bajaradigan RISC MP lariga yaqinlashadi. Pentium 32razryadli adresli shinaga va 64-razryadli ma’lumotlar shinasiga egadir. Tizim bilan qiymatlarni almashish sekundiga 1 Gbayt tezlik bilan bajarilishi mumkin. Hamma Pentium MP larida har biriga 16 Kbaytdan alohida buyruqlar uchun, alohida ma’lumotlar uchun sozlangan kesh-xotira va 2-darajali kesh- xotiraning sozlangan nazoratchisi (bu nazoratchini MP ning ichki chastotasida ishlashini ta’minlaydi) bor; maxsuslashgan konveyerli texnikaviyli qo`shish, ko`paytirish va bo`lish bloklari bor bo`lib, ular siljib yuradigan nuqtali amallarning bajarilishini jiddiy tezlashtiradi. ARM CORTEX - A8 VA i7 prosessorlari 80586 (R5) mikroprotsessorlari Intel firmasi tomonidan patentlantan Pentium tavar markasi bo’yicha ko’proq ma’lumdir (boshqa firmalarning 80586 MP boshqacha belgilanishga ega: AMD firmasida K5, Cyrix firmasida Ml va b.). Bu mikroprotsessorlar besh pag’onali konveyerli strukturaga ega bo’lib, u ketma- ket buyruqlarning bajarilish taktlarini ko’p marotaba birgalikda ishlashini ta’minlaydi va yana boshqarishni shartli uzatish buyruqlari uchun kesh-buferga ega bo’lib, u dasturlarni tarmoqlanish yo’nalishini oldindan aytish imkonini beradi;

samarali tezkorligi bo’yicha ular har bir buyruqni go’yoki bir takt ichida bajaradigan RISC MP lariga yaqinlashadi. Pentium 32razryadli adresli shinaga va 64-razryadli ma’lumotlar shinasiga egadir. Tizim bilan qiymatlarni almashish sekundiga 1 Gbayt tezlik bilan bajarilishi mumkin. Hamma Pentium MP larida har biriga 16 Kbaytdan alohida buyruqlar uchun, alohida ma’lumotlar uchun sozlangan kesh-xotira va 2-darajali kesh- xotiraning sozlangan nazoratchisi (bu nazoratchini MP ning ichki chastotasida ishlashini ta’minlaydi) bor; maxsuslashgan konveyerli texnikaviyli qo’shish, ko’paytirish va bo’lish bloklari bor bo’lib, ular siljib yuradigan nuqtali amallarning bajarilishini jiddiy tezlashtiradi. 1 Bularning hammasini mikroprotsessorni tanlashda inobatga olish kerak. Pentium II MP 0, 35 mikronli texnologiya asosida ishlab chiqariladi va 2, 8 V ta’minot kuchlanishini ishlatadi. Uning uchun, tabiiyki, boshqa barcha Pentium larga nisbatan o’zgacha tizimli plata talab etiladi.

Shunday qilib, MMX-tizimni yaratish uchun quyidagilar mavjud bo’lishi kerak: • pentium MMX yoki Pentium II mikroprotsessorlari; • ushbu mikroprotsessorlarni qo’llovchi tizimli plata; • bu processorlarning qo’shimcha buyruqlarini ishlatishga yo’naltirilgan dasturli ta’minot. 1 David A. Patterson, John L. Hennessy. Computer Organization and Design, Fifth Edition: The Hardware/Software Interface. Morgan Kaufmann. USA 2014

Asosiy kam xarajatli qurilmalar uchun ARM9 va ARM11 yadro o'rniga mo'ljallangan. Bu yadrolari bilan solishtirganda, Cortex-A5 yangi buyruqlar tizimi

(ARM v7 o'rniga v4 / v5 ARM9 va o'rniga ARM11 yilda v6 of), shuningdek, qo'llab-quvvatlash mumkin kengaytirish hisoblanadi VFPv4 va Neon. bu operatsion tizimlari va dasturlar ishlatish mumkin, shuning uchun asosiy A5, zamonaviy yadroli A8 va A9 bilan mos keladi: Android, Microsoft Windows o'rnatilgan, Symbian, Ubuntu; Adobe Flash, Java SE, JavaFX. yadro xususiyatlari: Avvaliga biz «Intel» oilasiga kiruvchi Core i3/i5/i7 protsessorlarining xarakteristikalariga alohida to’xtalib o’tamiz. Keyin esa ularning qaysi birini qanday holatda tanlash haqida fikr yuritamiz. Asosan quyidagilarga e’tibor qarating: Takt chastotasi, yadrolari soni, kesh xotirasi. Intel core i7 (Bloomfield, Lynnfield yoki Gulftown) protsessorlarining asosiy texnik parametrlari

Intel Core i7 protsessorlarining modellari: 9. Mikroprosessorlarning ishlash va faoliyat ko’rsatish imkoniyatlari Mikroprotsessor (MP) shaxsiy kompyuter (ShK) ning markaziy bloki bo’lib, u mashinaning barcha bloklari ishini boshqarish hamda axborot ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo’ljallangan. Mikroprotsessor tarkibiga quyidagi qurilmalar kiradi. Boshqarish qurilmasi (BQ): mashinani hamma bloklariga kerakli vaqtda aniq boshqarish signallarini shakllantiradi va uzatadi (boshqaruvchi impulslarni), bu signallar bajarilayotgan amal xususiyati va oldingi amallar natijalari bilan belgilanadi; bajarilayotgan amal ishlatadigan xotira yacheykalari adreslarini shakllantiradi va bu adreslarni EHM ni mos bloklariga uzatadi; boshqarish qurilmasi impulslarning tayanchli ketma-ketligini taktli impulslar generatoridan oladi. Arifmetik-mantiqny qurilma (AMK) — sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo’ljallangan (ShK larning ba’zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo’shimcha matematik soprocessor ulanadi). Mikroprotsessorli xotira (MPX) — mashina ishlashining eng yaqin taktlaridagi hisoblashlarda bevosita ishlatiladigan axborotni qisqa vaqt saqlash,

yozish va uzatish uchun mo’ljallangan; MPX registrlar asosida quriladi va mashinaning yuqori tezkorligini ta’minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira (AX) tez ishlovchi mikroprotsessorning samarali ishlashi uchun kerak bo’lgan ma’lumotni yozish, qidirish va o’qish tezligini har doim ham ta’minlayvermaydi. Registrlar — turli xil uzunlikdagi xotiraning tez ishlovchi yacheykalari (1 bayt standart uzunlikka ega bo’lgan va tezkorligi nisbatan pastroq AX yacheykalaridan farqli o’laroq,). Mikroprotsessorning interfeysli tizimi ShK ning boshqa qurilmalari bilan ulash va aloqa qilish uchun mo’ljallangan, u o’z ichiga MP ning ichki interfeysi, buferli eslab qolish registrlari va kiritish-chiqarish portlarini (KCHP), boshqarish sxemalari va tizimli shinani oladi. Interfeys (interface) — kompyuter qurilmalarini o’zaro moslash va aloqa qurilmalari to’plami bo’lib, ularning o’zaro samarali ishlashini ta’minlaydi. Kiritish-chiqarish porti (I/O port) — ulash texnikaviyurasi bo’lib, mikroprotsessorga boshqa qurilmalarni ulash imkonini beradi. Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko’p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi. Tizimli shina — kompyuterning asosiy interfeysli tizimi bo’lib, u kompyuterning barcha qurilmalari orasidagi o’zaro ulanishni va aloqani ta’minlaydi. Tizimli shina quyidagilarni o’z ichiga oladi: • qiymatlarning kodli shinasi (AQSh), u operand sonli kodining (mashina so’zi) hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulash sxemalarini o’z ichiga oladi; • adresning kodli shinasi (AQSh), u asosiy xotira yacheykalarining va tashqi qurilma kiritish-chiqarish portlarining adreslari kodining hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi;

• ko’rsatmalarning kodli shinasi (KKSh), u mashinaning hamma bloklariga ko’rsatmalarni (boshqaruvchi signallarni, impulslarni) uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi; • ta’minot (tok) shinasi, u energota’minot tizimiga ShK ning bloklarini ulash uchun simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi. Tizimli shina axborotni uchta yo’nalishda uzatilishini ta’minlaydi: 1. Mikroprotsessor bilan asosiy xotira orasida. 2. Mikroprotsessor bilan tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish portlari orasida. 3. Asosiy xotira bilan tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish portlari orasida (xotiraga bevosita murojaat qilish rejimida). Barcha bloklar, aniqrosh, ularning kiritish-chiqarish portlari mos ravishda bir xil shaklga keltirilgan raz’yomlar (birikish joylari) orqali shinaga bir xil qilib ulanadi: bevosita yoki nazoratchilar (adapterlar) orqali. Tizimli shinani boshqarish mikroprotsessor bilan bevosita yoki ko’pincha asosiy boshqarish signallarini shakllantiruvchi shina nazoratchisining qo’shimcha mikrosxemasi orqali amalga oshiriladi. Tashqi qurilmalar bilan tizimli shina orasida axborotni almashish ASCII kodlaridan foydalanish bilan bajariladi. Asosiy xotira (AX) ma’lumotlarni saqlash va mashinaning boshqa bloklari bilan ma’lumotlarni almashish uchun mo’ljallangan. AX ikki xil eslab qoluvchi qurilmani o’z ichiga oladi: doimiy eslab qoluvchn qurilma (DEQQ) va tezkor eslab qoluvchi qurilma (TEQQ). DEQQ, (ROM — Read Only Memory) O’zgarmaydigan (doimiy) dasturli va ma’lumotnoma axborotlarini saqlash uchun mo’ljallangan; O’zida saqlanayotgan ma’lumotni faqat tezkor o’qish imkonini beradi (DEQQdagi axborotni o’zgartirish mumkin emas). TEQQ (RAM — Random Access Memory) ShK joriy vaqt oralig’ida bajarayotgan, bevosita axborot-hisoblash jarayonida qatnashayotgan ma’lumotlarni

(dasturlar va ma’lumotlarni) tez yozish, saqlash va o’qish uchun mo’ljallangan. Asosiy xotiraning asosiy afzalliklari – uning yuqori tezkorligi va xotiraning har bir yacheykasiga aloxida murojaat qilish (yacheykaga bevosita adresli murojaat qilish) imkoniyatidir. Asosiy xotiraning kamchiligi sifatida mashina ta’minoti uzilgandan keyin undagi ma’lumotlarni saqlash imkoniyati yo’qligini (energiyaga borliqligi) ta’kidlash kerak. Asosiy xotiradan tashqari ShK ning tizimli platasida energiyaga bog’liq bo’lmagan CMOS RAM (Complementary Metall-Oxide Semiconductor RAM) xotira ham mavjud bo’lib, u doimo o’zining akkumulyatoridan ta’minlanadi; unda ShK ning texnikaviyli joylashishi (kompyuterda bor bo’lgan hamma texnikaviyura) to’g’risidagi ma’lumot saqlanib, bu joylashish tizim har safar ulanganda tekshiriladi. Tashqi xotira ShK ning tashqi qurilmasi bo’lib, bu qachondir masalani echish uchun kerak bo’lishi mumkin bo’lgan ma’lumotni uzoq vaqt saqlash uchun ishlatiladi. Xususan, tashqi xotirada kompyuterning butun dasturiy ta’minoti saqlanadi. Tashqi xotira turli xil eslab qolish qurilmalarini o’z ichiga oladi, lekin ulardan eng ko’p tarqalgani, deyarli istalgan kompyuterda mavjud bo’lgan va strukturali sxemada ko’rsatilgan qattiq (QMDY) vaegiluvchan (EMDY) magnit disklardagi yig’uvchilardir. Bu yig’uvchilarning vazifasi: katta hajmdagi axborotni saqlash, so’rov bo’yicha tezda eslab qoluvchi qurilmaga saqlanayotgan axborotni yozish va uzatish. QMDY va EMDI faqat konstruktiv (tuzulish) jihatdan, saqlanadigan axborot sig’imi va axborotni qidirish, yozish va o’qish vaqti bilan farqlanadi. Tashqi xotira qurilmalari sifatida ko’pincha optik diskdagi yig’uvchilar (CDROM — Compact Disk Read Only Memory) va zamonaviy flash xotiralar ishlatiladi. Ta’minot manbai — ShK ning avtonom va tarmoqdi energota’minoti tizimini o’z ichiga olgan blok. Taymer — mashina ichidagi haqiqiy vaqt elektron soati, u kerak bo’lganda, joriy vaqt paytini avtomatik olishni ta’minlaydi (yil, oy, soatlar, minutlar,

sekunddar va sekund ulushlari). Taymer avtonom ta’minot manbaiga — akkumulyatorga ulanadi va mashina tarmoqdan uzilganda ham ishlayveradi. Tashqi qurilmalar ShK ning tashqi qurilmalari (TQ) — har qanday hisoblash kompleksining muhim tarkibiy qismidir, shuni aytish etarliki, TQ, butun ShK narxining 80 - 85 % ini tashkil etadi. ShK ning TQ, mashinani tashqi muxit: foydalanuvchilar, boshqarish ob’ektlari va boshqa EHMlar bilan o’zaro ishini ta’minlaydi. Tashqi qurilmalarga quyidagilar kiradi: • Tashqi eslab qolish qurilmalari (TEQQ) yoki ShK ning tashqixotirasi; • foydalanuvchining muloqat vositalari; • ma’lumotlarni kiritish qurilmalari; • ma’lumotlarni chiqarish qurilmalari; • aloqa va telekommunikatsiya vositalari. Foydalanuvchining muloqat vositalari o’z tarkibiga videoterminallarni (chispletlar) va ma’lumotni nutqli kiritish-chiqarish qurilmalarini oladi. Videomonitor (displey) — ShK ga kiritilayotgan va undan chiqarilayotgan ma’lumotlarni aks ettirish uchun qurilmadir. Nutqli kiritish-chiqarish qurilmalari tez rivojlanayotgan multimedia vositalariga kiradi. Nutqli kiritish qurilmasi — bu turli xil mikrofonli akustik tizimlar, "tovushli sichqonlar", masalan, odam talaffuz qilayotgan harf va so’zlarni anglay oladigan, ularni identifikatsiya qiladigan va kodlaydigan murakkab dasturli ta’minot. Nutqli chiqarish qurilmasi — bu kompyuterga ulangan baland gapiruvchilar (dinamiklar) yoki tovushli kolonkalar orqali ishlab chiqariladigan, raqamli kodlarni harf va so’zlarga o’zgartirishni bajaradigan turli xil tovush sintezatorlari. Ma’lumotlarni kirtnsh qurilmalariga quyidagilar kiradi: • klaviatura — ShK ga sonli, matnli va boshqaruvchi axborotni qo’lda kiritish uchun qurilma;

• grafik planshetlar (digitayzerlar) — planshet bo’yicha maxsus ko’rsatkichni (peroni) harakatlantirish yo’li bilan grafik ma’lumotlarni, tasvirlarni qo’lda kiritish uchun pero siljiganda uning koordinatalari o’qiladi va bu ma’lumotlar ShKga kiritiladi; • skanerlar (o’quvchi avtomatlar) — mashinada yozilgan matnlar, grafiklar, rasmlar, chizmalarni qog’ozdagi tashuvchilardan avtomatik o’qish va ShK ga kiritish uchun; • ko’rsatish qurilmalari (grafik manipulyatorlar) — grafik axborotni displey ekraniga kiritish uchun kursor harakatini ekran bo’yicha boshqarish yo’li bilan va keyinchalik kursor koordinatini kodlash va uni ShK ga kiritish bilan (joystik — richag, "sichqoncha", trekbol — gardishdagi shar, yorug’lik perosi va b. ); • sensorlik ekranlar — tasvirlar, dasturlar yoki buyruqlarning aloxida elementlarini displeyning poliekranidan ShK ga kiritish uchun. Ma’lumotlarni chiqarish qurilmalariga quyidagilar kiradi: • printerlar — ma’lumotni qog’ozli tashuvchida qayd etish uchun yozuvchi qurilma; • grafikchizuvchilar (plotterlar) — grafik ma’lumotni (grafiklar, chizmalar, rasmlar) ShK dan qog’ozdagi tashuvchiga chiqarish uchun. Aloqa va telekommunikatsiya qurilmalari priborlar va avtomatlashtirishning boshqa vositalari bilan (interfeyslar moslashtiruvchilari, adapterlar, raqamli-analog va analog-raqamli o’zgartirgichlar va sh. o’.) aloqa qilish uchun va ShK ni aloqa kanallariga, boshqa EHM va hisoblash tarmoqlariga (tarmoqli interfeysli plata, "ulanishlar", qiymatlarni uzatish multipleksorlari, modemlar) ulash uchun ishlatiladi. Yuqorida aytib o’tilgan qurilmalarni ko’pchiligi shartli ajratilgan guruhga — multimedia vositalariga mansubdir. Multimedia (multimedia — ko’p vositalilik) vositasi — bu texnikaviy va dastur vositalari to’plami bo’lib, u odamga kompyuter bilan o’zi uchun tabiiy

bo’lgan turli xil muhitlarni: tovush, video, grafika, matnlar, annimatsiya va b. ishlatib, muloqot qilishni ta’minlaydi. Multimedia vositalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarni nutqli kiritish va chiqarish qurilmalari; kuchaytirgichli, tovush kolonkali, katta videoekranli mikrofonlar va videokameralar, akustik va videotasvirga oluvchi tizimlar; tasvirni videomagnitofondan yoki videokameradan oluvchi va uni ShK ga kirituvchi tovushli va videoplatalar, video ushlab oluvchi platalar; hozirdayoq keng tarqalgan skanerlar (chunki ular kompyuterga yozilgan matnlarni va rasmlarni avtomatik kiritish imkonini beradi); va nixoyat, ko’pincha tovushli va videoma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan, optik diskdagi katta sig’imli tashqi eslab qolish qurilmalari. Mikroprotsessorning interfeysli tizimi ShK ning boshqa qurilmalari bilan ulash va aloqa qilish uchun mo’ljallangan, u o’z ichiga MP ning ichki interfeysi, buferli eslab qolish registrlari va kiritish-chiqarish portlarini (KCHP), boshqarish sxemalari va tizimli shinani oladi. Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko’p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi. Registr- qurilmalarning o’ziga xos tengliklar birlashmasini angldatadi, ularning vazifasi ma’lumotlarni saqlash hamda ma’lumotlarga tezkor murojat qilish imkoniyatini beradi.Ushbu qurilmalar integral sxemada triggerlarda foydalaniladi.Trigger uz navbatida traziztor o`tkazgichlarda malga oshiriladi( ya’ni elektron kalitlar). N trigger registrda N bit ma’lumotni tushinish mumkin. Port – Shunday sxemaki odatda uziga bir qancha registrlarni kamrab oluvchi hamda ulanish imkoniyatini beruvchi vositadir, masalan pereferiya qurilmasi mirkoprotsessorni tashqi shinasiga ulanishida kurishimiz mumkin. Amalda xar mikrsxema xar xil maqsadlar uchun ishlatiladi. Shaxsiy kompyuterda xar bir port uziga xos unikal rakamiga ega bo’ladi. Shuni aytib utish joyizki portlarni rakami moxiyatan registrlarning kiritib chiqarish manzili bo`lib xizmat qiladi. Shuningdek manzil kengligi asosiy xotira va kiritib chiqarish porti bilan kesishmaydi.

Uziliksizlik- tushinchasiasinxron jarayoning xabarini anglatadi (ya’ni protsessor kandaydir asinxron jarayonni tushinadi). Ushbu xolatda buyruqlarning ketma ketligi to`xtatiladi. Uning urniga esa boshqa bir ketma- ketlik amalga oshiriladi. Uzuliksizlikni bir qancha turlarga bo’lish mumkin: Mantiqiy uziliksizlik, texnikaviy uziliksizlik hamda dasturiy uzuliksizlik. Texnikaviy uziliksizlik odatda pereferiya qurilmasi talabiga bog`liq bo’ladi. Mantiqiy uziliksizlik mirkoprotsessorning ish jarayonida uz uzida yuz beradi. Dastur uzuliksizligi bajarilaetgan dasturlarning foydalanishdagi maxsus dastur ichidagi dasturlarni bajarish bilan ifodalanadi. Turgidan to`g`ri ulanishda (DMA, Direct Memory Access) pereferiya qurilmasi tezkor xotira bilan bevosita bog`liq bo’ladi. Mirkoprotsessorning ichki registrlaridan kelib chikkan xolda. Ushbu ulanishning asosiy afzalligi katta xajmdagi tezkor ma’lumot almashinishda kurishimiz mumkin (ya’ni qayta yuklashda xotiraning tashqi saklovchilari). Kup xollarda port manzillariga, rakamlariga un oltilik sanok sitemasidan foydalaniladi. Ushbu xollarda kerakli sonlardan so’ng ‘h’ (hexadecimal) belgisi turadi. 10. Mikroprosessorning tuzilishi Arifmetik-mantiqny qurilma (AMK) — sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo`ljallangan (ShK larning ba’zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo`shimcha matematik soprocessor ulanadi). Arifmetik-mantiqiy qurilma (AMK) axborotni o`zgartirishni arifmetik va mantiqiy amallarini bajarish uchun mo`ljallangan. Funksional jihatdan AMK, (36-rasm) odatda 2 ta registrdan, qo`shuvchidan summator va boshqarish sxemasidan (maholliy boshqarish qurilmasi) tashkil topadi. Qo`shuvchi — uning kirishiga kelayotgan ikkilik kodlarni qo`shish jarayonini bajaruvchi hisoblash sxemasidir; qo`shuvchi ikkilangan mashina so`zi razryadliligiga egadir.

Registrlar turli uzunlikdagi tez harakat qiluvchi xotira yacheykalaridir: Registr 1 (Rg 1) ikkilangan so`z razryadliligiga, Registr 2 (Rg 2) esa so`z razryadliligiga egadir. Amallarni bajarishda Rg1 ga amalda qatnashuvchi birinchi son, amal tugagandan keyin esa natija joylashtiriladi; Rg2 ga — amalda qatnashuvchi ikkinchi son joylashtiriladi (amal tugagandan keyin undagi ma’lumot o`zgarmaydi). Registr 1 ma’lumotlarni kodli shinalaridan qabul qilishi va unga ma’lumotlarni berishi mumkin; registr 2 bu shinalarddn ma’lumotlarni faqat olishi mumkin. Boshqarish sxemasi ko`rsatmalarning kodli shinasi bo`yicha boshqarish signallarini boshqarish qurilmasidan qabul qiladi va ularni registrlarning va AMQ qo`shuvchisining ishlashini boshqarish uchun signallarga o`zgartiradi. AMQQ: arifmetik amallarini faqat oxirgi razryaddan keyin qayd qilingan vergulli ikkilik ma’lumot ustida, ya’ni faqat butun ikkilik sonlar bilan bajaradi. Ko`chib yuradigan vergulli ikkilik sonlar va ikkilik-kodlangan o`nlik sonlar ustida amallarni bajarish yo matematik soprocessorni jalb etib, yoki maxsus tuzilgan dasturlar bo`yicha amalga oshiriladi. Mikroprotsessorli xotira (MPX) — uncha katta bo`lmagan sig’imli, lekin o`ta yuqori tezkor xotira — ShK ning eslab qoluvchi qurilmalari bobida qisqacha ko`rib chiqilgan (233-betga qarang). MP ning interfeysli qismi MP ning ShK tizimli shinasi bilan aloqasi va moslashishi, shuningdek bajarilayotgan dasturning buyruqlarini qabul qilish, oldindan tahlil qilish hamda operandlar va buyruqlarni to`liq adreslarini shakllantirish uchun mo`ljallangan. Interfeysli qims o`zining tarkibiga MPX ning adresli registrlari, adresni shakllantirish uzeli, MP da buyruqlar buferi hisoblangan buyruqlar registrlari bloki, MP ning ichki interfeysli shinasi va kiritish-chiqarish shinasini va portlarini boshqarish sxemasini oladi. (Aytilgan qurilmalarning ba’zilari, go`yoki: adresni shakllantirish uzeli va MP bevosita bajaradigan buyruqlar registri funkcional jihatdan boshqarish qurilmasi tarkibiga kiradi — 35-rasm. )

Kiritish-chiqarish portlari — bu ShK tizimli interfeysining bandlari bo`lib, ular orqali MP boshqa qurilmalar bilan ma’lumot almashadi. MP da hamma portlar soni 655361 ta bo`lishi mumkin (so`z formata soni bilan tasvirlanishi mumkin bo`lgan turli adreslar miqdoriga teng). Har bir port adresga — port nomeriga ega; moxiyati bo`yicha, bu xotira yacheykasining adresi bo`lib, u shu portni ishlatuvchi kiritish-chiqarish qurilmasining bir qismidir, lekin u kompyuter asosiy xotirasining bir qismi emas. Qurilma porti biriktirish texnikaviyurasini va ikkita xotira registrini qiymatlarni almashish va boshqaruvchi ma’lumot almashishni o`z ichiga oladi. Ba’zi tashqi qurilmalar almashinishi kerak bo`lgan katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash uchun asosiy xotirani ham ishlatadi. Ko`pchilik standart qurilmalar (MDY, EMDY, klaviatura, printer, soprocessor va b. ) ularga doimiy biriktirilgan kiritishchiqarish portlariga ega. Shinani va portlarni boshqarish sxemasi quyidagi vazifalarni bajaradi: • port adresini va uning uchun boshqaruvchi malumotni shakllantirish (portni qabul qilishga yoki uzatishga qayta ulash va b. ); • portdan boshqarish ma’lumotini, portning tayyorligi va uning holati to`g’risida ma’lumotlarini qabul qilish; • kiritish-chiqarish qurilmasi porti vd MP o`rtdsida qiymatlarni uzatish uchun tizimli interfeysda tuppa-to`g’ri kanalni tashkil etish. Shinani va portlarni boshqarish sxemasi portlar bilan aloqa uchun ko`rsatmalar, adreslar va ma’lumotlarning kodli shinalarini ishlatadi: portga murojaat qilishda MP KXSh bo`yicha signal yuboradi, bu signal barcha kiritishchiqarish qurilmalariga AQSh dagi adres port adresi ekanligi to`g’risida xabar beradi, keyin esa port adresining o`zini yuboradi. Port adresi mos kelgan qurilma tayyorlik to`g’risida javob beradi. Bundan keyin KKSh bo`yicha ma’lumotlarni almashish amalga oshadi. Mikroprotsessorning tuzilishini biz asosan birinchi mavzuda ko`rib o`tilgan bo`lsa-da, ayrim qurilmalari ishi bilan kengroq tanishamiz.

Buyruqlar registri — eslab qoluvchi registr bo`lib, unda buyruq kodi: bajariladigan amal kodi (BAK) va amalda qatnashuvchi operandlar adreslari saqlanadi. Buyruqlar registri MP ning interfeysli qismida, buyruqlar registrlari blokida joylashgan. Amallar deshifratori — mantiqiy blok bo`lib, u buyruqlar registridan kelayotgan amalning kodiga (BAK) mos ravishda unda mavjud bo`lgan chiqishlardan bitgasini tanlaydi. Mikrodasturlarni doimiy eslab qoluvchi qurilma (DEQQ) o`zining yacheykalarida boshqaruvchi signallarni (impulslarni) saqlaydi, ular ShK bloklarida ma’lumotlarni qayta ishlash amallari jarayonini bajarish uchun kerak. Impuls amallar deshifratori tanlagani bo`yicha amallar kodiga mos ravishda mikroprogrammalarni DEQQ, dan boshqaruvchi signallarning kerakli ketmaketligini o`qiydi. Adresni shakllantirish uzeli (MP ning interfeysli qismida joylashgan) buyruqlar registridan va MPX registrlaridan keluvchi rekvizitlar bo`yicha xotira yacheykasining (registrining) to`liq adresini hisoblovchi qurilmadir. Ma’lumotlarning, adreslarning va ko`rsatmalarning kodli shinalari — mikroprotsessor ichki interfeysli shinasining qismi. Umumiy holatda BQ, quyidagi asosiy jarayonlarni bajarish uchun boshqaruvchi signallarni shakllantiradi: • MPX ning buyruqlar adresining registr-hisoblagichidan dasturning navbatdagi buyrug’i saqlanayotgan TEQQ, yacheykasining adresini tanlab olish; • TEQQ yacheykalaridan navbatdagi buyruqlar kodini tanlab olish va o`qilgan buyruqni buyruqlar registriga qabul qilish; • amallar kodini va tanlangan buyruqlar belgilarining nimaligini aytib berish (shifrini ochish); • mos kelgan nimaligi bilingan (shifri ochilgan) amallar kodi bilan mikrodastur DEQQ yacheykalaridan boshqaruvchi signallarni (impulslarni) o`qish, ular mashinani barcha bloklarida berilgan amalni bajarish jarayonini va bu bloklarga boshqarish signallarini yuborishni aniqlaydi;

• buyruqlar registridan va MPX registrlaridan hisoblashlarda qatnashuvchi operandlar adreslarining aloxida tashkil etuvchilarini (sonlarni) o`qish va operandlarning to`liq adreslarini shakllantirish; • operandlarni tanlab olish (shakllantirilgan adreslar bo`yicha) va bu operandlarning qayta ishlashni berilgan amallarini bajarish; • amallar natijalarini xotiraga yozish; • dasturning keyingi buyruq adresini shakllantirish. Shaxsiy kompyuterlar xotiraning 4 ta ierarxik darajasiga ega: • mikroprotsessorli xotira (MPX); • registrli kesh-xotira; • asosiy xotira (AX); • tashqi xotira (TEQQ). Birinchi uchta tipdagi eslab qoluvchi qurilmalarning tezkorligi ularga murojaat qilish vaqti (t mur ) bilan o`lchanadi, tashqi eslab qoluvchi qurilmalarning tezkorligi esa ikkita parametr bilan: murojaat qilish vaqti (t kid ) va o`qish tezligi (V o`qish ) bilan o`lchanadi. T mur — malumotlarni qidirish, o`qish va yozish vaqtlari yig’indisi; t kid — yig’uvchida (tashuvchi) malumotni qidirish vaqti; V o`qish — axborotning yonma-yon baytlarini ketma-ket (transfer) o`qish tezligi. Umumiy qabul qilingan qisqartirishlarni eslatib o`taniz:sekund, ms — millisekund, mks — mikrosekund; 1 sq10 3 msq10 6 mksq10 9 ns. Asosiy xotira ( AX ) o`z ichiga tezkor (RAM — Random Access Memory) va doimiy (ROM — Read Only Memory) eslab qolish qurilmalarini oladi. Tez eslab qolish qurilmasi (TEQQ ShK ishining joriy bosqichidagi hisoblash jarayonida bevosita qatnashayotgan axborotlarni (dasturlar va qiymatlar) saqlash uchun. mo`ljallangan. TEQQ — energiyam bog’liq xotira: kuchlanish uzilganda unda saqlanayotgan ma’lumot yo`qoladi. TEQQ, asosini yarim o`tkazgichli eslab qolishelementlarining (triggerlarni) matricasini o`z ichiga olgan katta integral

sxemalar tashkil etadi. Eslab qoluvchi elementlar matricaning vertikal va gorizontal shinalarining kesishishida joylashgan; ma’lumotlarni yozish va o`qish tanlangan xotira yacheykasiga tegishli bo`lgan elementlar bilan ulangan matricaning shinalari bo`yicha elektr impulslarni berish orqali amalga oshiriladi. Konstruktiv jihatdan tezkor xotira elementlari ayrim xotira modullari ko`rinishda bajariladi — katta bo`lmagan plataga bitta yoki bir nechta mikrosxemalar kavsharlangan. Qo`llaniladigan modullar tiplari: — DIP (Dual In Line Package) va SIPP (Single In Line Package), hozir juda kam qo`llanilmoqda; — SIMM (Single In Line Memory Module); SIMM modullari 256 Kbayt, 1, 4, 8, 16, 32 yoki 64 Mbayt sig’imga ega, saqlanayotgan bitlar juftligini nazorat qilinadi va nazorat qilinmaydi; kompyuterning bosh platasi raz’yomlariga mos keluvchi 30 - («qisqa» — eskirgan variant) va 72-kontaktli («uzun») raz’yomlarga ega bo`lishi mumkin; uzun modullar RAM EDO xotirasini tashkil etishda ham qo`llaniladi. — DIMM (Dual In Line Memory Module) — 168-kontaktli raz’yomlarga ega bo`lgan yangi tipdagi moduldir; shunday mos raz’yomlarga ega bo`lgan faqat yangi tipdagi tizimli platalarga o`rnatilishi mumkin. DIMM modullari RAM EDO va SD RAM xotiralarni tashkil etishda qo`llaniladi. 486 MP uchun bosh platalarda 30- va/yoki 72-kontaktli modullar ishlatiladi, Pentium-mashinalarda esa odatda 72-kontaktli SIMM modullar yoki 168-kontaktli DIMM modullar qo`llaniladi. 30-kontaktli SIMM modulning uzunligi 10 sm dan oshiqroq, DIMM modulning uzunligi esa 13 sm atrofida. Bosh platala xotira modullarini o`rnatish uchun bir nechta raz’yomlar guruhi (banklar) bo`lishi mumkin, bitta bankka bir xil sig’imli bloklarni qo`yish mumkin, masalan, faqat 1 Mbaytdan yoki faqat 4 Mbaytdan, turli xil sig’imli bloklarni faqat turli banklarda o`rnatish mumkin. Ko`pchilik mikrosxemalarda murojaat qilish vaqti 60 yoki 70 ns; agar bosh plata 60 nanosekundli modullarga mo`ljallangan bo`lsa, unga 70 nanosekundli modullarni o`rnatish mumkin emas, teskarisiga esa mumkin.

Hozir tez saxifali murojaat qilinadigan FPM (Fast Page Mode) xotira bilan bir qatorda Pentium va Pentium Pro MP lari uchun ishlab chiqilgan ko`paytirilgan tezkorlikli DRAM xotirasining ushbu yangi tiplari paydo bo`ldi: RAM EDO (Extented Data Output) va SD RAM (Synchronous DRAM). RAM EDO xotirasi MP uchun qiymatlarni TEQQ, ning o`kishiga kerak bo`ladigan vaqtni qisqartiradi, xususan, EDO da registr «zanjirlar» to`plani qo`shilgan, ularning hisobotiga chiqishdagi qiymatlar mikrosxemaga keyingi so`rovgacha ushlanib turilishi mumkin (bugungi kunda RAM EDO tipidagi xotira o`rtacha 45 nanosekund murojaat qilish vaqtiga va 264 Mbayt/s processor—xotira qiymatlarini maksimal uzatish tezligiga egadir. SD RAM xotirasi tizim unumdorligini, TEQQ, ishlash tezligining processor shinasini ishlash tezligi bilan bir-biriga moslashishi hisobiga oshiradi (SD RAM hozir 200 MGc chastotalargacha ishlashi mumkin). Bu xotirada qiymatlarga murojaat qilish vaqti MP ning ichki taktli chastotasiga bog’liqdir va 6 — 10 ns ga etadi, qiymatlarni processor—xotira bo`yicha maksimal uzatish tezligi 528 Mbayt/s (!) (haqiqatda processor—kesh xotira bo`yicha uzatish tezligiga teng). SD RAM xotirasi ShK ning unumdorligini umumiy 25 % ko`paytiradi va ayniqsa jonli videografikalarni ko`rib chiqishda va uch o`lchamli grafika bilan ishlashda qulaydir. Aslida ta’kidlash kerakki, oxirgi raqam ShK kesh-xotirasiz ishlashga xosdir — kuchli kesh bor bo`lganda unumdorlikdagi yutuq bir necha foizlarni tashkiletishi mumkin. Xotiraning bu turlarini umumiy qo`llashni Intel 430 TX, VIA Apollo 580 va ularga o`xshash bosh platadagi mikrosxemalar to`plani amalga oshiradi (ba’zida jargonda ularni Triton 3 deb atashadi). Doimiy eslab qolish qurilmasi (DEQQ) ham bosh platada o`rnatilgan modullar (kassetalar) asosida quriladi va ushbu o`zgarmaydigan axborotlarni saqlash uchun ishlatiladi: operatsion tizimning yuklovchi dasturlari, kompyuter qurilmalarining testlash dasturlari va kiritish-chiqarish bazaviy tizimining (BIOS) bazi drayverlari va b. DEQQ dan faqat ma’lumotlarni o`qish mumkin, DEQQ ga

ma’lumotni yozish EHM dan tashqarida laboratoriya sharoitlarida bajariladi. DEQQ ning modullari va kassetalari, odatda, bir necha yuz kilobaytdan ortmaydigan sig’imga ega. DEQQ, energiyaga bog’lik, bo`lmagan eslab qolish qurilmasidir. Izox, keyingi yillarda ba’zi ShK larda yarim doimiy, qayta dasturlanadigan eslab qoluvchi qurilmalar Flash-xotira ishlatila boshlandi. Flash-xotiraning modullari yoki kartalari tug’ridan to`g’ri bosh plata raz’yomlariga o`rnatilishi mumkin va quyidagi parametrlarga ega: sig’im 32 Kbaytdan 15 Mbaytgacha; o`qish bo`yicha murojaat qilish vaqti 0, 06 mks; bir baytni yozish vaqti taxminan 10 mks; Flash-xotira energiyaga bog’liq bo`lmagan eslab qolish qurilmasidir. Ma’lumotni qayta yozish uchun Flash-xotiraning maxsus kirishiga dasturlash kuchlanishini berish kerak (12 V), bu ma’lumotning tasodifiy o`chib ketish imkoniyatining oldini oladi. Flash-xotirani qayta dasturlashni bevosita disketadan yoki ShK klaviaturasidan maxsus nazoratchi bor bo`lganda yoki ShK ga ulanadigan tashqi dasturlagich orqali bajarish mumkin. Flash-xotira juda tez harakat qiladigan, ixcham, alternativ MDY eslab qolish qurilmalarini — «qattiq jismli disklarni» yaratish uchun ham, BIOS dasturlarini saqlaydigan DEQQ, ni almashtirish uchun ham juda qulay bo`lib, u ShK ni modernizaciya qilishda bu dasturlarni «to`g’ridan to`g’ri disketadan» yangilash va yangiroq versiyalarga almashtirish imkonini beradi. Tuzulish jihatdan asosiy xotira har biri 1 bayt sig’imga egabo`lgan millionlab alohida xotira yacheykalaridan tashkil topadi. ShK lar asosiy xotirasining umumiy sig’imi 1 Mbaytdan 128 Mbayt oraliqda bo`ladi. TEQQ, sig’imi DEQQ, sig’imidan bir-ikki tartib yuqoridir: DEQQ, 64, 128, (kamroq 256) Kbaytni band etadi, qolgan sig’im — bu TEQQ, dir. Asosiy xotirannng mantiqiy strukturasi. Xotiraning har bir yacheykasi o`zining yagona adresiga (qolgan hammasidan farq qiladigan) egadir. Asosiy xotira TEQQ va DEQQ, uchun umumiy adres kengligiga egadir.

Adres kengligi asosiy xotiraning bevosita adreslanadigan yacheykalarini imkon boricha maksimal sonini belgilaydi. Adres kengligi adresli shinalar razryadliligiga bog’liqdir, negaki turli adreslarning maksimal soni ikkilik sonlarning har xilligi bilan aniqlanib, bu sonlarni p ta razryad bilan tasvirlash mumkin, ya’ni adres kengligi 2p ga teng, bu erda ya — adres razryadliligi. ShK da asos qilib uzunligi bo`yicha mashina so`zi o`lchaniga teng bo`lgan 16-razryadli adresli kod olingan. 16-razryadli adres kodi bor bo`lganda bevosita jani 2 16 q65536q64K (Kq1024) xotira yacheykasini adreslash mumkin. Mana shu segment deb ataluvchi 64 kilobaytli xotira maydoni AX mantiqiy strukturasining asosidir. Ta’kidlash kerakki, himoya qilingan rejimda segment o`lchani boshqacha va 64 Kbaytdan birmuncha ko`p bo`lishi mumkin. Zamonaviy ShK lar (oddiy maishiy kompyuterlardan tashqari) sig’imi 1 Mbaytdan sezilarli katta bo`lgan asosiy xotiraga ega: 1 Mbayt sig’imli xotira AX ning yana bitta muhim strukturali tashkil etuvchisidir — uni bevosita adreslanadigan xotira deb atayniz (u faqat haqiqiy rejim uchun tegishlidir). 1 M q 2 20 q 1048576 ta bevosita adreslanadigan xotira yacheykalarini adreslash uchun 20 razryadli kod kerakdir, uni ShKda AX yacheykasi adreslarini strukturlashning maxsus uslublarini ishlatib olish mumkin. Absolyut (to`liq, fizik) adres (A abs ) bir nechta tashkil etuvchilar yig’indisi ko`rinishida shakllanib, bu tashkil etuvchilardan ko`proq ishlatiladiganlari segment adresi va siljish adresidir. Segment adresi (A segm ) — bu 64 kilobaytli maydonning boshlangach adresi bo`lib, uning ichida adreslanadigan yacheyka joylashadi. Siljish adresi (A sil ) — segment ichidagi nisbiy 16 razryadli adresdir. A segm 20 razryadli bo`lishi kerak, lekin agar A segm albatta paragrafga karrali (oxirgi 4 razryadda nollar bo`lishi kerak) bo`lish kerakligi shartini qabul qilinsa, u holda bu adresni 16 marta ortgirilgan 16 razryadli kod bilan aniqlash mumkin, bu uning o`ng tarafiga 4 ta nol ko`shish va shunday qilib, uni 20-razryadli kodga aylantirish bilan tengdir [4]. YA’ni shartli ravishda bunday yozish mumkin:

Dasturchilar ba’zida yana siljish adresining ikkita tashkil etuvchisini: baza adresi va indeks adresini ishlatadilar. ShK uchun bevosita adreslanadigan xotirani standart taqsimlash xosdir, ya’ni AX ning 1 megabaytli soxasini TEQQ, va DEQQ, o`rtasida va funkcional mo`ljallangan axborot o`rtasidataqsimlanadi. Asosiy xotira murojaat qilish va adreslash usullariga mos ravishda bir-birini alohida, ba’zida qisman yoki to`liq to`sib qo`yadigan soholarga bo`linadi, ular umumiy qabul qilingan nomlarga egadir. Xususan, masalan, 16 Mbayt umumiy sig’imli ShK asosiy xotirasining yiriklashgan mantiqiy strukturasitasvirlangan. Eng avvalo kompyuterning asosiy xotirasi ikkita mantiqiy soxaga bo`linadi: 0 dan 1024 K — 1 gacha adresli 1024K ta birinchi yacheykalarni band qiluvchi bevosita adreslanadigan xotira va yacheykalariga maxsus dasturdrayverlarni ishlatganda yoki mikroprotsessorni himoyalangan ishlash rejimida murojaat qilish imkoniyati bor bo`lgan kengaytirilgan xotira. Drayver — maxsus dastur bo`lib, u xotira va EHM tashqi qurilmalarining ishini boshqaradi va MP, AX va EHM ning tashqi qurilmalari orasidagi axborot almashinuvini tashkil etadi. Standart xotira (SMA — Conrentional Memory Area) deb O dan 640 Kbaytgacha oraliqdagi bevosita adreslanadigan xotiraga aytiladi. 64 K dan 1024 K gacha adreslar diapazonidagi bevosita adreslanadigan xotira yuqori xotira (UMA — Upper Memory Area) deb ataladi. YUqori xotira displei (videoxotira) va doimiy eslab qolish qurilmasi xotirasi uchun rezerv qilib qo`yilgan. Lekin odatda yuqori xotirada bo`sh uchastkalar — xotirani boshqarish dasturlari yordamida (drayverlar) umumiy vazifali tezkor xotira sifatida ishlatilishi mumkin bo`lgan «oynalar» qoladi. Kengaytirilgan xotira — bu 1024 K va undan yuqori adresli xotiradir. Bu xotiraga murojaat qilishning ikki asosiy usuli mavjud: — XMS specifikatsiyasi (u holda bu xotirani XMA — extended Memory Area deb ataladi) bo`yicha;

— EMS specifikatsiyasi bo`yicha (xotirani EM — Expanded Memory deb ataladi). XMS (Extended memory Specification) specifikatsiyasiga muvofiq kengaytirilgan xotiraga murojaat qilish maxsus drayverlarni (masalan, HIMEM.EXE - High Memory Manager) ishlatib, kerak bo`lganda XMA ning alohida maydonlarini yuqori xotiraning (UMA) bo`sh soholariga jo`natish nuli bilan tashkil etiladi. Bu xotirani ba’zida qo`shimcha xotira deb ataladi. EMS (Expanded Memory Specification) specifikatsiyasi ancha ilgarigi hisoblanadi. Bu specifikatsiyaga muvofiq murojaat qilish jo`natish yo`li bilan emas, balki kerak bo`lganda Expanded Memory ning alohida maydonlarini yuqori xotiraning bo`sh sohalarida aks ettirish yo`li bilan amalga oshiriladi.Aks ettirish EMA maydonlari adreslarini UMA ning bo`sh «oynachalariga» dinamik joylashtirish yo`li bilan tashkil etiladi; bunda UMA oynasida qayta ishlanayotgan axborot emas, balki shu axborotga murojaat qilishni ta’minlaydigan faqat adreslar saqlanadi. EMS specifikatsiyasi bo`yicha tashkil etiladigan xotira aks ettiriladigan nomini olgan, shuning uchun Expanded Memory (EM) so`z birikmasini ba’zida aksettiradigan xotira deb tarjima qilinadi ( garchi Expanded atamasi Extended atamasiga o`xshashdir va aniqroq qilib kengaytirilgan, kattalashtirilgan kabi tarjima qilinadi ). Aks etgirilgan xotirani tashkil etish uchun EMM. EXE drayveridan (Expanded Memory Manager) foydalanish lozim. Aks ettiradigan xotira juda ham sekin harakat qiladi va shuning uchun syokin-asta Extended Memory ga o`rnini bo`shatib bermoqda. Kengaytirilgan xotira asosan qiymatlarni va OT ni ba’zi dasturlarini saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Ko`pincha kengaytirilgan xotirani virtual (elektron) disklarni tashkil etish uchun ishlatiladi. Xotiraning 1024 K dan 1087 K gacha adresli uncha katta bo`lmagan 64 kilobaytli soxasi bundan mustasnodir (yuqori xotira deb ataladi, ba’zida uni katta xotira deyiladi; NMA — High Memory Area), masalan, u bevosita drayverni ishlatishda ham adreslanishi mumkin.

NMA istalgan ma’lumotni, shu jumladan foydalanuvchi dasturlarini saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Izoh. Zamonaviy ShK larda virtual adreslash rejimi (Virtual — tasavvur qiladigan, tuyuladigan) mavjuddir. Virtual adreslash katta sig’imli AX bor bo`lganda yoki virtual xotirani tashkil etishda ShK ning adres kengligini oshirish uchun ishlatilib, unda AX bilan bir qatorda tashqi xotiraning (odatda diskli) bir qismi ham ishga tushiriladi. Virtual adreslashda absolyut adres A a6s ni shakllantirishda A sega ning bo Tashqi xotira Tashqi xotira qurilmasi yoki boshqachasiga aytganda, tashqi eslab qilish qurilmasi (TEQQ) judaa xilma-xildir. Ularni bir qator belgilar bo`yicha tasniflash mumkin: tashuvchi ko`rinishi bo`yicha, konstrukciya tipi bo`yicha, ma’lumotlarni yozish va o`qish tamoyili bo`yicha, murojaat qilish usuli bo`yicha va h. k. Tashuvchi — ma’lumotlarni saqlash qobiliyatiga ega bo`lgan moddiy ob’ektdir. TEQQ ni tasniflashning mumkin bo`lgan variantlaridan bittasi 42-rasmda keltirilgan. Tashuvchining tipiga bog’liq ravishda barcha TEQQ larni magnit lentadagi yig’uvchilar va diskli yig’uvchilarga ajratish mumkin. Magnit lentadagi yig’uvchilar o`z navbatida, ikki turli bo`ladi: bobinali lentadagi yig’uvchilar va kassetali lentadagi yig’uvchilar (strimerlar). ShK da faqat strimerlar ishlatiladi. Disklar bevosita murojaat qilinadigan ma’lumotni mashinali tashuvchilarga taalluqlidir. «Bevosita murojaat» tushunchasi shuni bildiradiki, ShK qidirilaetgan ma’lumot boshlanadigan yoki yangi ma’lumotni yozish lozim bo`lgan yo`lakchaga yozish/o`qish kallagi qaerda joylashishidan qaty nazar bevosita «murojaat qilishi» mumkin. Disklardagi yig’uvchilar xilma-xilroqdir: — egiluvchan magnit disklardagi (EMDY) yig’uvchilar, boshqachasiga, floppidisklarda yoki disketalarda; — qattiq magnit disklardagi yig’uvchilar (K, MDI) yoki vinchesterlar;

— almashinadigan qattiq, magnit disklardagi yig’uvchilar, ularda Bernulli effekti ishlatiladi; — floptik disklardagi yig’uvchilar, boshqachasiga floptical-yig’uvchilar; — o`ta yuqori zichlikdagi yozuvli yig’u uvchilor boshqachasiga, VHD- yig’uvchilar; — optik kompakg-disklardagi CD ROM (Compact Disk) yig’uvchilar; — CC WORM tipidagi (Continnous Composite Write Once Read Many, bir marta yozish-ko`p marta o`qish) optik disklardagi yig’uvchilar; — magnit optik disklardagi yig’uvchilar (MODY); — raqamli videodisklardagi DVD (Digital Versatile Disk) yig’uvchilar va b. Izoh. Murojaat qilish vaqti o`rtacha vaqt oralig’i bo`lib, bu vaqt davonida yig’uvchi talab qilingan qiymatlarni topadi, o`qish yozish kallagini kerakli yo`lkaga to`g’ri keltirish va kerakli sektorni kutish uchun kerak bo`lgan vaqtlar yig’indisi ko`rinishiga egadir. Transfer — ketma-ket o`qishdagi qiymatlarni uzatish tezligi. Murojaat qilish turlari: o`qish va yozish (O`/YO), o`qish (O`), o`qish va bir martalik yozish (O`/1YO). Xotira va uning ishlash imkoniyatlari Qadim zamonlardan boshlab insonlar hisoblash ishlarini yangilashtirishga harakat qilishgan. Ular dastlab qurilmasi sifatida qo`l barmoqlaridan foydalanishgan. Keyinchalik hisoblash yog`osh tayoqchalari orqali bajarilgan. Taniqli ingliz olimi Ch. Bebbidj tomonidan yaratilgan mexanik arifmometr XIX asrning yana bir kashfiyoti bo`ldi. Bu mashina murakkab masalalarni yechadigan matematik mashinalarning paydo bo`lishiga asos bo`ldi. XX asrning 30-40 yillariga kelib uchta muhim texnik yangilik elektromagnit relis ikkilik – o’nlik sanoq sistemalarida ma`lumotlarni kodlash: ma`lumotlarni saqlashga mo`ljallangan suniy xotira yaratildi. Bu esa o`z navbatida avalgi hisoblash mashinalaridan tubdan farq qiluvchi elektron hisoblash mashinalari (Kompyuter) ni yaratish imkonini berdi.

Informatika — bu axborotning nafaqat umumiy xususiyatlari, balki unga avtomatlashtirilgan ishlov berishning uslublari, jarayonlari va texnik vositalarini urganuvchi fandir. Avtomatlashtirilgan ishlov berish jarayonlarining asosini axborotni yig`ish, talqin qilish, saqlash, qayta ishlash va uzatish tashkil qiladi. Bu jarayonlar hisoblash texnikasi, jumladan, EHMlar yordamida amalga oshiriladi. O`tgan asrning 40-yillaridan boshlab universal EHMlarning davri boshlandi desa bo`ladi. Ularning taraqqiyotini avlodlarga bo`lib o`rganish tajribasi keng qo`llanib kelingan. Ayni paytda EUMda qo`llanilgan radiotexnik elementlar bazasi hamda dasturiy ta'minoti kabi tasnif belgilari bo’yicha avlodlarga ajratishdan ham foydalanilgan. Lekin yana bir tasnif belgisi — EHMning arxitekturasidagi farqiga qarab ham u yoki bu avlodga ajratish maqsadga muvofiqdir. Ushbu EHM tarkibidagi arifmetik — mantiqiy, boshqarish, xotira , axborotni kiritish va chiqarish kabi qurilmalar uning arxitekturasini tashkil etadilar. Universal EHMlar arxitekturasiga qarab quyidagilarga bo`linadi: Birinchi avlod EHMlari — bu tarkibida tezkor xotira qurilmasi ham bor bo`lgan «bazaviy EHM»dir. Ikkinchi avlod EHMlari — bu birinchi avlod mashinasidan tarkibida tashqi xotira qurilmasi ham borligi bilan farq qiladi; Uchinchi avlod EHMlari — bu ikkinchi avlod mashinasidan tarkibida axborot almashuv qurilmasi(kanal) ham borligi bilan farq qiladi. Kanal tezkor xotira bilan EHMning tashqi qurilmalari orasida axborot almashuviga imkon beradi. Shu tufayli ko`p dasturli (bir vaqtning uzida, misol uchun, axborotni chop etish, musikani ijro etish, ma'lumotlarni kiritish va xokazo) rejimni amalga oshirish mumkin buladi. BESM-6, YeS EHM va boshqalar uchinchi avlod mashinalari sirasiga kiradi. Turtinchi avlod EHMlari — bu uchinchi avlod mashinasidan tarkibida xar biri parallel ravishda ishlay oladigan ikki va undan ko`p protsessorlar borligi bilan farq qiladi. Cheget, Elbrus-2 kabi EHMlar turtinchi avlodga mansub. Uz vaqtida

Toshkentdagi «Algoritm» zavodida ishlab chiqarilishi muljallangan Elbrus-2 EHM tarkibida xar biri sekundiga 1 mln amaliyotlarni bajarish imkoniyatiga ega bo`lgan 10 ta protsessor bor. Shu urinda ta'kidlash kerakki, ukuv muassasalaridagi eng zamonaviy shaxsiy kompyuterlar ham bitta protsessorli bo`lgani tufayli uchinchi avlodga mansub. Ayni paytda ayrim idoralar kuchli serverlar (ikki va undan ko`p protsessorlarga ega bo`lgan, ya'ni turtinchi avlod kompyuterlari) dan foydalanmokdalar. Beshinchi avlod EHMlari — bu turtinchi avlod mashinasidan tarkibida intellektual interfeys (bilimlar bazasi, masalalarni avtomatik ravishda yechishning dasturiy ta'minoti va mulokot protsessori borligi bilan farq kiluvchi, universal sun'iy tafakkur mashinalaridir. Universal EHMlarning rivojlanish tarixida aloxida urinni kompyuterlar egallab kelmokdalar. Kompyuterlar davri 1971 yilda AQShda mikroprotsessor kashf etilgandan boshlangan desa bo`ladi. Kompyuterlarni ishlab chiqarish avvaliga asosan APPLE firmasi, keyinchalik (1984y.) esa, IBM firmasi maxsulotlari hisobiga kengayib bordi. Hozirda APPLE firmasi «MAKINTOSh» rusumdagi kompyuterlari bilan, ayniqsa, AQShning o`zida tanilgan bo`lsa, IBM kompyuterlari dunyoda keng tarqalgan. Shu sababli aynan IBM kompyuterlarining arxitekturasi va asosiy qurilmalari ustida to`xtalib utamiz. Kompyuterning arxitekturasini quyidagicha tasvirlash mumkin: Kompyuterning asosiy qurilmalari quyidagilar: sistemali blok, monitor va klaviatura (sichqoncha bilan). Sistemali blokda markaziy protsessor, operativ (tezkor) xotira , qattiq disk, kontrollerlar, disketalar va lazerli kompakt disklar bilan ishlash uchun qurilmalar va boshqalar joylashadi. Mikroprotsessor ishlatuvchi ma’lumot yoki dasturlarni aynan xotiradan bo`ladi va natijalarni unga yozadi. Xotira kopincha doimiy, qo`shimcha va tashqi xotira deb ataluvchi qismlarga bo`linadi. Xotiraning joriy deb atalishning sababi

biror dastur kompyuter islash jarayonida hosil bo`lgan ma`lumotlarni saqlab turadi va juda tez ishlaydi. Mikroprotsessor undan ma`lumotni olish yoki unga yozishda deyarli vaqt sarflamaydi. Kompyuterda joriy xotira 1 MB yoki undan kam bo`lsa u faqat MS DOS OT muhitida ishlashga yaroqli. Agar joriy xotira 4 MB bo`lsa kompyuter MS DOS OT Windows 3.1 muhitida ishlaydi. Agar kompyuter joriy xotirasi 32 MB va undan katta bo`lsa tarmoqlarda kompyuterlararo suratli ma’lumlar yoki videofilmlar almashish va ular ustida ishlash imkonini beradi. Windows 95 muhiti unda ishlovchi MS OFICCE dasturlarida ishlash imkonini beradi. Ko`p ishlatilgan ma`lumotlar KESh–xotirada yoziladi. Shu bois kompyuter zaruriy ma`lumotlarni dastlab KESh–xotiradan qidiradi, so`ngra zarurat bo`lsa joriy xotiraga murojaat qiladi. IBM PC kompyuterida xotiraning BIOS doimiy xotira , CMOS yarim doimiy xotira turlari mavjud bo`lib, ularda kompyuter qurilmalarini tekshiruvchi dasturlar operatsion tizimni yuklash va kompyuter qurilmalariga hizmat ko`rsatish funksiyalarini bajaruvchi dasturlar saqlanadi. Xotira . Xotira kompyuterda dasturlar va berilganlarni, amal natijalarini saqlaydigan qurilma. Xotiranig turlari ko’p: tezkor, doimiy, tashqi, kesh, video va boshqalar. Tezkor xotira kompyuterning muhim qismi bo’lib, prosessor undan amallarni bajarish uchun dastur, berilganlarni oladi va amalni bajarib natijani yana unda saqlaydi. Agar kompyuter o’chirilsa, tezkor xotirada saqlanayotgan dasturlar va berilganlar yo’q bo’lib ketadi. Shuning uchun ularni qattiq diskda yoki disketlarda saqlab qolish kerak. Doimiy xotira . Kompyuterlarda berilganlar unda avvaldan joylashtirilgan doimiy xotira (BIOS –Basic Input-Output Sustem –kiritish-chiqarishning asosiy sistemasi) mavjud. Bunday xotiradan faqat o’qish mumkin. Shuning uchun ham u ROM Read Only memory- faqat o’qish uchun) deb ataladi. Kesh xotira . Kesh xotira kompyuter ishlash tezligini oshirish uchun ishlatiladi. U tezkor xotira va mikroprosessor orasida joylashgan bo’lib, uning yordamida amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez

bajariladi. Mikroprosessorning xotiraga murojatida, kerakli dastur va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. Vinchesterlar kompyuterning ichida joylashgan bo’lib, uning hajmi bir necha Gegabaytgacha bo’ladi. Vinchester deganda silindrsimon shakldagi maxsus germetik idishga joylashtirilgan, bir o’qqa mustahkamlangan ustma-ust joylashgan disklarnig majmui tushuniladi. Kompyuterda ma’lumotlarni saqlanishi. Har xil turdagi ma’lumotlar (tovush, matn, tasvir, video) kompyuterda raqamlar (kodlar) ko’rinishida saqlanadi. Har birini saqlashda kompyuter maxsus qoidani qo’llaydi. Masalan: musiqani saqlash uchun u har bir vaqt intervalida bo’lgan tovush tebrlanish kodini xotiraga saqlaydi; tasvirda esa tasvirni bir nechta satr va ustunlarga bo’lib, kesish nuqtalarning har birining rangini kodini xotiraga saqlaydi; matnda esa har bir belgi, raqam, harf kodini xotiraga saqlaydi. Biz o`nlik sanoq sistemada hamma xisob kitoblarni qilsak, kompyuter esa ikkilik sanok sistemada ularni bajaradi. Shuning uchun ma’lumotlarni minimal hajmi BIT deb nomlanib 1 yoki 0 ga teng bo’ladi. Bu sonlarni ma’nosi - ha yoki yo`q va to`g`ri yoki noto`g`ri. Maksimal 256 belgi bo’lishi mumkinligi uchun bitta qanaqadir belgi uchun xotirada 1 BAYT hajm xotira ajratiladi(1bayt=8 bit). Baytdan katta o`lchov birliklari ham bor 1 KILOBAYT = 1024 bayt, 1 MEGABAYT = 1024 Kilobayt, 1 GEGABAYT = 1024 Megabayt. Misol uchun bitta A4 formatli qogozni taxminan 2 Kilobayt hajmli ma’lumot egallaydi. Kompyuter asosan ma’lumotlarni saqlash va ular bilan ishlash uchun kerak bo’ladi. Shu amallarni bajarish uchun biz kutubxonalardan foydalanamiz. Kutubxonalarda ham ma’lumotlar saqlanadi va ularni biz xoxlagan vaqtda ishlatishimiz mumkin. Kutubxonada ma’lumotlar kitoblarda saqlansa, kompyuterda esa fayllarda . FAYL bu nomlangan, diskda joylashgan ma’lumotlar qismi (harflar, raqamlar va belgilar mantiqiy ketma ketligi).

Kitobning nomi ikkita qismdan iborat bo’lsa (kitob nomi va avtor nomi), fayl nomi ham ikkita qismdan iborat (fayl nomi va turi). Shu ikkita qismi faylning to`liq nomi deb nomlanadi. Fayl nomi uzunligi - 8 belgigacha, kengaytmasi - 3 belgigacha bo’lishi mumkin. Fayl nomi va kengaytmasi o`rtasida nuqta belgisi qo`yilishi shart. Fayl nomi kitob nomiga o`xshab ichida saqlanib turgan ma’lumotlar mavzusiga qarab qo`yiladi. Fayl turi (kengeytmasi) shu ma’lumotlar turiga qarab qo`yiladi. Fayl nomiga qarab biz shu fayldagi ma’lumotlar nima haqidaligini yoki kimga tegishligini aniqlashimiz mumkin. Fayl turi (kengaytmasiga) qarab kompyuter ma’lumotlarni qanaqa ko`rinishda bizga ko`rsatishni aniqlaydi. Shuning uchun asosiy, ko`p qo`llanadigan, kengaytmalar bilan tanishamiz. Asosiy kengeytmalar: exe, com, bat - har xil programmalarni ishga tushiradigan fayllar bmp, jpg, gif - rasm va tasvir fayllari txt, doc, wri - matn fayllari wav, mid, mp3 - audio fayllari mov, avi - video fayllari sys - sistema fayllari Masalan: referat.doc, photo.jpg, setora.mp3, taxi.mov, aziz.txt Kitoblar kutubxonadi xonalarda joylanishsa, kompyuterda esa fayllar kataloglarda (direktoriya yoki papkalarda) joylashadi. Bitta xonada bir nechta xona bo’lishi munkin bo’lsa, bitta katalogda bir nechta boshqa katalog bo’lishi mumkin. Bitta xonada chiqib ketsangiz, siz yuqori joylashgan xonaga chiqib ketasiz. Eng yuqori xona esa karidor deb nomlanadi. Xuddi shu vaziyat kataloglar bilan. Agar siz katalogdan chiqib ketsangiz, u xolda siz yuqori joylashgan katalokga chiqasiz. Eng yuqori katalog asosiy deb nomlanadi. Kataloglar nomi uzinligi 8 ta belgidan oshmasligi kerak. Xonaning nomi uning ichidagi kitoblarga qarab qo`yilsa, katalog nomi ham ichida saqlanib turgan fayllarga qarab qo`yiladi. Masalan: GAME, TXT, BUGALTER, PROGRAMM Hamma xonalar va kitoblar kutubxonada etajlarda joylashadi, kompyuterda esa kataloglar va fayllar disklarda . Disklar 3 xil bo’ladi: qattiq, yumshoq va kompakt. Etajlar nomi tartiblanib sonlar bilan berilsa, disklar nomi ham tartiblanib lotin harflar bilan beriladi (A, B, C, D, E...). Bulardan A va B yumshoq (floppi)

disklarga beriladi. Qolgan harflar C, D, E ... qattiq disklarga beriladi. Agar sizda (kompakt disklar yurituvchisi) ham kompyuterda bo’lsa u holda oxirgi harf unga beriladi Qattik disk yoki vinchester - Doimiy xotira. Ma’lumotlarni doimo saqlash uchun foydalanadi. U vinchester deb nomlanadi. Vinchester nomi birinchi qattiq disk nomidan kelib chiqqan (1973 yilda IBM firma tomonidan yaratilgan qattiq disk nomi "30/30" bo’lgan va bu mashxur Winchester miltiqning kalibrga o’xshar edi). Ular hajm va ishlash tezligi bilan farqlanadi. Tezkor xotira mikrosxemalari - Kompyuterning vaqtinchalik xotirasi. U dasturlar ishlash jarayonida zarur bo’lgan ma’lumotlarni saqlash uchun foydalanadi. Kompyuter o’chirilgandan keyin shu xotiradagi ma’lumotlar yo’qotiladi. Kesh xotira mikrosxemalari - Kompyuter tomonidan dasturlar ishlash jarayonida ko`p ishlatilgan ma’lumotlarni saqlash uchun foydalanadi. Bu xotira tezkor va doimiy xotira o`rtasida joylashadi. Operativ xotira . Operativ xotira o`zida kompyuterda ishlatilayotgan dasturlar va ma'lumotlarni saqlaydi. Ma'lumotlar doimiy xotiradan operativ xotiraga ko`chiriladi, olingan natijalar zarur xolda diskka qayta yoziladi. Kompyuter o`chirilishi bilan operativ xotiradagi ma'lumotlar o`chiriladi. Diskli jamlagichlar. Ma'lumotlarni saqlash, xujjatlarni va dasturlarni bir joydan ikkinchi joyga olib o`tish, bir kompyuterdan ikkinchisiga o`tkazish kompyuter bilan ishlaganda foydalanadigan axborotni doimiy saqlash uchun disklardagi jamlagichlar ishlatiladi. Ular ikki turda bo`lib, egiluvchan disklar (disketalar) va qattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) deb ataladi.

Egiluvchan disklar (disketalar)ga ma'lumotlarni yozish va ulardan ma'lumotlarni o`qish uchun disk yurituvchi (diskovod) qurilmasi ishlatiladi. Qattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotni doimiy saqlashga mo`ljallangan. Masalan, operatsion tizim dasturlari, ko`p ishlatiladigan dasturlar paketlari, xujjatlar taxrirlagichlari, dasturlash tillari uchun translyatorlar va boshqalar. Kompyuterda qattiq diskning mavjudligi u bilan ishlashda qulaylikni oshiradi. Foydalanuvchi uchun qattiq diskdagi jamlagichlar bir-biridan, ya'ni diskka qancha axborot sig`ishi bilan farq qiladi. Hozirgi paytda kompyuterlar asosan sig`imi 80 Gbayt va undan ko`p bo`lgan vinchesterlar bilan jixozlanmoqda. Fayl serverlar nafaqat katta sig`imli, balki tezkor bo`lgan bir nechta vinchesterlar bilan jixozlanishi mumkin. Diskning ish tezligi ikki ko`rsatkich bilan aniqlanadi: 1. Diskning sekundiga aylanishlar soni. 2. Diskdan ma'lumotlarni o`qish va unga ma'lumotlar yozish tezligi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, ma'lumotlarga kirish vaqti va o`qish- yozish tezligi faqat diskovodning o`zigagina bog`liq emas, balki disk bilan axborot almashish kanali parametrlariga, disk kontrolerining turi va kompyuter mikroprotsessorining tezligiga ham bog`liq. Kontrolerlar (maxsus elektron sxemalar) kompyuter tarkibiga kiruvchi turli qurilmalar (monitor, klaviatura va boshqalar) ishini boshqaradi. Kiritish-chiqarish portlari orkali protsessor tashqi qurilmalar bilan ma'lumot almashadi. Ichki qurilmalar bilan ma'lumot almashuvi uchun maxsus portlar hamda umumiy portlar mavjud. Drayver — maxsus dastur bo’lib, u xotira va EHM tashqi qurilmalarining ishini boshqaradi va MP, AX va EHM ning tashqi qurilmalari orasidagi axborot almashinuvini tashkil etadi. Standart xotira (SMA — Conrentional Memory Area) deb O dan 640 Kbaytgacha oraliqdagi bevosita adreslanadigan xotiraga aytiladi.

64 K dan 1024 K gacha adreslar diapazonidagi bevosita adreslanadigan xotira yuqori xotira (UMA — Upper Memory Area) deb ataladi. Yuqori xotira displeyi (videoxotira) va doimiy eslab qolish qurilmasi xotirasi uchun rezerv qilib qo’yilgan. Lekin odatda yuqori xotirada bo’sh uchastkalar — xotirani boshqarish dasturlari yordamida (drayverlar) umumiy vazifali tezkor xotira sifatida ishlatilishi mumkin bo’lgan «oynalar» qoladi. Kengaytirilgan xotira — bu 1024 K va undan yuqori adresli xotiradir. Bu xotiraga murojaat qilishning ikki asosiy usuli mavjud: — XMS spesifikatsiyasi (u holda bu xotirani XMA — extended Memory Area deb ataladi) bo’yicha; — EMS spesifikatsiyasi bo’yicha (xotirani EM — Expanded Memory deb ataladi). XMS (Extended memory Specification) spesifikatsiyasiga muvofiq kengaytirilgan xotiraga murojaat qilish maxsus drayverlarni (masalan, HIMEM.EXE - High Memory Manager) ishlatib, kerak bo’lganda XMA ning alohida maydonlarini yuqori xotiraning (UMA) bo’sh sohalariga jo’natish yo`li bilan tashkil etiladi. Bu xotirani ba’zida qo’shimcha xotira deb ataladi. EMS (Expanded Memory Specification) specifikatsiyasi ancha ilgarigi hisoblanadi. Bu spesifikatsiyaga muvofiq murojaat qilish jo’natish yo’li bilan emas, balki kerak bo’lganda Expanded Memory ning alohida maydonlarini yuqori xotiraning bo’sh sohalarida aks ettirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Aks ettirish EMA maydonlari adreslarini UMA ning bo’sh «oynachalariga» dinamik joylashtirish yo’li bilan tashkil etiladi; bunda UMA oynasida qayta ishlanayotgan axborot emas, balki shu axborotga murojaat qilishni ta’minlaydigan faqat adreslar saqlanadi. EMS spesifikatsiyasi bo’yicha tashkil etiladigan xotira aks ettiriladigan nomini olgan, shuning uchun Expanded Memory (EM) so’z birikmasini ba’zida aksettiradigan xotira deb tarjima qilinadi ( garchi Expanded atamasi Extended atamasiga o’xshashdir va aniqroq qilib kengaytirilgan, kattalashtirilgan kabi tarjima qilinadi ). Aks etgirilgan xotirani tashkil etish uchun EMM. EXE

drayveridan (Expanded Memory Manager) foydalanish lozim. Aks ettiradigan xotira juda ham sekin harakat qiladi va shuning uchun syokin-asta Extended Memory ga o’rnini bo’shatib bermoqda. Kengaytirilgan xotira asosan qiymatlarni va OT ni ba’zi dasturlarini saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Ko’pincha kengaytirilgan xotirani virtual (elektron) disklarni tashkil etish uchun ishlatiladi. Xotiraning 1024 K dan 1087 K gacha adresli uncha katta bo’lmagan 64 kilobaytli sohasi bundan mustasnodir (yuqori xotira deb ataladi, ba’zida uni katta xotira deyiladi; NMA — High Memory Area), masalan, u bevosita drayverni ishlatishda ham adreslanishi mumkin. NMA istalgan ma’lumotni, shu jumladan foydalanuvchi dasturlarini saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Tashqi xotira. Tashqi xotira qurilmasi yoki boshqachasiga aytganda, tashqi eslab qilish qurilmasi (TEQQ) judaa xilma-xildir. Ularni bir qator belgilar bo’yicha tasniflash mumkin: tashuvchi ko’rinishi bo’yicha, konstrukciya tipi bo’yicha, ma’lumotlarni yozish va o’qish tamoyili bo’yicha, murojaat qilish usuli bo’yicha va h. k. Tashuvchi — ma’lumotlarni saqlash qobiliyatiga ega bo’lgan moddiy ob’ektdir. Tashuvchining tipiga bog’liq ravishda barcha TEQQ larni magnit lentadagi yig’uvchilar va diskli yig’uvchilarga ajratish mumkin. Magnit lentadagi yig’uvchilar o’z navbatida, ikki turli bo’ladi: bobinali lentadagi yig’uvchilar va kassetali lentadagi yig’uvchilar (strimerlar). ShK da faqat strimerlar ishlatiladi. Disklar bevosita murojaat qilinadigan ma’lumotni mashinali tashuvchilarga taalluqlidir. «Bevosita murojaat» tushunchasi shuni bildiradiki, ShK qidirilayotgan ma’lumot boshlanadigan yoki yangi ma’lumotni yozish lozim bo’lgan yo’lakchaga yozish/o’qish kallagi qayerda joylashishidan qatiy nazar bevosita «murojaat qilishi» mumkin. Disklardagi yig’uvchilar xilma-xilroqdir:

— egiluvchan magnit disklardagi (EMDY) yig’uvchilar, boshqachasiga, floppidisklarda yoki disketalarda; — qattiq magnit disklardagi yig’uvchilar (K, MDI) yoki vinchesterlar; — almashinadigan qattiq, magnit disklardagi yig’uvchilar, ularda Bernulli effekti ishlatiladi; — floptik disklardagi yig’uvchilar, boshqachasiga floptical-yig’uvchilar; — o’ta yuqori zichlikdagi yozuvli yig’u uvchilor boshqachasiga, VHD- yig’uvchilar; — optik kompakg-disklardagi CD ROM (Compact Disk) yig’uvchilar; — CC WORM tipidagi (Continnous Composite Write Once Read Many, bir marta yozish-ko’p marta o’qish) optik disklardagi yig’uvchilar; — magnit optik disklardagi yig’uvchilar (MODY); — raqamli videodisklardagi DVD (Digital Versatile Disk) yig’uvchilar va b. Diskli yig’uvchilarning tavsiflari 22-jadvaddd keltirilgan. Izoh. Murojaat qilish vaqti o’rtacha vaqt oralig’i bo’lib, bu vaqt davonida yig’uvchi talab qilingan qiymatlarni topadi, o’qish yozish kallagini kerakli yo’lkaga to’g’ri keltirish va kerakli sektorni kutish uchun kerak bo’lgan vaqtlar yig’indisi ko’rinishiga egadir. Transfer — ketma-ket o’qishdagi qiymatlarni uzatish tezligi. Murojaat qilish turlari: o’qish va yozish (O’/YO), o’qish (O’), o’qish va bir martalik yozish (O’/1YO). Magnit disklardagi yig’uvchilar Magnit disklar ( MD ) malumotlarni magnitli mashinali tashuvchilarga kiradi. Eslab qoluvchi muxit sifatida ularda maxsus xossalarga (to’g’ri burchakli gisterezis ilmog’i) ega bo’lgan magnit materiallar ishlatilib ular ikki magnit holatni magnitlanganlikning ikki yo’nalishini qayd qilish imkonini beradi.

MD dagi malumot koncentrik aylanalar - yo’lkalar (trek) bo’ylab magnit kallaklar bilan yoziladi va o’qiladi (43-rasm). MD dagi yo’lkalar soni va ularning malumot sig’imi MD tipi, MD dagi yig’uvchi tuzulishi, 1 magnit kallaklar va magnit qoplama sifatiga bog’liq bo’ladi. MD markazidan bir xil masofada joylashgan MD yo’lkalar yig’indisini «silindr» deb ataladi. Har bir yo’lakcha sektorlarga bo’lingan. Har bir sektorda 128, 256, 512 yoki 1024 bayt joylashtirilishi mumkin, lekin odatda 512 bayt qiymatlar joylanadi. MDY va AX o’rtasidagi qiymatlarni almashish ketma-ket butun sondagi sektorlar bilan amalga oshiriladi. Ma’lumotni yozishda va o’qishda MD o’z o’ki atrofida aylanadi, magnit kallakni boshqaradigan mexanizm esa uni ma’lumotni yozish yoki o’qish uchun tanlangan yo’lkaga olib keladi. Egiluvchan magnit diskda (EMD) magnit katlani egiluvchan asosga yurgiziladi. UIK da ishlatiladigan EMD 5, 25" va 3, 5" form-faktorga ega bo’ladi. EMD sig’imi 180 Kbaytdan 2, 88 Mbaytgacha oraliqda bo’ladi. 5, 25 dyuym diametrli zich egiluvchan konvertga joylashtiriladi, 3, 5 dyuymlisi esa changdan va mexanik buzulishlardan himoya qilish uchun plastmassali kassetaga o’rnatiladi. Formatlashning mumkin bo’lgan varianti disketa tipiga borliqdir (uning konvertida quyiladigan belgilar) : — SS/SD — bir tomonlama (single sides), birlangan zichlikli (single density); — SS/DD — bir tomonlama, ikkilangan zichlikli (double density); — DS/SD — ikki tomonlama (double sides), birlangan zichlikli; — DS/DD — ikki tomonlama, ikkilangan zichlikli; — DS/HD — ikki tomonlama, eng katta sig’imni ta’minlaydigan yuqori zichlikli (high density). Disketa bilan muomala qilishni aniq bir qoidalariga rioya qilish kerak, chunonchi: —disketani egmaslik kerak;

—diskning magnit qoplaniga qo’l bilan teginmaslik kerak; — disketa magnit maydon ta’siriga uchramasligi kerak; — disketani qog’oz konvertda musbat haroratda saqlash kerak; — disketaga elimlangan yorliqqa yozuvlarni bosmasdan qalam bilan bajarish kerak; — disketani faqat himoya konvertining bir burchagidan olish kerak; — disketani yuvmaslik kerak; — ShK ni uzmasdan oldin disketani diskovoddan chiqarib olish kerak; — disketani diskovodga qo’yishni va undan chiqarishni faqat diskovodning ulanishi signal lampasi yonmaganda bajarish kerak. Qattiq, magnit disklardagi yig’uvchilar Vinchester nomi ostidagi qattiq magnit disklardagi yig’uvchilar (KMDY) ShK larda keng tarqilishgan. Vinchester atamasi sig’imi 16 Mbayt ( IBM, 1973 yil ) bo’lgan qattiq disk birinchi modelining jargonli nomidan kelib chiqqan bo’lib, u har biri 30 ta sektordan iborat 30 ta yo’lkaga egadir, bu malum bo’lgan «Vinchester» ov miltig’ini «30/30» kalibri bilan aynan mos keladi. Bu yig’uvchilarda bitga yoki bir nechta qattiq disklar bo’lib, ular alyuminiy yoki keramika qotishmasidan tayyorlangan va ferrilok bilan qoplangan, germetik yopik korpusga o’qish-yozish magnit kallagi bloki joylashtirilgandir. Bu yig’uvchilarning sirini olinmaydigan konstruksiya hisobiga erishiladigan o’ta yuqori yozish zichligi tufayli bir necha ming megabaytgacha etadi; ular tezkorliligi ham EMDY ga nisbatan jiddiy darajada juda yuqoridir. 1997 yildagi eng katta qiymatlar: — sig’imi 9000 Mbayt (1997 yilga sig’im standarti — 1200 Mbayt); — aylanish tezligi — 8000 ayl/min; — murojaat qilish vaqti — 5 ms; — transferi — 17 bayt/s. QMDY juda rang-barangdir. Disk diametri ko’pincha 3, 5" (89 mm), lekin boshqalari ham bordir, xususan 5, 25" (133 mm) va 1, 8" (45 mm) ham bor.

Diskovodning eng ko’p tarqalgan korpusining balandligi stol usti ShK larda —25 mm, mashina-serverlarda—41 mm, ixcham ShK larda—12 mm va b. Zamonaviy vinchesterlarda zonali yozish usuli ishlatila boshlandi. Bu holatda diskning butun yuzasi bir nechta zonalarga bo’linadi, shu bilan birga sektorlarning tashqi zonalariga ichkisiga nisbatan ko’proq qiymatlar joylashadi. Bu, xususan, qattiq disklarning sig’imini taxminan 30 % oshirish imkonini beradi. RAID diskli massivlari Ma’lumotlar bazasining mashina-serverlarida va super-EHM larda tez-tez RAID diskli massivlar (Redundant Arrays of Inexpective Disk) qo’llaniladi, ularda qattiq disklardagi bir nechta yig’uvchilar bitta katta mantiqiy blokka birlashtirilgan, bunda ortiqcha ma’lumotlarni kiritishga asoslangan, tizim ishlashining ishonchliligini sezilarli oshiradigan malumotlar aniqligini ta’minlash usullari ishlatiladi (xalaqitga uchragan ma’lumot payqolganda u avtomatik ravishda to’g’rilanadi, to’g’rilanmagan yig’uvchi Plug&Play rejimida to’g’risi bilan almashtiriladi). RAID massivlarini bazaviy komponovkalashning bir necha darajalari mavjuddir: — 1-daraja ikkita diskni o’z ichiga olib, ularning ikkinchisi birinchisini aniq nusxasidir; — 2-daraja nazorat yig’indisini maxsus saqlash uchun bir nechta disklarni ishlatadi hamda eng murakkab funkcional va eng samarali xatoliklarni to’g’rilash usulini taminlaydi; — 3-daraja 4 ta diskni o’z ichiga oladi: 3 tasi ma’lumotli, to’rtinchisi esa birinchi uchtasidagi xatoliklarni to’g’rilashni ta’minlaydigan nazorat yig’indilarini saqlaydi; — 4 va 5-darajalar har birida o’zining shaxsiy nazorat yig’indilari saqlanadigan disklarni ishlatadi. RAID6 va RAID7 — ikkinchi avlod diskli massivlaridir. RAID7 120 tagacha mantiqiy disklarni shakllantiruvchi, istalgan sig’imdagi 48 tagacha fizik disklarni birlashtirishi mumkin; u 256 Mbaytgacha ichki keshga va SCSI tipidagi

tashqi interfeyslarni ulash uchun raz’yomlarga ega. Ichki X-bus shinasi 80 Mbayt/s o’tkazish qobiliyatiga ega (taqqoslash uchun: SCSI-3 transferi 40 Mbayt/s gacha, fizik diskdan o’qish tezligi esa 5 Mbayt/s gacha bo’ladi ). RAID diskli massivlarida ishdan chiqquncha ishlashning o’rtacha vaqti yuz ninglab soat, 2 darajali komponovkada esa million soatgacha boradi. Oddiy MDY larda bu kattalik ning soatdan oshmaydi. RAID diskli massivlarining ma’lumot sig’imi — 3 dan 700 Gbaytgacha (diskli yig’uvchilarning 1997 yilda eng katta erishgani 10 Tbaytq10000 Gbayt). Taqqoslash uchun: 10 Tbayt sig’imli xotira Rossiya Davlat milliy kutubxonasidagi hamma kitoblardagi ma’lumotlarni yozish uchun etarlidir, boshqacha aytganda, har biri 1600 betli 14 mln tom, ular har biri 10 ta tokchadan tashkil topgan qariyb 100 km li shkaflar. Olinadigan disk paketli (Bernulli yig’uvchisi) QMDY ham ishlatiladi, ularda diametri 13 mm li disklardan iborat paketlar qo’llaniladi, bu paketlar 20 dan 230 Mbaytgacha sig’imga va kichikroq tezkorlilikka ega, lekin vinchesterga qaraganda qimmatroqdir. Bu yig’uvchilarda magnit kallagi va tashuvchi — magnit disk orasidagi tor tirqishni minimallash va rostlash uchun Bernulli qonuni ishlatiladi: jism sirti bo’ylab harakatlanayotgan suyuqlik yoki gaz oqini yaratayotgan bosim shu oqimning tezligiga borlik bo’ladi va bu tezlik oshishi bilan kamayadi. Magnit kallaklar elastik disklar sirti ustida joylashadi: disklar qo’zg’almas bo’lganda, ular o’zining og’irligi ta’siri ostida osilib turadi va kallaklardan chetroqda bo’ladi, disklar tez aylanganda hosil bo’ladigan havoning siyraklashishi ta’siri ostida ular kallakka deyarli yopishib tortishadi, lekin unga tegmaydi. Bu kallak magnit oqinining eng kam tarqalishini ta’minlaydi va diskda ma’lumotlarning yozilish zichligini oshirish imkonini beradi. ShK da yuqori yozish zichlikli disklar ham ishlatiladi, unda magnit kallakni sirtda yanada aniqroq poziciyalash uchun lazer nuri ishlatiladi. Tashqi ko’rinishi bo’yicha bu disklar 3, 5 dyuymli (kamroq 5, 25 dyuymli) disklarni eslatadi, lekin yanada mustaxkamroq tuzulishga ega.

Bunday disklarni ishlatuvchi yig’uvchilar orasida quyidagilarni aytib o’tish kerak: 1. Floptik disklardagi yig’uvchnlar — oddiy ma’lumotlarni magnit yozishni bajaradi, lekin disk sirtida yo’lkalarning joylashish zichligi sezilarli darajada yuqori bo’ladi. Bunday zichlik disklarda lazer nuri bilan maxsus qilingan servoyo’llarning borligi hisobiga erishilib, ular o’qish-yozishda lazer nurini va mos ravishda lazer bilan mustaxkam ulangan magnit kallakni poziciyalash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Floptik disklarning sig’imi 20, 8 dan 120 Mbaytgachani tashkil etadi. 2. O’ta yuqori yozish zichlikli yig’uvchilar (VHD — Very High Density) lazerli poziciyalashdan tashqari yozish-o’qishning boshqacha texnologiyasini ta’minlovchi maxsus diskovodlarni ishlatadi: oddiy «uzunasiga» yozishning o’rniga «perpendikulyar» yozish usuli qo’llaniladi. Hozir 120—240 Mbayt sig’imli VHD disklar chiqarilmoqda; Hewlet Packard firmasi 1000 Mbayt sig’imli diskning yaratilganligi to’g’risida e’lon kildi, IBM firmasi esa 8700 Mbayt va 10800 Mbayt sig’imli diskni e’lon kildi. Optik disklardagi yig’uvchilar So’nggi yillarda optik disklardagi yig’uvchilar (ODY) borgan sari ko’proq tarqalmoqda. Kichik o’lchamlari (ko’proq 3, 5", 4, 72" va 5, 25" diametrli kompaktdisklar ishlatiladi, lekin 12" va 14" ham bordir), katta sig’imi va ishonchliligi tufayli bu yig’uvchilar yanada ommaviylashib bormoqda. Qayta yozilmaydigan lazer-optik disklar CD-ROM Qayta yozilmaydigan lazer-optik disklarni odatda kompakt- disklar — Compact Disk (CD) ROM deb atashadi.CD diametri 4, 72 dyuym va qalinligi 0, 05 dyuymli plastik diskdan iborat, markazida diametri 0, 6 dyuymli teshik bor, ikki qatlamli: yupqa qaytaruvchi metall aktiv qavati va lakli qoplama. Bu disklar firma-tayyorlovchi tomonidan oldindan yozilgan ma’lumot (xususan dastur ta’minoti) bilan etkazib beriladi. Ularga ma’lumotni yozish laboratoriya sharoitlarida kuchli quvvatli lazer nuri bilan ShK dan tashqarida amalga oshirilishi mumkin, bunda lazer nuri CD ning aktiv qatlamida iz — mikroskopik chuqurchali yo’lka qoldiradi. Shunday qilib, birlamchi «usta-disk» yaratiladi. CD-ROM ning

ommaviy ko’paytirish jarayoni «usta-disk» bo’yicha bosim ostida qo’yish yo’li bilan bajariladi. Raqamli DVD videodisklari Tashqi eslab qolish qurilmalari texnikasidagi haqiqiy burilishni, birinchi marta 1996 yilda paydo bo’lgan va o’lchamlari oddiy CD-ROM niki kabi bo’lgan yangi raqamli videodisklar yaratadi, lekin ularning sig’imi hozirdayoq 17 Gbaytgacha etadi va nafaqat DVD-ROM, balki DVD-RAM ni ham ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda. Bugungi kunda o’z ichiga to’rtta DVD-ROM tipini olgan standart mavjuddir: DVD5 — sig’imi 4, 7 Gbayt; bu bir qavatli yoziladigan bir tomonlama disk (bir tomonlama CD-ROM ga o’xshash, lekin yozuvi zichlashtirilgan); DVD9 — sig’imi 8, 5 Gbayt; bu bir qavatli yoziladigan bir tomonlama diskdir; yuqori qavati lazer nuri uchun yarim shaffof — pastki qavatidan o’qish birinchisidan to’lqin uzunligi bilan farq qiladigan ikkinchi lazer bilan bajariladi; DVD10 — sig’imi 9, 4 Gbayt; bu bir qavatli yoziladigan ikki tomonlama diskdir; DVD18 — sig’imi 17 Gbayt; bu ikki qavatli yoziladigan ikki tomonlama diskdir. Ularda eng yuqori o’qish tezligi hozircha 1400 Kbayt/s dan oshmaydi. Tayyor maxsulot sifatida hozir faqat bir tomonlama o’qiydigan diskovodlar chiqarilmoqda, DVD10 va DVD18 disklarini ishlatganda ularni qo’lda teskarisiga aylantirishga to’g’ri keladi. Qayta yoziladigan disklarga kelsak (DVD-RAM va DVD-R), ularning 2, 6 — 9, 4 Gbayt sig’imli birinchi modellari bozorda 1997 yil oxirida paydo bo’ldi. ODY larning asosiy afzalliklari: • yig’uvchilarni almashinishi va kompaktligi (ixchamligi); • katta ma’lumot sig’imi;

• CD va o’qish-yozish kallaklarining yuqori ishonchliligi va ko’pga chidashi (50 yil); • kirlanishlarga va silkinishlarga kichik sezgirligi (MDY larga nisbatan); • elektromagnit maydonlarga sezgirmaslik. ODY lar uchun asosiy lokal interfeyslar bo’lib EIDE va SCSI interfeyslari xizmat qiladi. HD DVD (yuqori aniqlikdagi raqamli universal disk) – DVD disklarga nisbatan yuqori aniqlik va hajmga ega. HD DVD disklar DVD disklarga qaraganda 5 marotoba ko’proq axborotni saqlaydi. HD DVD disklardagi axborotlar bir qatlamli diskda 15 Gb, ikki qatlamli diskda 30 Gb ni tashkil qiladi. Blu-ray Disc, BD (ingl. blue ray — havo rang nur va disc — disk;) — optik disk tashuvchi formati bo’lib, raqamli axborotlarni hamda yuqori aniqlikdagi videomateriallarni kattazichlikda yozish imkonini beradi. Blu-ray Disc dagi axborotlarni o’qishda qisqa to’lqinli lazer (405 nm) dan foydalaniladi. Ushbu disklardagi axborot hajmi bir qatlamli diskda 25Gb, ikki qatlamli diskda 50 Gbni tashkil qiladi Magnitooptik disklardagi yig’uvchilar Qayta yoziladigan magnitooptik disklar (CC-E—Continuous Composite Eresable) ma’lumotlarni magnit kallak bilan yozishda disk sirtini maholliy qizdirish uchun lazer eurini ishlatadi. Ma’lumotni o’qish kichik quvvatli lazer nuri bilan bajariladi. Yozish-o’qish jarayonlarining mohiyati quyidagicha asoslangan. Magnitooptik disk sirtidagi aktiv qatlam faqat yuqori haroratda magnit kallagi bilan qayta magnitlanishi mumkin. Bunday xarorat (yuzlab graduslar) uzunligi 0, 1 mks ga teng bo’lgan lazer impulsi bilan hosil qilinadi. Ma’lumotni o’qishda, disk yuzasidan kaytgan lazer nurining qutblash vektori aktiv qatlamning magnitlangan uchastkasi yo’nalishiga bog’liq ravishda, o’zining yo’nalishini bir necha gradusga o’zgartiradi. Kutblanish yo’nalishining o’zgarishi mos datchik bilan qabul qilinadi.

Bir marta yoziladigan magnitooptik disklari (CC-WORM-Continuous Composite Write Once Read Many) oddiy magnitooptik yig’uvchilarga o’xshash bo’lib, farqi shundaki, ularda diskning nazorat yo’lkalariga maxsus belgilar ko’yiladi, bu belgilar o`chirishni va diskka qayta yozishni bartaraf etadi. Magnitooptik yig’uvchilarda ma’lumotni yozish odatda ikki marta o’tishda amalga oshiriladi, shuning uchun yozish tezligi o’qish tezligidan birmuncha kamroqdir. Zamonaviy magnitooptik disklarning sig’imi 2, 6 Gbaytgacha etadi (yaqin vaqtlar ichida 5, 2 Gbay-tli CC-E diski kutilmoqda), murojaat qilish vaqti 50 dan 150 ms gacha, o’kish tezligi sekundiga 3000 Kbaytgacha. Lekin qayta yoziladigan diskovodlar juda qimmatdir (ming dollardan oshiqroq). Hozir qayta yoziladigan CD-RW (Re Writeble) tipidagi kompakt-disklar paydo bo’ldi, ular yozish uchun * 2 va uo’ish uchun *6 tezlik juftligiga ega; ular ommaviy qo’llanilmoqda va CD-WORM va CD-R larni jadal siqib chiqarmoqda. Ko’pgina mutaxassislar ularni CD va DVD orasidagi ko’prik deb hisoblamoqdalar. Magnit lentadagi yig’uvchilar Magnit lentadagi yig’uvchilar hisoblash mashinalarining birinchi TaEQQ lari bo’lgan. Universal EHM larda bobinali magnit lentadagi yig’uvchilar (MLY), shaxsiy EHM larda esa kassetali magnit lentadagi yig’uvchilar (KMLY) keng ishlatilgan va ishlatilmoqda. Magnit lentali kassetalar (kartrijlar) juda xilma-xildir: ular qo’llanilayotgan magnit lenta kengligi bilan ham, tuzulishi bilan ham farq qiladi. Bitta kassetada saqlanadigan ma’lumotlar hajmlari doimo o’sib bormoqda. Masalan, uzunligi 120 m, kengligi 3, 81 mm 2—4 yo’lkali magnit lentani o’z ichiga olgan birinchi avlod kartrijlarning sig’imi 25 Mbaytdan oshmagan; 80-yillar oxirida kengligi chorak dyuymli (Quarter Inch Cartridge) lentadagi yuqori yozish zichlikli kartrijlar paydo bo’ldi (QIC-40/80 standarti); bunday birinchi kartrijlar ZM firmasi tomonidan chiqarilgan: 60—250 Mbayt sig’imli DC 300 kassetalar (shuning uchun bu standart ko’pincha ZM standarti deb ataladi); kartrijlarning oxirgi modellari (QIC 3010— 3020 standarti) 340 Mbayt, 680 Mbayt va xatto 840—1700 Mbayt va undan ortiqroq (QIC 3010-3020 Wide standarti, ularda magnit lenta kengligi 0, 315

dyuymgacha kengaytirilgan) sig’imga ega. Qiymatlar siqilganda yanada kattaroq sig’imga erishilishi mumkin, masalan, Conner CTD 8000 KMLY — 8 Gbayt sig’imga, SONY DDS-2-250 Kbayt/s transferda 16 Gbayt sig’imga ega. Sig’imi 40 Gbayt bo’lgan kartrijlar e’lon qilinmoqda. Registrlar va ularning turlari Registr- qurilmalarning uziga xos tengliklar birlashmasini angldatadi, ularning vazifasi ma’lumotlarni saqlash hamda ma’lumotlarga tezkor murojat qilish imkoniyatini beradi. Ushbu qurilmalar integral sxemada triggerlarda foydalaniladi. Trigger o`z navbatida traziztor o`tkazgichlarda amalga oshiriladi (ya’ni elektron kalitlar). N trigger registrda N bit ma’lumotni tushinish mumkin. Registrlar — turli xil uzunlikdagi xotiraning tez ishlovchi yacheykalari (1 bayt standart uzunlikka ega bo`lgan va tezkorligi nisbatan pastroq AX yacheykalaridan farqli o`laroq). Mikroprotsessorning interfeysli tizimi ShK ning boshqa qurilmalari bilan ulash va aloqa qilish uchun mo`ljallangan, u o`z ichiga MP ning ichki interfeysi, buferli eslab qolish registrlari va kiritish-chiqarish portlarini (KCHP), boshqarish sxemalari va tizimli shinani oladi. Interfeys (interface) — kompyuter qurilmalarini o`zaro moslash va aloqa qurilmalari to`plani bo`lib, ularning o`zaro samarali ishlashini ta’minlaydi. Kiritish-chiqarish porti (I/O port) — ulash texnikaviy o`rasi bo`lib, mikroprotsessorga boshqa qurilmalarni ulash imkonini beradi. Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko`p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi. Mikroprotsessorli xotira razryadliligi mashina so`zidan kam bo`lmagan tez harakat qiladigan registrlardan t ashkil topgan. Registrlarni soni va razryadliligi turli mikroprotsessorlarda turlicha: 8086 MP da 14 ta ikki baytli registrlardan to Pentium MP dagi turli uzunlikdagi bir nechta o`nlab registrlargachadir.

Mikroprotsessor registrlari umumiy vazifali va maxsus registrlarga bo`linadi. Maxsus registrlar turli adreslarni (xotira segmentlarining adreslari — A segm , xotira yacheykalarining segmentlar ichida siljish adreslari — A baza , A qayd , A sil buyruqlar va b. ), amallarni bajarilish natijalari va ShK ning ish rejimlari belgilarini (masalan, bayroqchalar registri) va b. saqlash uchun ishlatiladi. Umumiy vazifali registrlar universal hisoblanadi va istalgan ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin, lekin ularning ba’zilari bir qator jarayonlarni bajarishda albatga ishlatilgan bo`lishlari shart. Registrlar turli uzunlikdagi tez harakat qiluvchi xotira yacheykalaridir: Registr 1 (Rg 1) ikkilangan so`z razryadliligiga, Registr 2 (Rg 2) esa so`z razryadliligiga egadir. Amallarni bajarishda Rg1 ga amalda qatnashuvchi birinchi son, amal tugagandan keyin esa natija joylashtiriladi; Rg2 ga — amalda qatnashuvchi ikkinchi son joylashtiriladi (amal tugagandan keyin undagi ma’lumot o`zgarmaydi). Registr 1 ma’lumotlarni kodli shinalaridan qabul qilishi va unga ma’lumotlarni berishi mumkin; registr 2 bu shinalarddn ma’lumotlarni faqat olishi mumkin. Registrli kesh-xotira — nisbatan katta sig’imli yuqori tezlikli xotira bo`lib, u AX va MP o`rtasida buferdir va amallar bajarish tezligini oshirish imkonini beradi. Uni berish generatorining taktli chastotasi 40 MGc va undan yuqori bo`lgan ShK larda yaratish maqsadga muvofiqdir. Kesh-xotira registrlariga foydalanuvchi murojaat ega olmaydi, shuning uchun ham uni kesh (Cache) deb nomlangan, bu ingliz tilidan tarjima qilganda «maxfiy joy» ma’nosini bildiradi. Kesh-xotirada MP olgan yoki o`z ishining yaqin taktlarida oladigan qiymatlar saqlanadi, bu qiymatlarga tezda murojaat qilish dasturning navbatdagi buyruqlarini bajarish vaqtini qisqartirish imkonini beradi. Dasturning bajarilish vaqtida AX dan birmuncha ilgari o`qilgan qiymatlar kesh-xotiraga yoziladi. Natijalarni yozish prinsipi bo`yicha kesh-xotiraning ikki tipi bor:

• «teskari yoziladigan» kesh-xotirada amallarning natijalari u AX ga yozilishidan oldin kesh-xotirada qayd qilinadi, keyin esa kesh-xotira nazoratchisi bu qiymatlarni mustaqil ravishda AX ga qaytadan ko`chirib yozadi; • «to`g’ridan to`g’ri yoziladigan» kesh-xotirada amallarning natijalari bir vaqtning o`zida parallel ravishda ham kesh-xotiraga, ham AX ga yoziladi. 80486 MP laridan boshlab mikroprotsessorlar o`zining sozlangan xotirasiga ( yoki 1-darajali kesh-xotiraga) ega, shu bilan, xususan, ularning yuqori unumdorligi kelib chiqadi. Pentium va Pentium Pro mikroprotsessorlari qiymatlar uchun alohida va buyruqlar uchun alohida kesh-xotiraga ega: Pentium da bu xotira sig’imi katta emas — 8 Kbaytdan, Pentium MMX da — 16 Kbaytdan, Pentium Pro da 1darajali kesh-xotiradan tashqari, mikroprotsessor platasiga sozlangan va mikroprotsessorning taktli chastotasida ishlaydigan, sig’imi 256 yoki 512 Kbayt bo`lgan 2-darajali kesh-xotira ham mavjuddir. Shuni inobatga olish kerakki, hamma MP larda 2-darajali qo`shimcha keshxotira ishlatilishi mumkin, u MP dan tashqarida bosh platada joylashtiriladi va sig’imi bir necha megabaytlargacha etishi mumkin. Tezkor xotira dinamik (Dynamic Random Access Memory — DRAM) yoki statik (Static Random Access Memory — SRAM) tipidagi mikrosxemalarda qurilishi mumkin. Xotiraning statik tipi sezilarli darajada yuqoriroq tezkorlikka ega, lekin dinamik tipga qaraganda ancha qimmatroqdir. SRAM registrli xotiraning (MPX va kesh-xotira) asosi hisoblanadi, asosiy xotirada TeSKJK, ning asosini odatda DRAM-mikrosxemalar tashkil etadi. MPX mashinaning yuqori tezkorliligini ta’minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira (AX) tez harakat qiladigan mikroprotsessorni samarali ishlashi uchun kerak bo`lgan ma’lumotlarni qidirish, o`qish va yozish tezligini har doim ham ta’minlay olmaydi. Mikroprotsessorli xotira razryadliligi mashina so`zidan kam bo`lmagan tez harakat qiladigan registrlardan t ashkil topgan. Registrlarni soni va razryadliligi turli mikroprotsessorlarda turlicha: 8086 MP da 14 ta ikki baytli registrlardan to Pentium MP dagi turli uzunlikdagi bir nechta o`nlab registrlargachadir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. DUET-Development of Uzbekistan English Teachers*- 2- том . CD ва DVD materiallari, Toshkent.: 2008. 2. Michael McCarthy “English Vocabulary in use”. Cambridge University Press, 1999, Presented by British Council. 3. Wayne Wolf. Computers as Components, Second Edition: Principles of Embedded Computing System Design 2rd Edition, Morgan Kaufmann, USA, 2008 4. Systems Thinking: Managing Chaos and Complexity, Jamshid Gharajedaghi, Butterworth Heinemann, Oxford, 1999. 5. Michael Henderson, Geoff Romeo. Teaching and Digital Technologies Cambridge University Press 2015 6. Christian Borowski, Marius Dehé, Felix Hühnlein, Ira Diethelm. Kinder auf dem Weg zur Informatik:Wie funktioniert das Internet? In Michael Weigend, Marco Thomas, Frank Otte: Informatik mit Kopf, Herz und Hand. Münster (ZfL-Verlag) 2011. Ð. 244–253. 7. Elke Frey, Peter Hubwieser, Ferdinand Winhard. Informatik – Ausgabe für Bayern und NordrheinWestfalen: Informatik 1/Schülerbuch Klasse 6 und 7: Objekte, Strukturen, Algorithmen. Eine Einführung in die Grundlagen der Informatik. Klett 2004.

Похожие

Informatsiya haqida tushuncha

G’aznachilikda axborot kompleksi va texnologiyalari

Axborot komplekslarining texnik va dasturiy ta’minoti

Zamonaviy kompyuter qurilmalari va imkoniyatlari

Kompyuter ta’minoti va uning turlari